Τελευταία ενημέρωση Απρίλιος 2019
Η ανθρώπινη αυξητική ορμόνη (growth hormone ή GH) ή σωματοτροπίνη είναι μια πρωτεΐνη που αποτελείται από 191 αμινοξέα. Απελευθερώνεται από την υπόφυση, έναν αδένα μεγέθους φακής ο οποίος ζυγίζει λιγότερο από μισό γραμμάριο και βρίσκεται στη βάση του εγκεφάλου. Πρόκειται για ένα μόριο που έχει προκαλέσει διαμάχες καθώς η χορήγησή του παρουσιάζει τόσο οφέλη όσο και παρενέργειες.
Η παραγωγή της αυξητικής ορμόνης ακολουθεί ένα συγκεκριμένο ρυθμό. Δεν παράγεται συνεχώς αλλά κατά ώσεις, περίπου 6-12 φορές την ημέρα, με την μεγαλύτερη ποσότητα να εκκρίνεται στον ύπνο. Εκλύεται επίσης και όταν συντρέχουν ορισμένοι άλλοι παράγοντες όπως η έντονη άσκηση, το χαμηλό σάκχαρο στο αίμα, και το στρες. Ο ψευδάργυρος και το αμινοξύ L‐αργινίνη συμμετέχουν στη φυσιολογική έκκριση ενώ η ινσουλίνη αναστέλλει την παραγωγή της αυξητικής ορμόνης. Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2019 βρήκε κάτι απρόσμενο ότι η αυξητική ορμόνη ανεβαίνει όταν κάνουμε δίαιτα και τελικά αυτό μειώνει το μεταβολισμό.
Πρέπει να αναφερθεί ότι η διακίνηση της ορμόνης είναι αυστηρά ελεγχόμενη. Η χορήγηση προϋποθέτει έγκριση από τις υπηρεσίες υγείας και γίνεται μόνο όταν έχουν προηγηθεί εξετάσεις που δικαιολογούν τη λήψη της. Σε ορισμένες χώρες είναι παράνομη ακόμα και η ιδιωτική χρήση της.
Αναβολικές ιδιότητες
Η αυξητική ορμόνη είναι γνωστή εδώ και πολλά χρόνια για τις αναβολικές της ιδιότητες. Η ποσότητα που εκκρίνει κάποιος μπορεί να τον κάνει νάνο ή γίγαντα –εξ ου και το όνομα σωματοτροπίνη. Σήμερα, μ’ ένα διάλυμα ορμόνης GH-RH (αυξητικής – εκλυτικής ορμόνης του υποθαλάμου, η οποία διεγείρει την υπόφυση) στη μύτη, είναι δυνατόν αντί για νάνος το παιδί να μεγαλώσει κανονικά. Αυτό συμβαίνει διότι η ορμόνη προκαλεί επιμήκυνση των οστών στα παιδιά, δηλαδή του ύψους τους. Επιδρά στο συζευκτικό χόνδρο των οστών και προάγει την κατά μήκος αύξησή τους.
Το μόριο της GH
Ένα άλλο θεαματικό αποτέλεσμα της GH είναι ότι αυξάνει τους μυς και μειώνει το σωματικό λίπος περίπου στην ίδια αναλογία: δηλαδή αν αυξήσει τους μυς κατά 1-3 κιλά θα μειώσει το λίπος κατά 1-3 κιλά.
Η GH προάγει τη σύνθεση των πρωτεϊνών σε πλήθος ιστών, όπως στους μυς, στο συκώτι και το δέρμα, ακόμα και στα ερυθρά αιμοσφαίρια. Κυρίως επειδή διευκολύνει την είσοδο των αμινοξέων μέσα στα κύτταρα. Χωρίς την αυξητική ορμόνη, ακόμα και αν τρώγαμε πολλές πρωτεΐνες, το σώμα δεν θα ήξερε πως να τις χρησιμοποιήσει αποτελεσματικά και θα είχαμε παραπάνω λίπος στο σώμα μας.
Στο λιπώδη ιστό η GH ευνοεί τη λιπόλυση. Έχει επίσης υπεργλυκαιμική δράση (αυξάνει τη γλυκόζη στο αίμα). Δηλαδή η ορμόνη, εκτός του ότι παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη, εφοδιάσει τους μυς και το συκώτι με τα απαραίτητα ενεργειακά αποθέματα (λιπαρά οξέα και γλυκόζη).
Άλλα οφέλη της αυξητική ορμόνης είναι ότι ενισχύει το ανοσοποιητικό σύστημα, μειώνει τη χοληστερίνη, βελτιώνει τις επιδόσεις στο σεξ και κάνει οξύτερη την όραση. Επίσης συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στην επούλωση των τραυμάτων. Στον βαθύ ύπνο σχεδόν όλα τα όργανα του σώματος βρίσκονται σε φάση αναζωογόνησης: τα κύτταρα επιδιορθόνωνται και αναδημιουργούνται, κάτι που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην αυξητική ορμόνη.
Αξίζει να αναφερθεί ότι η αυξητική ορμόνη βοηθάει στη σύνθεση του κολλαγόνου, της πρωτείνης που βρίσκεται στην μεγαλύτερη ποσότητα στο σώμα και διατηρεί «κολλημένα» τα κύτταρα μας. Το κολλαγόνο μάς διατηρεί εύκαμπτους και ευλύγιστους, δυναμώνει τους χόνδρους, τους τένοντες, τους συνδέσμους και τα οστά. Τα παιδιά μπορούν να τεντώνουν τα σώματα τους και να κάνουν πολλά πράγματα, ενώ οι ενήλικες τείνουν με το πέρασμα των χρόνων να γίνονται πιο δύσκαμπτοι διότι έχουν μειωμένη παραγωγή κολλαγόνου και ένας λόγος γι’ αυτό είναι η μειωμένη έκκριση της GH.
Καθώς προχωράει η ηλικία, υπάρχει μια σταδιακή ελάττωση στην παραγωγή της GH. Όταν είμαστε 60 ή 70 χρόνων, το σώμα μας παράγει μόνο το 15-20% της αυξητικής ορμόνης που είχαμε στην νεότητά μας και ένα εμφανές αποτέλεσμα είναι στο δέρμα μας και στην ελαστικότητα μας. Επίσης, οι ηλικιωμένοι άνθρωποι χρειάζονται περισσότερο χρόνο να αναρρώσουν μετά από μια εγχείρηση, επειδή δεν έχουν αρκετή GH ώστε να αποκαταστήσουν πιο γρήγορα τους ιστούς τους δέρματος και του σώματος.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 η χορήγηση της ορμόνης απέκτησε αντιγηραντική φήμη ωστόσο σήμερα πολλοί γιατροί, μιλώντας δημόσια, τονίζουν τις παρενέργειες που μπορεί να έχει ένα υγιές άτομο που λαμβάνει συνθετική αυξητική ορμόνη. Αυτό ίσως να συμβαίνει επειδή τα τελευταία χρόνια η GH έχει γίνει περισσότερο γνωστή για την παράνομη χρήση της από τους αθλητές, ωστόσο η σύνδεσή της με τον ντόπινγκ την έχει «αδικήσει». Τα οφέλη της είναι αναμφισβήτητα στις περιπτώσεις των ατόμων που την έχουν πραγματικά ανάγκη.
Τα παιδιά
Η GH μπαίνει στην κυκλοφορία του αίματος μας όχι με σταθερό τρόπο αλλά κατά ώσεις στη διάρκεια του ύπνου –γι’ αυτό ο ύπνος είναι σημαντικός στα παιδιά. Δρα µε άμεσο τρόπο στα οστά και το λιπώδη ιστό και µε έμμεσο τρόπο στην ανάπτυξη των μυών. Καθώς κυκλοφορεί στο αίμα μετακινείται γρήγορα στο συκώτι, όπου βοηθάει να παραχθεί ένα μόριο που λέγεται αυξητικός παράγοντας IGF-1 (insulin like growth factor-1 ή ινσουλινόμορφος αυξητικός παράγοντας-1).
Η GH φαίνεται ότι επιτρέπει στο σώμα να μεγαλώσει πλησιάζοντας πιο κοντά στο επίπεδο των δυνατοτήτων που είναι προγραμματισμένο στα γονίδια του ατόμου. Σήμερα, θεωρείται ότι το 1-3% των κοντών παιδιών έχουν ελαττωμένη παραγωγή αυξητικής ορμόνης, και άρα θα μπορούσαν να βελτιώσουν το ύψος τους με την χορήγηση της ποσότητας που τους λείπει. Ωστόσο οι γονείς πρέπει να έχουν υπόψη τους ότι το κόστος μιας τέτοιας θεραπείας είναι υψηλό και μπορεί να φτάσει τα 500-1.000 ευρώ το μήνα.
Οι γονείς πρέπει να ανησυχήσουν όταν μετά την ηλικία των 2 χρονών και μέχρι την ηλικία των 10 χρόνων, το ύψος που παίρνει το παιδί είναι λιγότερο από 5 εκατοστά το χρόνο. Τα παιδιά που έχουν ανεπάρκεια παραγωγής της αυξητικής ορμόνης έχουν επίσης την τάση να εμφανίζουν λίπος γύρω από την κοιλιά τους, εύθραυστα κόκαλα και χαμηλή πυκνότητα μυών. Η θεραπεία με GH βελτιώνει όλες αυτές τις καταστάσεις.
Οι ενήλικες
Η αυξητική ορμόνη μπορεί να χορηγηθεί όχι μόνο σε παιδιά αλλά και σε ενήλικες, που παρουσιάζουν νοσήματα της υπόφυσης.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1980 βρέθηκαν σχετικά φτηνοί τρόποι παραγωγής της GH χάρη στη βιοτεχνολογία. Η ορμόνη μπόρεσε να παραχθεί από ένα γενετικά τροποποιημένο βακτήριο και έγινε ευρέως διαθέσιμη. Το 1985 ο αμερικανικός FDA (Food and Drug Administration) ενέκρινε τη συνθετική μορφή της αυξητικής ορμόνης που αναπτύχθηκε από τη βιοτεχνολογική εταιρεία Genentech κι έτσι οι επιστήμονες άρχισαν να ερευνούν τις επιπτώσεις της στην υγεία.
Το 1989, ερευνητές του Νοσοκομείο Αγίου Θωμά του Λονδίνου, με επικεφαλής τον δρ Franco Salomon βρήκαν πώς η αυξητική ορμόνη είχε θετικές επιδράσεις σε 24 ενήλικες των οποίων είχαν αφαιρεθεί οι υποφύσεις ή δεν παρήγαν αρκετή αυξητική ορμόνη. Το πείραμα κράτησε έξι μήνες κι έδειξε ότι οι ασθενείς που είχαν πάρει ενέσεις αυξητικής ορμόνης είχαν κατά μέσο όρο αύξηση 5 κιλών σε μυς και απώλεια 5 κιλών σε λίπος. Είχαν επίσης πέσει και τα επίπεδα της χοληστερίνης τους στο αίμα τους.
Η χορήγηση αυξητικής ορμόνης σε ενήλικες με ανεπάρκεια παραγωγής της αποτελεί πλέον καθιερωμένη και εγκεκριμένη θεραπεία. Από την άλλη πλευρά, έχει επικρατήσει η αντίληψη ότι οι φυσιολογικοί, υγιείς και ορμονικά ισορροπημένοι άνθρωποι κάτω των 40 ετών δεν πρέπει να παίρνουν αυξητική ορμόνη. Τίθεται όμως το ερώτημα αν η χορήγηση της ορμόνης μπορεί να έχει θετικά αποτελέσματα σε άτομα μεγαλύτερη ηλικίας.
Ηλικιωμένοι και αθλητές
Σήμερα υπάρχουν επαρκή στοιχεία που τεκμηριώνουν ότι η χορήγηση αυξητικής ορμόνης είναι σε θέση να δώσει ξανά στους ηλικιωμένους άνδρες και γυναίκες έστω λίγη από τη χαμένη ζωτικότητα που είχαν στα νιάτα τους. Από την άλλη όμως μπορεί η χορήγηση να έχει κάποιες παρενέργειες.
Η μελέτη ορόσημο σε ηλικιωμένα άτομα δημοσιεύθηκε το 1990 από τον δρ Daniel Rudman, καθηγητή ιατρικής στην Ιατρικής Σχολής της πολιτείας Ουισκόνσιν των ΗΠΑ.Ο Rudman και οι συνάδελφοι χορήγησαν αυξητική ορμόνη σε 12 υγιείς άντρες ηλικίας 61- 81 χρόνων που είχαν σχετικά χαμηλά επίπεδα του αυξητικού παράγοντα IGF-1 και τα αποτελέσματα έδειξαν μια χαρακτηριστική βελτίωση της υγείας και την εμφάνισής τους. Κατά μέσο όρο υπήρξε αύξηση της μυικής μάζας κατά 8,8%, μείωση του λιπώδους ιστού κατά 14,4% και αύξηση της πυκνότητας των σπονδύλων στο κάτω μέρος της ράχης κατά 1,6%. Είχε αναστραφεί η γήρανση τουλάχιστον μιας δεκαετίας και δημιουργήθηκε ενθουσιασμός. Κάποιοι είπαν ότι είχε βρεθεί ο τρόπος αναχαίτισης των γηρατειών.
Άρχισαν επίσης να γίνονται έρευνες σε νέους ενήλικες και αθλητές. Πολλές από αυτές τις έρευνες δεν δημοσιεύτηκαν αλλά κάποιοι είπαν ότι η ορμόνη παρείχε στους αθλητές τα ευεργετικά αποτελέσματα των αναβολικών στεροειδών χωρίς τις πολλές επιβλαβείς παρενέργειες τους.
Ορισμένοι αθλητές του μποντι μπίλντινγκ ανέφεραν ότι μόλις μέσα έξι εβδομάδες, είδαν θεαματικά αποτελέσματα τα οποία κράτησαν 12 μήνες. Μερικοί ισχυρίστηκαν ότι είχαν κερδίσει πάνω από 10 κιλά μυών ενώ περιορίστηκε το σωματικό τους λίπος. Άλλοι είπαν ότι είχαν κερδίσει ύψος. Σε μια ανεπίσημη μελέτη, από τα 150 άτομα ηλικίας 29 έως 52 χρόνων, που πήραν αυξητική ορμόνη, ο ένας στους έξι ψήλωσε περίπου 2 πόντους, ενώ αρκετοί άλλοι είπαν ότι κέρδισαν μισό εκατοστό σε ανάστημα. Αυτού του είδους τα αποτελέσματα έκαναν τη αυξητική ορμόνη να διαδοθεί στον αθλητισμό ως να επρόκειτο για μαγικό φάρμακο. Και καθώς δεν ανιχνευόταν στα ούρα, η GH έγινε η αγαπημένη ουσία του ντόπινγκ.
Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι ένας αριθμός αθλητών, ίσως επειδή πήρε μεγάλη δοσολογία αυξητικής ορμόνης μαζί με αναβολικά στεροειδή, παρουσίασε σοβαρές παρενέργειες και προβλήματα υγείας.
Οι παρενέργειες
Όπως και πολλές άλλες ορμονικές θεραπείες, η χορήγηση αυξητικής ορμόνης δεν είναι χωρίς κινδύνους.
Επειδή προάγει την ανάπτυξη του συνδετικού ιστού, έχει αναφερθεί ότι μπορεί να προκαλέσει σύνδρομο καρπιαίου σωλήνα και αρθρίτιδα. Επίσης, σε μεγάλη ποσότητα μπορεί να βλάψει τα οστά, τον εγκέφαλο, το καρδιαγγειακό σύστημα και να προκαλέσει ταχύτατη αρτηριοσκλήρωση. Ορισμένοι ερευνητές έχουν εκφράσει φόβους ότι η ορμόνη μπορεί να οδηγήσει σε, μη αναστρέψιμη διεύρυνση της διαμέτρου των αρθρώσεων, πάχυνση των φωνητικών χορδών, οστεοπόρωση, μη αντοχή στη ζέστη ή ακόμα και σεξουαλική ανικανότητα. Ορισμένες μελέτες έδειξαν ότι μερικά άτομα παρουσίασαν άνοδο του ζαχάρου στο αίμα τους και γυναικομαστία.
Έχει παρατηρηθεί ακόμη και διόγκωση εσωτερικών οργάνων (π.χ. καρδιάς, συκωτιού) καθώς και παραμόρφωση προσώπου λόγω αύξησης του μεγέθους των οστών. Υπάρχουν επίσης φόβοι για καρκίνο μέσω της αύξησης του παράγοντα IGF-1.
Τέλος, αν γίνει κατάχρηση με μακρόχρονη χρήση της συνθετικής ορμόνης, μπορεί να σταματήσει για πάντα η φυσική παραγωγή από την υπόφυση.
Ορισμένοι πιστεύουν ότι οι παρενέργειες αυτές είναι υπερτονισμένες για να μην επεκταθεί η αδικαιολόγητη χρήση της. Και λένε ότι ακόμα και η ζάχαρη μπορεί να κατηγορηθεί έμμεσα για καρκίνο επειδή αυξάνει τον παράγοντα IGF-1 (το 20-30% των καρκίνων οφείλονται σε αυξημένη παραγωγή ορμονών).
Αξίζει να αναφερθεί ότι μπορούν αν υπάρξουν παρενέργειες ακόμα και όταν η GH χρησιμοποιείται για εγκεκριμένη θεραπεία. Πρόσφατη μελέτη βρήκε ότι τα παιδιά που λαμβάνουν αυξητική ορμόνη έχουν 8,5 φορές περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν διαβήτη τύπου 2 σε σύγκριση με όσα δεν λαμβάνουν τέτοιου είδους ορμονοθεραπεία.
Παρ’ όλα αυτά η αυξητική ορμόνη έγινε της μόδας στις ΗΠΑ μετά το 2006 εξαιτίας ενός βιβλίου που εκδόθηκε από τη Suzanne Somers, το 2006, με τίτλο Ageless: The Naked Truth About Bioidentical Hormones. Το βιβλίο μίλαγε για τη θετική επίδραση που ασκεί η αυξητική ορμόνη στα συμπτώματα της εμμηνόπαυσης και έγινε μπεστ σέλερ.
Η μόδα έφτασε γρήγορα στο Hollywood και ένας σκηνοθέτης δήλωσε απερίφραστα ότι η ορμόνη τον έχει ανανεώσει στο σεξ. Οι σταρ των ταινιών δράσης φαίνεται πως είχαν κάνει χρήση από παλιά. Ο Άρνολντ Σβαρτσενέγκερ (Arnold Schwarzenegger) αρνήθηκε ότι έχει πάρει αυξητική ορμόνη αλλά ο Σιλβέστερ Σταλόνε (Sylvester Stallone) και κάμποσοι άλλοι το παραδέχτηκαν. Μάλιστα, το 2008, στο αεροδρόμιο του Σίδνεϊ ένας έλεγχος στις αποσκευές του Σταλόνε έδειξε ότι είχε μαζί του 48 φιαλίδια αυξητικής ορμόνης σε υγρή μορφή και ο ηθοποιός δέχτηκε πρόστιμο 10,651 δολαρίων από τις δικαστικές αρχές της Αυστραλίας.
Ο φυσικός τρόπος
Επειδή η χορήγηση της συνθετικής αυξητικής ορμόνης πρώτον έχει μεγάλο κόστος και δεύτερον μπορεί να έχει παρενέργειες, υπάρχει μία άλλη λύση: να βοηθήσει κάποιος το σώμα του ώστε να παράγει περισσότερη ορμόνη με φυσικό τρόπο: μέσω του ύπνου, της διατροφής της άσκησης.
Όπως έχει ήδη αναφερθεί στον ύπνο παράγεται η μεγαλύτερη ποσότητα της αυξητικής ορμόνης. Αυτό συμβαίνει κατά τη διάρκεια του ύπνου REM (rapid eye movement). Αυτό το είδος ύπνου χαρακτηρίζεται από την ταχεία κίνηση των ματιών. Εμφανίζεται κατά κανονικά χρονικά διαστήματα, περίπου κάθε 1,5 ώρα και συνοδεύεται από τις γοργές κινήσεις των βολβών των ματιών. Το φαινόμενο αυτό έκανε τους επιστήμονες να διαιρέσουν τον ύπνο σε δύο βασικά στάδια: τον ύπνο REM και τον ύπνο Non‐REM. Μερικοί έφηβοι παράγουν μέχρι και 40 φορές περισσότερη αυξητική ορμόνη στον ύπνο τους από ό,τι την ημέρα. Φροντίστε για ένα καλό, βαθύ και απερίσπαστο ύπνο.
Όσον αφορά τη διατροφή, οι μελέτες έχουν δείξει ότι το αμινοξύ αργινίνη, όταν λαμβάνεται σε επαρκείς ποσότητες, διεγείρει την απελευθέρωση της αυξητικής ορμόνης από την υπόφυση, μέχρι 1 ώρα μετά τη λήψη της. Σε περιπτώσεις θυμάτων με βαριά εγκαύματα, η αργινίνη επιτάχυνε τη διαδικασίας επούλωσης των τραυμάτων. Ένα άλλο αμινοξύ που μπορεί να διεγείρει την απελευθέρωση της αυξητικής ορμόνης είναι η ορνιθίνη.
Όσον αφορά γενικά τον τρόπο διατροφής, φαίνεται πώς πρέπει να αποφεύγει κανείς τα τσιμπολογήματα, ιδιαίτερα με υδατάνθρακες, τα οποία ανεβάζουν τη γλυκόζη στο αίμα και την ινσουλίνη. Η άνοδος της ινσουλίνης μειώνει την παραγωγή της GH. Επιπλέον, μια μικρής διάρκειας νηστεία, π.χ. 14-16 ωρών, μπορεί να έχει αυξητική επίδραση στην GH. Ο καλύτερος τρόπος για να συμβεί αυτό είναι να τρώει κάποιος νωρίς το βραδινό του π.χ. στις 7 το βράδυ και έπειτα να φάει το πρωινό την άλλη μέρα στις 9. Μ’ αυτό τον τρόπο θα έχει μεγαλύτερη αύξηση της ορμόνης στον ύπνο του. Αυτή είναι μια καλή τακτική και στην περίπτωση της δίαιτας. Η συμβουλή για μεγαλύτερη απώλεια κιλών είναι ένα πλούσιο πρωινό γεύμα και ένα φτωχό βραδινό γεύμα. Να σημειωθεί όμως πως ένα τελευταίο εύρημα είναι πως η αυξητική ορμόνη λειτουργεί όπως η λεπτίνη όταν κάνει κανείς δίαιτα χάνοντας κιλά: μειώνει το μεταβολισμό του σώματος.
Τέλος, η έντονη άσκηση κάνοντας βάρη ή σπριντ είναι ένας καλός τρόπος για μεγαλύτερη παραγωγής της GH. Βεβαιωθείτε όμως ότι κάνετε την πιο κοπιαστική άσκηση, για παράδειγμα χρησιμοποιείτε βάρη που μπορείτε να τα σηκώσετε μόνο έξι φορές, αντί για ελαφρότερα βάρη που μπορείτε να σηκώσετε 12-15 φορές. Ελέγξτε, βέβαια, προηγουμένως αν μπορείτε να αναλάβετε ένα τέτοιο πρόγραμμα επίπονης άσκησης. Τα προγράμματα άσκησης του κάτω μέρους του σώματος είναι ίσως πιο αποτελεσματικά, γι’ αυτό αφιερώστε το μισό χρόνο του προγράμματος σε άρσεις ποδιών.
Κάποιοι ερευνητές έχουν βρει ότι το γρήγορο τρέξιμο 10-30 δευτερόλεπτα (αναερόβια άσκηση) που εντάσσεται σε ένα πρόγραμμα γυμναστικής, δυο ή περισσότερες φορές την εβδομάδα μπορεί να ανεβάζει σημαντικά τα επίπεδα της GH. Ο δρόμος αντοχής δεν φαίνεται να είναι το ίδιο αποτελεσματικός. Το συμπέρασμα είναι ότι η αυξητική ορμόνη απελευθερώνεται ως αντίδραση προς μια έντονη και κοπιαστική δραστηριότητα.
