Το κακό υπάρχει παντού γύρω μας. Αρκεί να παρακολουθήσουμε τις ειδήσεις και καταλαβαίνουμε πόσο εξαπλωμένο είναι. Μερικοί ερευνητές, λοιπόν, αναρωτιούνται γιατί υπάρχει. Γνωρίζουμε ότι οι άνθρωποι εξελίχθηκαν από τους πιθήκους και αυτοί από πιο απλούστερα ζώα. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι κουβαλάμε συμπεριφορές που υπάρχουν στους προγόνους μας. Μπορούμε να εντοπίσουμε την εξέλιξη του κακού;
Θα μπορούσαμε να ορίσουμε το κακό ως την πράξη εκείνη που προκαλεί εκ προθέσεως δυστυχία, καταστροφή ή ζημιά στον Β προς όφελος του A. Αυτές τις εσκεμμένες ενέργειες περιλαμβάνουν τέσσερις βασικές κατηγορίες, η λεγόμενη Σκοτεινή Τετράδα:
Μια ομάδα ψυχολόγων, συμπεριλαμβανομένου του Del Paulhus από το Πανεπιστήμιο της Βρετανικής Κολομβίας όρισε για πρώτη φορά αυτές τις κατηγορίες πριν από περίπου 15 χρόνια. Αρχικά ορίστηκε η σκοτεινή τριάδα, η οποία περιελάμβανε τον Μακιαβελισμό (χειραγώγηση, ιδιοτελή και παραπλανητική συμπεριφορά), την Ψυχοπάθεια (αντικοινωνική, ανάλγητη συμπεριφορά) και τον ναρκισσισμό (μεγαλεπήβολη συμπεριφορά με απουσία ενσυναίσθησης). Ο Paulhus αργότερα προσέθεσε το Σαδισμό (απόλαυση της σκληρότητας). Γιατί όμως υπάρχουν αυτές οι συμπεριφορές στον άνθρωπο;
Μακιαβελισμός
Ο μακιαβελισμός περιλαμβάνει τη χρήση έξυπνης στρατηγικής με σκοπό την απόκτηση δύναμης έναντι των αντιπάλων. Αυτή την ικανότητα την έχουν οι πίθηκοι και οι μαϊμούδες, όχι μόνο ο άνθρωπος.
Ο Dario Maestripieri από το Πανεπιστήμιο του Σικάγο έχει καταγράφει αυτή την συμπεριφορά σε ρέζους μακάκους για πάνω από 20 χρόνια. Τα άλφα αρσενικά (που κυριαρχούν λόγω δύναμης) δείχνουν συχνά μια απειλητική συμπεριφορά έναντι των άλλων. Έχουν απρόβλεπτες εκρήξεις επιθετικότητας προς τα άλλα ζώα της ομάδας. Από την άλλη πλευρά, τα θηλυκά ζευγαρώνουν με το κυρίαρχο αρσενικό αλλά επίσης ζευγαρώνουν και με άλλα αρσενικά πίσω από την πλάτη του για να έχουν προστασία στην περίπτωση που το κυρίαρχο αρσενικό πεθάνει ή καθαιρεθεί, οπότε θα αρχίσει μια περίοδος έντονων συγκρούσεων στην ομάδα.
Κάθε μαϊμού φαίνεται πως έχει την ικανότητα για μακιαβελική συμπεριφορά, λέει Maestripieri. «Δεν είναι ότι υπάρχουν μακιαβελικά άτομα που το κάνουν όλη την ώρα και άλλοι που ποτέ δεν το κάνουν. Ακριβώς όπως στους ανθρώπους, αυτό είναι μέρος της φύσης τους, χωρίς να σημαίνει ότι το κάνουν συνέχεια”.
Οι ρέζους μακάκοι ενεργούν με αυτόν τον τρόπο επειδή επιθυμούν εξουσία και η μακιαβελική συμπεριφορά είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος να την αποκτήσουν, όπως επίσης και οι συμμαχίες με τα κυρίαρχα άτομα. Δεν είναι όμως μια στρατηγική χωρίς κίνδυνο. “Αν οι άλλοι καταλάβουν ότι ασκούν εξαπάτηση, υπάρχει τιμωρία”, λέει Maestripieri. “Αν ένα μέλος της ομάδας θεαθεί να επιτίθεται σε μωρό, για παράδειγμα, θα υπάρξουν αντίποινα”.
Ωστόσο, η υιοθέτηση μιας μακιαβελικής στρατηγικής έχει περισσότερα πλεονεκτήματα από μειονεκτήματα. “Όταν γίνεται με συνεργασία, μπορεί να λειτουργήσει αποτελεσματικά σχεδόν σε κάθε περίπτωση», λέει ο Samuel Gosling, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τέξας, στο Ώστιν των ΗΠΑ και κορυφαίος ερευνητής σε τύπους προσωπικότητας ζώων.
Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι και απλούστερα ζώα είναι ικανά για στοιχειώδη μορφή της μακιαβελισμού, όπως είναι η παραπλάνηση. Για παράδειγμα, η πεταλούδα αντιβασιλέας (viceroy butterfly) αυτοπροστατεύεται μιμούμενη ένα άλλο είδος πεταλούδας που είναι τοξικό για τα πουλιά. Η πεσκαντρίτσα (anglerfish), ένα βατραχόψαρο, διαθέτει μακρύ νήμα που προεξέχει από το κεφάλι της, μοιάζοντας με σκουλήκι εξαπατώντας μικρότερα ψάρια που στη συνέχεια καταβροχθίζει.
Με άλλα λόγια, υπάρχει ένας καλός λόγος να πιστεύουμε ότι η εκ προθέσεως απάτη, που αποτελεί τη βάση του μακιαβελισμού έχει πολύ βαθιές εξελικτικές ρίζες. Είναι μια χρήσιμη στρατηγική επιβίωσης.
Ψυχοπάθεια
Μερικά ζώα μπορεί να εκδηλώνουν ψυχοπάθεια, όσο κι αν αυτό προκαλεί έκπληξη. Ο Frans de Waal, ειδικός επί της συμπεριφοράς των πιθήκων, είχε παρατηρήσει έναν θηλυκό χιμπατζή στον ζωολογικό κήπο Arnhem, τον οποίο ονόμασε Puist, και ανέφερε γι’ αυτόν ότι ήταν “διπρόσωπος και κακός”. Σε κανέναν ερευνητή δεν άρεσε η συμπεριφορά του και όλοι τον συνέκριναν με μάγισσα. Επίσης, η φημισμένη Jane Goodall είχε παρατηρήσει δύο χιμπατζήδες, μητέρα και κόρη, -ονόματι Passion και Pom- που συστηματικά είχαν κανιβαλίσει οκτώ βρέφη σε διάστημα τεσσάρων ετών. Αλλά μπορεί να είναι οι πίθηκοι ψυχοπαθείς; Είναι γνωστό ότι οι χιμπατζήδες μερικές φορές δολοφονούν άλλους χιμπατζήδες.
Σύμφωνα με τους ψυχολόγους Peter Buirski και Robert Plutchik, οι χιμπατζήδες θα μπορούσαν να είναι ψυχοπαθείς. Μια μελέτη του 1999 περιέλαβε 34 χιμπατζήδες σε αιχμαλωσία σε ένα ερευνητικό κέντρο στη Γεωργία των ΗΠΑ. Οι κατοικημένοι χώροι ήταν γεμάτοι παιχνίδια, σκάλες, ελαστικά και πλαστικά βαρέλια προκειμένου τα ζώα να παίζουν. Η ερευνητική ομάδα διαπίστωσε ότι υπήρχαν «αποδεικτικά στοιχεία για ψυχοπάθεια στους στους χιμπατζήδες», και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ορισμένα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ψυχοπάθειας, όπως η ανάληψη κινδύνων και η απουσία γενναιοδωρίας, υπήρχαν επίσης στους πιθήκους. Όπως και στον άνθρωπο, οι αρσενικοί χιμπατζήδες έλαβαν υψηλότερη βαθμολογία από τα θηλυκά.
Δεν είναι μόνο οι χιμπατζήδες που έχουν προταθεί για ψυχοπαθητικές τάσεις. Οι Ben Wilsonν του πανεπιστημίου των Highlands & Islands στο Ηνωμένο Βασίλειο, ήταν μέρος μιας ομάδας που παρατήρησε βίαιες αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σε ρινοδέλφινα και φώκαινες. Φώκαινες που ξεβράστηκαν σε ακτές στη συνέχεια, είχαν πάνω τους σημάδια τραυμάτων που προκαλούνται από δελφίνια. Η ιδέα που προτάθηκε ήταν ότι υπήρχε ένα ζευγάρι από δελφίνια με ψυχωτική συμπεριφορά.
Σαδισμός
Ως σαδισμός ορίζεται η ύπαρξη απόλαυσης απέναντι σε σκληρότητα. Ο σαδισμός μπορεί να επιτρέψει σε ένα άτομο να διατηρήσει την εξουσία και την κυριαρχία του, λέει ο Paulhus. Είναι μια συμπεριφορά που μπορούμε να αναγνωρίσουμε στα ζώα;
Ο Wilson λέει ότι έχει δει δελφίνια που κολυμπούν κάτω από το νερό και να ενοχλούν τους γλάρους που κάθονται στην επιφάνεια. Αυτή η συμπεριφορά θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως σκόπιμα ενοχλητική αλλά ο σαδισμός είναι μια πολύ χειρότερη έννοια, άλλωστε δεν ξέρουμε με σιγουριά ότι τα δελφίνια έχουν επίγνωση της ενόχλησης που προκαλούν στα πουλιά.
Ο σαδισμός μπορεί να είναι χρήσιμος στα αρπακτικά ζώα ως μια μορφή παιχνιδιού και μάθησης. “Αν κοιτάξετε τα ζώα που παίζουν με τα θύματά τους, που δεν τα σκοτώνουν αλλ τα βασανίζουν,” λέει ο Wilson, “ίσως αυτό να είναι μια μορφή σαδισμού”.
Είναι γνωστό ότι οι γάτες ασκούν αυτή τη δραστηριότητα και ίσως ο σαδισμός να χρησιμεύει ως μια διαδικασία ανάπτυξης ικανοτήτων.
Ναρκισσισμός
Η ματαιοδοξία που συνδέεται με τον ναρκισσισμό φαίνεται να είναι ένα ανθρώπινο χαρακτηριστικό. Αλλά είναι ο ναρκισσισμός μόνο ανθρώπινος; Μπορούμε να κάνουμε ορισμένες συγκρίσεις με ζώα που γοητεύουν. Ένα αρσενικό παγώνι με την όμορφη ουρά του, οι αρωματικές φερομόνες μιας αλεπούς και ο χορός ορισμένων πουλιών είναι μερικά παραδείγματα.
Αυτή η συμπεριφορά δεν είναι μόνο επιδεικτική διότι προάγει το ζευγάρωμα, αλλά ίσως αποτελεί ένδειξη για το πώς εξελίχθηκε ο ναρκισσισμός.
Εξηγώντας τον ακραίο εγωισμό που συχνά συνδέεται με το ναρκισσισμό θα μπορούσε κανείς να καταφύγει στο βιβλίο του Richard Dawkins για το “εγωιστικό γονίδιο”. Φαίνεται πως ο εγωισμός είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος για να διαιωνίσει κανείς τα γονίδιά του.
Η αναπαραγωγή ο στόχος
Εύκολα μπορεί να φανταστεί κανείς ότι τα τέσσερα συστατικά της Σκοτεινής Τετράδας παρέχουν μια μεγαλύτερη επιτυχία στην αναπαραγωγή και στον ανταγωνισμό μεταξύ των ζώων. Ακόμα και η συνεργασία μπορεί αρχικά να αναπτύχθηκε στα κοινωνικά ζώα ακριβώς γι αυτό τον λόγο.
Για παράδειγμα, στους θαλάσσιους ελέφαντες, αλλά και σε άλλα ζώα, το πιο δυνατό αρσενικό κυριαρχεί κατατροπώνοντας τους αντιπάλους του και έχοντας αποκλειστική πρόσβαση στα θηλυκά. Γιατί όμως τα υπόλοιπα αρσενικά δεν συνασπίζονται εναντίον του; Η απλή απάντηση είναι ότι δεν είναι αρκετά έξυπνα για να το κάνουν. Στους χιμπατζήδες όμως, το κυρίαρχο αρσενικό δεν έχει εξασφαλισμένη εξουσία. Δύο άλλα αρσενικά μπορούν να συμμαχήσουν και να το εκθρονίσουν, ακόμα και να το σκοτώσουν αναλαμβάνοντας αυτά την πλήρη πρόσβαση στα θηλυκά. Για να το κάνουν αυτό όμως χρειάζεται υψηλότερη νοημοσύνη. Έτσι το πρώτο είδος νοημοσύνης που αναπτύχθηκε στον άνθρωπο και σε άλλα πρωτεύοντα ζώα δεν ήταν άλλη από την μακιαβελική νοημοσύνη την οποία παρατηρούμε παντού σήμερα γύρω μας, στα γραφεία που δουλεύουμε και στις τριβές των κοινωνικών ομάδων και τάξεων.
Κάποιες από τις συμπεριφορές που χρησιμοποιούν τα ζώα, όπως π.χ. το συνεχές μπούλινγκ θεωρούνται σήμερα απαράδεκτες για τον άνθρωπο, αλλά οπωσδήποτε έχουν λειτουργήσει στο παρελθόν. Σίγουρα, τα ψυχοπαθή και μακιαβελικά άτομα είχαν στη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας περισσότερους απογόνους εξαιτίας ακριβώς της συμπεριφοράς τους. Φανταστείτε μια ειρηνική φυλή. Όλα τα αρσενικά είναι ευγενικά και ρωτάνε το θηλυκό αν ενδιαφέρεται για συνουσία. Ξαφνικά μια μετάλλαξη παράγει ένα αρσενικό που έχει βίαιη συμπεριφορά. Κανένα άλλο αρσενικό της φυλής δεν το εμποδίζει κι έτσι η επόμενη γενιά είναι γεμάτη από τους δικούς του απογόνους που διαθέτουν τα γονίδιά του και αλλάζουν τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του είδους. Με άλλα λόγια, η βία είναι μια καλή αναπαραγωγική τακτική. Καθώς όμως όλα τα μέλη της ομάδας αποκτούν βίαια χαρακτηριστικά, η νέα κοινωνική συμπεριφορά γίνεται κόλαση για όλους.
Δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε την προέλευση του “κακού”, της Σκοτεινής Τετράδας. Το θέμα είναι πως όταν τελικά επικράτησε ως μια πιο επιτυχημένη αναπαραγωγική διαδικασία στον άνθρωπο, στη συνέχεια δυσκόλεψε την κοινωνική συνύπαρξη. Έτσι εμφανίστηκαν ως αξίες οι λεγόμενες “αρετές”, τα κοινωνικά χαρακτηριστικά που χαλιναγωγούν το “κακό”.
Πηγή: BBC – Earth – How did evil evolve, and why did it persist?
