Η κορτιζόλη είναι μία ορμόνη με ιδιαίτερα κακή φήμη. Όχι εντελώς αδικαιολόγητα. Θεωρείται η κατεξοχήν ορμόνη του στρες.
Σε περίπτωση που το στρες είναι στιγμιαίο (π.χ. όταν τρέχουμε να προλάβουμε το λεωφορείο για να μην το χάσουμε) δεν υπάρχει πρόβλημα με την κορτιζόλη.
Αλλά αν υπάρχει υπερκορτιζολισμός, δηλαδή χρόνια ανεβασμένη παραγωγή κορτιζόλης στο σώμα, κάτι που δηλώνει συνεχές άγχος και στρες (όπως συμβαίνει στην κατάθλιψη), τότε η κορτιζολη μπορεί να προκαλέσει πολλές παρενέργειες, ακόμα και ασθένειες.
Η χρησιμότητα της κορτιζόλης
Η παραγωγή της κορτιζόλης έχει αγαθές προθέσεις: να δώσει ενέργεια στο σώμα όταν αυτό βρεθεί σε συνθήκες στρες (stress). Σκεφτείτε έναν πρωτόγονο άνθρωπο που ξαφνικά βλέπει μπροστά του ένα ζώο το οποίο είναι θανάσιμος εχθρός του. Στη θέα αυτή, το σώμα του απελευθερώνει διάφορες ορμόνες για να ανταπεξέλθει στην κατάσταση. Ο εγκέφαλος ενεργοποιεί γρήγορα τα νεύρα που ξεκινούν από κέντρα ελέγχου του εγκεφαλικού στελέχους. Αυτό προκαλεί απελευθέρωση νοραδρεναλίνης από ποικίλες δομές και αδρεναλίνης από τα επινεφρίδια.
Η απελευθέρωση των ορμονών θεμελιώνει την αντίδραση μάχης ή φυγής – η άμεση αντίδραση που πρέπει να συμβεί ως απάντηση στον κίνδυνο. Όλοι αναγνωρίζουμε την αρχική αίσθηση μουδιάσματος, την εφίδρωση, την αυξημένη εγρήγορση, τους γρήγορους παλμούς, την αύξηση της αρτηριακής πίεσης και γενικά το αίσθημα φόβου που νιώθουμε, αμέσως μετά από το στρεσογόνο ερέθισμα. Ανάμεσα στις ορμόνες που δίνουν ορμή στους μυς για να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο είναι και η κορτιζόλη η οποία τροφοδοτεί το αίμα με ενεργειακά καύσιμα όπως είναι η γλυκόζη και τα λιπαρά οξέα.
Το πρώτο που κάνει η κορτιζόλη είναι να αυξήσει αμέσως τη γλυκόζη στο αίμα (το σάκχαρο του αίματος) διασπώντας το γλυκογόνο που είναι αποθηκευμένο στο συκώτι. Επίσης προωθεί τη μετατροπή ορισμένων αμινοξέων σε γλυκόζη, μια διαδικασία που ονομάζεται γλυκονεογένεση. Ακόμη, ενισχύει τη λιπόλυση, την έξοδο των λιπαρών οξέων από τις αποθήκες τους προς το αίμα.
Με λίγα λόγια, η κορτιζόλη μας βοηθά να αντιμετωπίσουμε μια κατάσταση που προκαλεί στρες, όπως όταν δεχόμαστε σωματική επίθεση. Μας διευκολύνει να χρησιμοποιήσουμε την ενέργεια που έχουμε αποθηκευμένη στο σώμα μας. Η ορμόνη είναι ένας μηχανισμός επιβίωσης. Μάλιστα μια προσωρινή αύξηση της κορτιζόλης επιφέρει μια ήπια ευφορία στον εγκέφαλο.
Η κορτιζόλη δεν αυξάνεται μόνο όταν υπάρχει φυσική απειλή. Αυξάνεται πάντα όταν υπάρχει stress στον οργανισμό για οποιοδήποτε λόγο. Παραδείγματα αποτελούν η ασθένεια, η μυϊκή εξάντληση, ο πυρετός, ο πόνος, η χειρουργική επέμβαση, η υπογλυκαιμία ή ακόμα και το άγχος. Στις καταστάσεις αυτές, η κορτιζολη αυξάνεται με σκοπό να κινητοποιήσει τον μεταβολισμό του οργανισμού προς την κατεύθυνση της προσαρμογής του προς το παράγοντα που προκάλεσε το στρες.
Υπερκορτιζολισμός και επιπτώσεις
Μπορεί η κορτιζόλη να είναι ένας τρόπος αντιμετώπισης στις περιπτώσεις φυσικής απειλής και γενικότερα του στρες αλλά αυτό το δώρο γίνεται εχθρός όταν ζούμε σε κατάσταση μόνιμου άγχους. Το σώμα απελευθερώνει συνεχώς περίσσεια ενέργεια καθώς νιώθει ότι απειλείται σε μόνιμη βάση και αυτό αυξάνει τις πιθανότητες για ένα μεγάλο αριθμό ασθενειών που σχετίζονται με το μεταβολισμό, όπως ο διαβήτης και η παχυσαρκία. Έτσι οι αγαθές προθέσεις τη κορτιζόλης δημιουργούν πρόβλημα στις σημερινές αγχώδεις συνθήκες ζωής.
Το επίμονο στρες κάνει αυτόν τον μηχανισμό επιβίωσης να δουλεύει με εντατικούς ρυθμούς υπονομεύοντας τον θετικό ρόλο της ορμόνης. Μακροχρόνια, τα υψηλά επίπεδα κορτιζόλης έχουν κακά αποτελέσματα. Προβλήματα στον ύπνο, αποκαρδιωμένη αντίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος, ανωμαλίες στα επίπεδα σακχάρου στο αίμα ακόμα και αύξηση του κοιλιακού λίπους. Και βέβαια η κορτιζόλη αυξάνει την όρεξη και οδηγεί σε αύξηση του βάρους.
Θεωρείται διαβητογόνος ορμόνη διότι με τον καιρό η κορτιζόλη, όταν βρίσκεται σε υψηλά επίπδα, αποδυναμώνει τη διαχείριση της γλυκόζης και καθιστά αδύνατη την αντίδραση του σώματος στην ινσουλίνη. Προκαλεί δηλαδή αντίσταση στην ινσουλίνη, μια κατάσταση που μπορεί να εξελιχθεί σε διαβήτη τύπου 2. Μία έρευνα έδειξε πως πιθανότατα το 64% των ανθρώπων που έχουν πληγεί με καταστροφικά γεγονότα στη ζωή τους να είναι διαβητικοί χωρίς καν να το γνωρίζουν. Αυτό δείχνει τον καταστροφικό ρόλο που μπορεί να παίζει το άγχος.
Ένα άλλο κακό που κάνει ο υπερκορτιζολισμός είναι ότι αποδομείται ο μυϊκός ιστός (επειδή τα αμινοξέα μετατρέπονται σε γλυκόζη). Η μυϊκή μάζα ελαττώνεται, ενώ υπάρχει κίνδυνος για οστεοπόρωση. Το δέρμα εμφανίζεται πιο γερασμένο διότι καταστρέφεται το κολλαγόνο. Παράλληλα, παρεμποδίζει την ανάπτυξη νέου μυϊκού ιστού μέσω της πρωτεϊνοσύνθεσης. Με την ισχυρή παρουσία της κορτιζόλης, το λίπος έχει την τάση να συγκεντρώνεται στον τράχηλο και τον κορμό.
Η κορτιζόλη εμποδίζει τη βιταμίνη D η οποία είναι μια στεροειδής ορμόνη, αλλά το ίδιο είναι και η κορτιζόλη. Οι ορμόνες για να λειτουργήσουν σε ένα κύτταρο χρειάζονται υποδοχείς. Έτσι, ανεξάρτητα το πόσο βιταμίνη D λαμβάνουμε από τη διατροφή και τον ήλιο, εάν δε μπορεί να βρει τους υποδοχείς της μένει ανενεργή και σιγά σιγά αποδομείται και απομακρύνεται από τον οργανισμό. Η κορτιζόλη λοιπόν μειώνει την αποτελεσματικότητα του υποδοχέα της βιταμίνης D.
Η κορτιζόλη καταστέλλει το ανοσοποιητικό σύστημα, και κυρίως τα λεμφοκύτταρα. Με τον τρόπο αυτό, αυξάνεται η επιρρέπεια του οργανισμού απέναντι στις λοιμώξεις. Αυτή την αρνητική δράση της κορτιζόλης αντιμετωπίζει μία άλλη ορμόνη, η DHEA. Η αλληλεπίδραση των δύο ορμονών είναι που επιτρέπει στο ανοσοποιητικό σύστημα να λειτουργεί φυσιολογικά, ακόμα και σε περιόδους μεγάλου στρες. Ωστόσο, η παραγωγή της DHEA μειώνεται με την ηλικία. Ένα άτομο ηλικίας 70 ετών, παράγει το 10-20% της ποσότητας της DHEA που παράγει ένας 30άρης. Η έλλειψή της DHEA σε προχωρημένες ηλικίες δίνει την ευκαιρία στην κορτιζόλη να εξουδετερώσει τα ουδετερόφιλα κύτταρα, με συνέπεια να αποδεικνύεται εξαιρετικά επικίνδυνο το στρες για τους ηλικιωμένους.
Ανάμεσα σ’ όλα τα άλλα δεινά, ο υπερκορτιζολισμός αποτελεί κίνδυνο και για την καρδιά. Είναι γνωστό ότι το χρόνιο στρες μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση του κινδύνου για έμφραγμα (καρδιακή προσβολή), εγκεφαλικό ή άλλο καρδιαγγειακό νόσημα. Μέχρι πρόσφατα, όμως, δεν είχε αποκαλυφθεί ο σύνδεσμος μεταξύ χρόνιου στρες και καρδιακής νόσου. Μια μελέτη ωστόσο έδειξε ότι υψηλά επίπεδα κορτιζόλης αυξάνουν σημαντικά τον καρδιαγγειακό κίνδυνο. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τα όσα πιστευόταν μέχρι τώρα, σύμφωνα με τα οποία το στρες είναι μεν παράγοντας αυξημένου καρδιαγγειακού κινδύνου, αλλά όχι από τους μείζονες. Η νέα μελέτη έδειξε, ότι το στρες είναι, ίσως, ο ισχυρότερος παράγοντας κινδύνου για καρδιακά προβλήματα.
Όταν υπάρχει υπερέκκριση κορτιζόλης, μπορεί να παρατηρηθούν ακόμα και ψυχικές διαταραχές. Eπιστήμονες του Πανεπιστημίου της Washington αύξησαν τεχνητά τα επίπεδα κορτιζόλης σε 15 εθελοντές, για να ανακαλύψουν πως τέσσερις μέρες αργότερα οι 14 από αυτούς είχαν προβλήματα απομνημόνευσης. Τέλος, η κορτιζόλη μπορεί να προκαλέσει έλκος στο γαστρεντερικό σύστημα ή να αναζωπυρώσει παλαιό έλκος. Το πόσο κακό κάνει η υπερβολική έκκριση κορτιζόλης φαίνεται από το γεγονός ότι προκαλεί το σύνδρομο Cushing.
Να σημειωθεί τέλος ότι το χρόνιο στρες είναι δυνατόν να εξαντλήσει κάποια στιγμή τα επινεφρίδια και να μην μπορούν να παράγουν αρκετή κορτιζόλη (και άλλες ορμόνες όπως είναι η αδρεναλίνη και η αλδοστερόνη). Σ’ αυτή την κατάσταση εμφανίζεται η λεγόμενη “κόπωση των επινεφριδίων” που οδηγεί στο σύνδρομο χρόνιας κόπωσης.
Η αντιμετώπιση
Μέχρι στιγμής ελάχιστες μελέτες έχουν γίνει για το αν η κορτιζόλη μπορεί να μειωθεί παίρνοντας μέτρα κατά του στρες. Ο κιρκάδιος ρυθμός της κορτιζόλης ρυθμίζεται από το ρυθμό ύπνου – ξυπνήματος. Οι εκκρίσεις χαρακτηρίζονται από μικρή αύξηση το πρωί η οποία κορυφώνεται γύρω στις 8 π.μ. Κατόπιν αρχίζει σταδιακά να μειώνεται μέχρι τα μεσάνυχτα όπου τα επίπεδα της κυκλοφορίας είναι τα μικρότερα. Για τους ενήλικες οι φυσιολογικές τιμές είναι 8-24 mg/dl από τις 8 μέχρι τις 10 το πρωί και 2-17 mg/dl από τις 4 μέχρι τις 6 το απόγευμα.
Ιδού κάποιοι τρόποι με τους οποίους μπορείτε να ρίξετε τη κορτιζόλη αν βρίσκετε σε υψηλά επίπεδα.
1. Ο διαλογισμός. Ο διαλογισμός βοηθά να μειωθεί σημαντικά η κορτιζόλη και η αρτηριακή πίεση. Αυτό έδειξε μια μελέτη σε άτομα που έκαναν διαλογισμό για έξι εβδομάδες. Παρομοίως, οι συμμετέχοντες σε άλλη μελέτη του πανεπιστημίου Μαχαρίσι, που διαλογίζονταν καθημερινά για τέσσερις μήνες μείωσαν την κορτιζόλη κατά μέσο όρο 20%.
2. Ακούστε μουσική. Η μουσική έχει ηρεμιστική επίδραση στον εγκέφαλο, ειδικότερα όταν έχουμε στρες. Ομάδα επιστημόνων του πανεπιστημίου της Οσάκα στην Ιαπωνία έπαιξαν μουσική σε μία ομάδα ασθενών που θα υποβάλλονταν σε κωλονοσκόπηση και κατέγραψαν μείωση 65% στην κορτιζόλη σε σύγκριση με άλλη ομάδα ασθενών που δεν άκουσε μουσική.
3. Ο ύπνος μειώνει την κορτιζόλη. Φυσιολογικά η παραγωγή της κορτιζόλης μειώνεται από τα μεσάνυχτα έως τις τέσσερις το πρωί. Το να μένει κάποιος ξύπνιος μετά τα μεσάνυχτα διαταράσσει το φυσιολογικό μοτίβο έκκρισης και μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένα επίπεδα της ορμόνης στον οργανισμό. Ποια είναι η διαφορά του να κοιμάται κανείς έξι αντί για οκτώ ώρες; 50% παραπάνω κορτιζόλη στο αίμα. Όταν μία ομάδα πιλότων κοιμήθηκε έξι ώρες ή λιγότερες για μία εβδομάδα ενώ βρίσκονταν σε υπηρεσία η κορτιζόλη στο σώμα τους αυξήθηκαν σημαντικά και παρέμειναν στην κατάσταση αυτή για δύο εικοσιτετράωρα, σύμφωνα με μελέτη του γερμανικού Ινστιτούτου Αεροδιαστιμικής Ιατρικής. Ο μεσημεριανός ή απογευματινός ύπνος μειώνει επίσης την κορτιζόλη σε όσους δεν καταφέρνουν να κοιμηθούν οκτώ ώρες το βράδυ.
4. Πιείτε τσάι. Ανακούφιση και ηρεμία δίνει το τσάι (πράσινο ή μαύρο) σε όσους το επιλέγουν. Εθελοντές που συμμετείχαν σε μελέτη ερευνητών του University College London (UCL) στους οποίους δόθηκε μία αποστολή που προκαλούσε στρες έδειξε ότι η κορτιζόλη στα άτομα που πίνουν τσάι συστηματικά ήταν μειωμένα κατά 45% σε σύγκριση με εκείνα που δεν έπιναν τσάι. Βέβαια, ξέρουμε ότι η καφεΐνη όντως αυξάνει την κορτιζόλη (το τσάι περιέχει καφεινη) αλλά αυτό δεν είναι κάτι που πρέπει να σας τρομάζει. Ίσως τα φυτοχημικά όπως οι πολυφαινόλες και τα φλαβονοειδή να ευθύνονται για την ηρεμιστική ιδιότητα που έχει το τσάι.
5. Βγείτε με έναν φίλο και γελάστε. Ένας καλός φίλος που σας κάνει να λύνεστε στα γέλια καταφέρνει περισσότερα από το σας κάνει να ξεχνάτε τα προβλήματά σας: Ρυθμίζει τα επίπεδα κορτιζόλης στον οργανισμό σας και μπορεί να τα ρίξει ακόμα και 50%. Το γέλιο είναι αρκετό για να κατεβάσει τα επίπεδα κορτιζόλης στα μισά, λέει μια μελέτη του πανεπιστημίου Loma Linda.
6. Το μασάζ μειώνει την κορτιζόλη. Το μασάζ ρίχνει κατά 30% τα επίπεδα κορτιζόλης σύμφωνα με μελέτες της Ιατρικής Σχολής του πανεπιστημίου του Μαιάμι. Εκτός από το να κρατά σε χαμηλά επίπεδα την κορτιζόλη, το μασάζ μειώνει το στρες προτρέποντας την παραγωγή ντοπαμίνης και σεροτονίνης – δύο ορμονών που μας κάνουν να αισθανόμαστε όμορφα.
7. Βάλτε στη ζωή σας την άσκηση. Αυτό εκ πρώτης όψεως φαίνεται περίεργο. Όλα τα είδη του στρες (φυσικό ή συναισθηματικό) δίνουν σήμα στον οργανισμό να αυξήσει τα επίπεδα της κορτιζόλης στο αίμα. Η άσκηση είναι ένα είδος στρες που παράγει προσωρινά κορτιζόλη. Αλλά σύντομα η κορτιζόλη επανέρχεται στη φυσιολογική τιμή της μετά το τέλος της άσκησης. Η συστηματική άσκηση, χωρίς υπερβολικό τρόπο, τείνει να μειώνει τη σύνηθες ποσότητα της κορτιζόλης στο αίμα, ελαττώνοντας τα συμπτώματα του στρες.
