Η υπόφυση (pituitary gland) είναι ένας ενδοκρινής αδένας που βρίσκεται στον εγκέφαλο και εκκρίνει εννέα διαφορετικές ορμόνες. Η διαταραχή κατά την οποία μία ή περισσότερες ορμόνες της υπόφυσης δεν παράγονται επαρκώς λέγεται υποϋποφυσισμός.
Η υπόφυση χωρίζεται στον πρόσθιο λοβό (νευροϋπόφυση) και στον πίσω λοβό (αδενοϋπόφυση). Συνήθως υπάρχει και μία ενδιάμεση περιοχή που λέγεται διάμεσος λοβός ή διάμεση μοίρα.
Η υπόφυση
Ο αδένας της υπόφυσης βρίσκεται στη βάση του εγκεφάλου, κάτω από τον υποθάλαμο, πίσω από τις οσφρητικές οδούς, και έχει περίπου το μέγεθος και το σχήμα ενός αμύγδαλου ή μπιζελιού. Παρά το πολύ μικρό του μέγεθος είναι ο πιο σημαντικός ενδοκρινής αδένας. Λειτουργεί ως κέντρο ελέγχου για τη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη, την καθημερινή λειτουργία και τις αναπαραγωγικές ικανότητες του οργανισμού σας. Να σημειωθεί ότι κάποιες από τις ορμόνες που εκλύονται από την υπόφυση ελέγχονται από τον υποθάλαμο.
Η υπόφυση αποτελείται από δύο τμήματα, τον πρόσθιο και τον οπίσθιο λοβό. Ο πρόσθιος λοβός παράγει έξι ξεχωριστές ορμόνες, συμπεριλαμβανομένων της προλακτίνης για τη διέγερση παραγωγής γάλακτος στο θηλασμό και της αυξητικής ορμόνης για τη ρύθμιση της σωματικής ανάπτυξης και τη διαχείριση της ενέργειας στον οργανισμό. Οι άλλες τέσσερις ορμόνες επηρεάζουν άλλους αδένες του ενδοκρινικού συστήματος και διεγείρουν τη λειτουργία του θυρεοειδούς αδένα, των ωοθηκών, των όρχεων και των επινεφριδίων.
Από τον πρόσθιο λοβό εκκρίνονται οι παρακάτω έξι ορμόνες:
- Αυξητική ορμόνη ή σωματοτρόπος ορμόνη (GH, Growth Hormone) που προάγει την ανάπτυξη του σώματος.
- Θυρεοειδοτρόπος ορμόνη ή θυρεοτροπίνη (TSH, Thyroid-Stimulating Hormone) που διεγείρει το θυρεοειδή αδένα για παραγωγή θυρεοειδικών ορμονών.
- Ωοθυλακιοτρόπος ορμόνη (FSH, Follicle-Stimulating Hormone), η οποία στη γυναίκα προάγει την ωρίμανση των ωοθυλακίων, ενώ στον άνδρα προάγει την ωρίμανση των σπερματοκυττάρων.
- Ωχρινοποιητική ορμόνη (LH, Luteinizing Hormone), η οποία στην γυναίκα προάγει την ωοθυλακιορρηξία και την έκκριση οιστρογόνων από τις ωοθήκες, ενώ στον άνδρα προάγει την έκκριση τεστοστερόνης από τους όρχεις. Οι ορμόνες FSH και LH καλούνται γοναδοτροπίνες. Αυτές οι δύο ορμόνες συνεργάζονται για να ενισχύσουν τους όρχεις ώστε να παραχθεί η τεστοστερόνη.
- Φλοιοεπινεφριδιοτρόπος ορμόνη ή αδρενοκορτικοτρόπος ορμόνη ή κορτικοτροπίνη (ACTH, Adrenocorticotropic Hormone) που διεγείρει τα επινεφρίδια για την παραγωγή κορτιζόλης, αλδοστερόνης και ανδρογόνων.
- Προλακτίνη (PRL, Prolactin) που προάγει τη παραγωγή γάλακτος από τους γαλακτοφόρους αδένες του μαστού.
Ο οπίσθιος λοβός είναι υπεύθυνος για την απελευθέρωση δύο άλλων ορμονών, της ωκυτοκίνης και της αντιδιουρητικής ορμόνης.
Ο οπίσθιος λοβός της υπόφυσης παράγει τις ορμόνες :
- Ωκυτοκίνη, η οποία προάγει τις συσπάσεις της μήτρας κατά τον τοκετό και βοηθά στο θηλασμό. Η ωκυτοκίνη προκαλεί τις συσπάσεις της μήτρας κατά τον τοκετό και διεγείρει τους μαστούς να απελευθερώσουν γάλα κατά την περίοδο του θηλασμού. Η αντιδιουρητική ορμόνη δρα στους νεφρούς και ελέγχει την παραγωγή ούρων.
- Αντιδιουρητική ορμόνη (ADH, Antidiuretic Hormone ή αλλιώς βαζοπρεσσίνη), η οποία περιορίζει την αποβολή νερού από τους νεφρούς.
Στον άνθρωπο ο μέσος λοβός αποτελεί μια μικρή στιβάδα κυττάρων προσκολλημένη στην αδενοϋπόφυση. Τα κύτταρα αυτά έχουν ειδικευτεί στην παραγωγή της μελανινοτρόπου ορμόνης (MSH, Melanocyte-Stimulating Hormone), η οποία επάγει την παραγωγή μελανίνης από τα μελανινοκύτταρα του δέρματος.
Προβλήματα από τους όγκους
Τα περισσότερα προβλήματα με τον αδένα της υπόφυσης προκύπτουν από τους υποφυσιακούς όγκους, οι οποίοι μπορούν να ταξινομηθούν ως λειτουργικοί και ως μη λειτουργικοί.
Οι λειτουργικοί όγκοι απελευθερώνουν υπερβολικές ποσότητες μίας από τις φυσιολογικές υποφυσιακές ορμόνες. Αντιθέτως, οι μη λειτουργικοί όγκοι δεν παράγουν υπερβολικές ποσότητες ορμονών.
Και οι δύο τύποι όγκων μπορούν να προκαλέσουν προβλήματα, απλά επειδή το αυξημένο τους μέγεθος ασκεί πίεση σε γειτονικούς ζωτικούς ιστούς. Για παράδειγμα, τα νεύρα που ελέγχουν τις κινήσεις των ματιών και την όραση βρίσκονται κοντά στον αδένα της υπόφυσης και μπορούν να επηρεαστούν από έναν υποφυσιακό όγκο.
Παρόλο που στην τεράστια πλειονότητα τους οι υποφυσιακοί όγκοι δεν είναι καρκινικοί και δεν εξαπλώνονται, μπορούν να οδηγήσουν σε σημαντικά προβλήματα.
Υποϋποφυσισμός
Μερικοί άνθρωποι κληρονομούν μια τάση προς υποϋποφυσισμό, δηλαδή να παράγουν μικρότερες ποσότητες κάποιων ορμονών της υπόφυσης σε σχέση με το κανονικό. Άλλοι αποκτούν την ασθένεια για άγνωστους λόγους. Σε πολλές περιπτώσεις η αιτία είναι αναγνωρίσιμη.
Η κατάσταση μπορεί να σχετίζεται με έναν όγκο ή μία φλεγμονή του αδένα της υπόφυσης, ή μπορεί να αναπτυχθεί μετά από ένα σοβαρό τραυματισμό.
Μερικές γυναίκες παρουσιάζουν υποϋποφυσισμό μετά τον τοκετό, επειδή ο αδένας, ο οποίος φυσιολογικά αυξάνει σε μέγεθος κατά τη διάρκεια της κύησης, μεγαλώνει τόσο πολύ, που ο οργανισμός δεν μπορεί να του παρέχει το οξυγόνο και τα άλλα θρεπτικά συστατικά που χρειάζεται. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα μερικοί ή όλοι οι ιστοί της υπόφυσης να νεκρωθούν. Αυτή η μορφή του υποϋποφυσισμού καλείται σύνδρομο Sheehan.
Επειδή ο αδένας της υπόφυσης παράγει και ορμόνες που ενεργοποιούν άλλους αδένες, η μειωμένη παραγωγή αυτών των ορμονών έχει ως αποτέλεσμα συμπτώματα από άλλες ενδοκρινικές διαταραχές.
Αν διαταραχθεί η ορμόνη που ελέγχει τα επινεφρίδια, ο οργανισμός σας δε θα μπορεί να ανταποκριθεί φυσιολογικά σε σωματικό στρες, όπως ο τραυματισμός ή η ασθένεια.
Αυτό μπορεί να είναι απειλητικό για τη ζωή. Μπορεί επίσης να προκύψει υπολειτουργία του θυρεοειδούς (υποθυρεοειδισμός). Τα άτομα με υποθυρεοειδισμό μπορεί να έχουν μεγαλύτερο κίνδυνο για καρδιαγγειακές και αναπνευστικές παθήσεις.
Σημεία και συμπτώματα
- Ήπιες ζαλάδες.
- Δυσανεξία στο κρύο.
- Δυσκοιλιότητα.
- Υπερβολική δίψα.
- Λεπτή πτύχωση του δέρματος γύρω από τα μάτια και το στόμα.
- Εξάντληση και απάθεια.
- Ελαττωμένη όρεξη και ορισμένες φορές απώλεια βάρους.
Στα παιδιά
- Επιβράδυνση της ανάπτυξης και της σεξουαλικής ωρίμανσης.
- Χαμηλό σάκχαρο αίματος (υπογλυκαιμία).
Στις γυναίκες
- Ακανόνιστη ή απούσα έμμηνος ρύση.
- Στειρότητα.
- Αδυναμία θηλασμού μετά τον τοκετό. Στους άνδρες
- Ελαττωμένο σεξουαλικό ενδιαφέρον.
- Στυτική δυσλειτουργία.
- Απώλεια των τριχών του προσώπου ή του σώματος.
Επείγοντα σημεία και συμπτώματα
- Πυρετός.
- Ελάττωση της αρτηριακής πίεσης.
Διάγνωση
Ο υποϋποφυσισμός στα παιδιά οδηγεί σε νανισμό. Αυτή η κατάσταση είναι σπάνια και πολύ λίγα παιδιά που είναι κοντύτερα από το μέσο όρο έχουν τέτοια ορμονική ανεπάρκεια.
Αν ο γιατρός υποπτεύεται τον υποϋποφυσισμό, μπορεί να συστήσει εξετάσεις, για να μετρηθούν οι συγκεντρώσεις των ορμονών στο αίμα και στα ούρα σας. Ακόλουθη εξέταση περιλαμβάνει τη χορήγηση άλλων ορμονών, που διεγείρουν τον αδένα της υπόφυσης να παράγει τις ορμόνες του, οι οποίες μετριούνται στη συνέχεια.
Αν τα αποτελέσματα των εξετάσεων δείξουν έλλειμμα στις ορμόνες της υπόφυσης, μπορεί να διενεργηθούν περαιτέρω εξετάσεις, ώστε να προσδιοριστεί η αιτία.
Θεραπεία
Η θεραπευτική αγωγή που ακολουθείται για τον υποϋποφυσισμό είναι ορμονική θεραπεία υποκατάστασης, η οποία μπορεί να συμπεριλαμβάνει γλυκοκορτικοειδή, θυρεοειδική ορμόνη, φυλετικά στεροειδή, αυξητική ορμόνη και
αντιδιουρητική ορμόνη. Η θεραπεία αυτή είναι συνήθως ελεύθερη επιπλοκών.
Αν η αιτία του υποϋποφυσισμού είναι ταυτοποιήσιμη, συγκεκριμένη θεραπεία μπορεί να βελτιώσει τα επίπεδα των ορμονών. Αν όχι, θα χρειαστούν διάφορες θεραπείες ορμονικής υποκατάστασης ανάλογα με το βαθμό της έλλειψης της κάθε ορμόνης.
Στα παιδιά οι ενέσεις με συνθετική αυξητική ορμόνη μπορεί να διεγείρουν την ανάπτυξη. Η υποκατάσταση της αυξητικής ορμόνης αποκαθιστά τις φυσιολογικές σωματικές αναλογίες λίπους και μυών και μπορεί να βελτιώσει την εξάντληση που προκαλείται από τον υποϋποφυσισμό.
Μπορεί να απαιτείται για τη σεξουαλική ανάπτυξη η υποκατάσταση των οιστρογόνων στα κορίτσια και η υποκατάσταση της τεστοστερόνης στα αγόρια.
Οι ενήλικες μπορεί επίσης να χρειάζονται υποκατάσταση φυλετικών ορμονών ή συγκεκριμένες θεραπείες για τη γονιμότητα. Οι επινεφριδιακές ορμόνες, όπως η πρεδνιζόνη ή η υδροκορτιζόνη μπορεί να χρειάζεται να λαμβάνονται καθημερινά και σε μεγαλύτερες δόσεις κατά τη διάρκεια περιόδων ασθένειας.
Οι άνθρωποι οι οποίοι χρειάζονται ορμονική υποκατάσταση θα πρέπει να φορούν ένα βραχιόλι ή ένα περιδέραιο ιατρικής προειδοποίησης, που να γνωστοποιεί την κατάσταση της υγείας τους.
