“Μια φορά κι έναν καιρό σ’ ένα μακρινό τόπο, εκεί που μόνο η φαντασία μπορεί να φτάσει, δυο πολιτείες καμάρωναν η μια απέναντι από την άλλη, γελαστές κι ηλιόλουστες”. Έτσι αρχίζει το παραμύθι “Μια φορά κι έναν καιρό ήταν το σκάκι”. Kι αν αναρωτιέται κανείς τι σχέση μπορεί να έχει το παραμύθι με το σκάκι, η απάντηση που δίνουν οι συγγραφείς του, Κώστας Γιουβαντσιούδης και Ειρήνη Μουσιάδου, εκπαιδευτικοί και οι δύο σήμερα, είναι ότι “ένα παιδί θα ήταν πολύ καλό να πρωτογνωρίσει το σκάκι μέσα από παραμυθένιες σελίδες, γεμάτες χρώματα και ζωγραφιές”.
Ο Κώστας Γιουβαντσιούδης και η Ειρήνη Μουσιάδου ασχολήθηκαν από τα εφηβικά τους χρόνια με το σκάκι, αρχικά ως αθλητές και στη συνέχεια ως προπονητές. Μέσα από τα σκακιστικά σωματεία της Τριανδρίας, αλλά και από Πολιτιστικά Κέντρα πολλών Δήμων της Θεσσαλονίκης, ξεδίπλωσαν την αγάπη τους για το σκάκι, αναδεικνύοντάς το ως νοητικό εργαλείο, χρήσιμο ιδιαίτερα για τις μικρές ηλικίες.
“Καρπός” της αγάπης τους για το σκάκι ήταν το παραμύθι “Μια φορά κι έναν καιρό ήταν το σκάκι”, και το βιβλίο “Σκάκι και Φαντασία”. “Το παραμύθι είναι εικονογραφημένο, έχει μια πρωτότυπη αντιπολεμική πλοκή και περιέχει εύχρηστες οδηγίες για τους γονείς.
Μάλιστα, το βιβλίο έχει δραματοποιηθεί σε δύο νηπιαγωγεία και σε δύο δημοτικά σχολεία της Θεσσαλονίκης, ενώ αποσπάσματά του έχουν περιληφθεί στο βιβλίο Γλώσσας της Ε΄ Δημοτικού.
Το βιβλίο “Σκάκι και Φαντασία” περιλαμβάνει ασκήσεις-γρίφους, που εμβαθύνουν σε ζητήματα τακτικής και ανταλλαγών και τα οποία φέρνουν τον αρχάριο φίλο του σκακιού μπροστά στη “μαγεία” του παιχνιδιού, αναφέρει ο Κώστας Γιουβαντσιούδης.
Το σκάκι ως εργαλείο ανάπτυξης κριτικής σκέψης
Ενώ η σύγχρονη παιδαγωγική προσπαθεί τις τελευταίες δεκαετίες να βρει μεθόδους και εργαλεία, που μόνο στόχο έχουν την ανάπτυξη κριτικής σκέψης, το σκάκι το έχει επιτύχει απλά και κυρίως με βιωματικό και παιγνιώδη τρόπο.
Πώς, όμως, το σκάκι μπορεί να γίνει ένα εργαλείο ανάπτυξης κριτικής σκέψης; Την απάντηση δίνει η Ειρήνη Μουσιάδου, λέγοντας:
“Στη διάρκεια της βασικής τους σχολικής εκπαίδευσης, οι μαθητές αναπτύσσουν μια σημαντική ικανότητα για λογική σκέψη. Για παράδειγμα, έχουν κατακτήσει τις έννοιες της διάταξης και της σειράς, όσον αφορά στους αριθμούς. Μπορούν να συγκεντρώσουν αντικείμενα, σχηματίζοντας τάξεις και παραρτήματα των τάξεων και να οργανώσουν στοιχεία πάνω σε μια δεδομένη εναλλακτική λύση. Μπορούν να πετύχουν βασικές μαθηματικές ασκήσεις- πρόσθεση, πολλαπλασιασμό κ.λπ. Αρχίζουν να δημιουργούν λογικές σκέψεις για το χώρο και το χρόνο. Εκτός από τις παραπάνω μαθησιακές κατακτήσεις τους, οι μαθητές αναπτύσσουν έντονα την υπακοή και τους κανόνες. Χτίζουν ηθική και διανοητική αυτονομία, κάνουν τις πρώτες τους προσπάθειες για ισορροπημένα επιχειρήματα και εμφανίζουν δυνατότερη έλξη στις αξίες του αμοιβαίου σεβασμού. Καθώς το σκακιστικό παιχνίδι απαιτεί όλα τα παραπάνω, είναι ευνόητο ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο -ως μοντέλο- με σκοπό να καλλιεργηθούν αποδοτικότερα οι επιμέρους στόχοι της βασικής εκπαίδευσης. Εν κατακλείδι, μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι το ‘εργαλείο’ αυτό (το σκάκι), καλείται να επιδράσει και να ενισχύσει την προσωπικότητα του μαθητή μέσα στο πλαίσιο του σχολείου”.
Είναι πιο έξυπνοι οι σκακιστές;
Αν και επικρατεί η πεποίθηση ότι τα άτομα που ασχολούνται με το σκάκι διαθέτουν υψηλότερο πνευματικό επίπεδο από το μέσο όρο, αυτό δεν τεκμηριώνεται από καμιά επιστημονική μελέτη, αναφέρει η κ. Μουσιάδου.
“Ο σκακιστής αναπτύσσει, καλλιεργεί μία τεχνητή νοημοσύνη ιδιαίτερη, που μπορούν οι περισσότεροι άνθρωποι, με κατάλληλες προσπάθειες, να αναπτύξουν. Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί ότι οι περισσότεροι που ασχολούνται με το σκάκι είναι καλοί και στα μαθηματικά, αλλά και στη μουσική. Φυσικά, αυτό δεν είναι τυχαίο- στο σκάκι, όπως και στα μαθηματικά, ακολουθούμε ορθολογικό τρόπο σκέψης”, λέει.
Τα γενικότερα οφέλη της ενασχόλησης με το σκάκι
Έχει αποδειχθεί ότι, μέσω του σκακιστικού παιχνιδιού, οι μαθητές καλλιεργούν στοιχεία του χαρακτήρα τους, όπως: επιμονή, υπομονή, μαχητικότητα, περίσκεψη, δημιουργικότητα, φαντασία, άμιλλα, πλήρη ανάληψη των προσωπικών ευθυνών, εξάσκηση των αντανακλαστικών, αποδοχή αξιοκρατικών κριτηρίων, ανάπτυξη αυτοπεποίθησης και ανεξάρτητης προσωπικότητας, αξιοκρατικό σύστημα αξιών, αποδοχή αντικειμενικού κριτή (ο αντίπαλος), με την τιμωρία ή την επιβράβευση των επιλογών του, συνεχή διαδικασία κρίσης και σύγκρισης κ.ά.
“Η παντελής έλλειψη τύχης συμβάλει στην καλλιέργεια του ‘ευ αγωνίζεσθαι’ και της άμιλλας. Εξάλλου, η διάδοση του παιχνιδιού σε ‘ασθενέστερες’ τάξεις, αφού δεν χρειάζονται ιδιαίτερες εγκαταστάσεις ή εξοπλισμός, κατάφερε να δώσει διέξοδο στις κοινωνικές, οικονομικές αλλά και ρατσιστικές αδικίες πολλών κοινωνιών. Πάνω στη σκακιέρα όλοι εξομοιώνονται, δεν κερδίζει κανείς απλά έχοντας μεγαλύτερη σωματική είτε πολιτική είτε οικονομική δύναμη. Σε πολλές περιπτώσεις, ο παίκτης του σκακιού ξεπερνά το φυσικό εγωκεντρισμό του πολύ πιο εύκολα από ό,τι με άλλες δραστηριότητες. Σίγουρα δεν είναι απλά ένα παιχνίδι”, εξηγεί ο Κώστας Γιουβαντσιούδης.
Το σκάκι ως εργαλείο αυτο-ρύθμισης
Το σκάκι μπορεί να λειτουργήσει και ως εργαλείο αυτό-ρύθμισης, καθώς μια σκακιστική παρτίδα μοιάζει με την πορεία μας μέσα στη ζωή: αναποδιές που πρέπει να αντιμετωπίσουμε, αποφάσεις που πρέπει να πάρουμε, απογοητεύσεις που θα δοκιμάσουμε, επιλογές που θα κάνουμε, επίθεση ή υποχώρηση, τακτική ή στρατηγική.
“Στο σκάκι μαθαίνουμε να στηριζόμαστε αποκλειστικά στις δικές μας δυνάμεις. Η παντελής έλλειψη τύχης μας υποχρεώνει σε μία πορεία αυτογνωσίας και συνεχούς αυτό-βελτίωσης, που τις περισσότερες φορές δεν γίνεται συνειδητά. Στα πρώτα βήματα εκμάθησης του σκακιού, το μικρό παιδί έχει όλη την ελευθερία να κάνει λάθη, να παίξει τα κομμάτια σε τετράγωνα που ‘τρώγονται’ δίχως να προβληματιστεί ιδιαίτερα. Κομβικό σημείο θεωρείται η στιγμή του βασιλιά. Οι απαγορεύσεις στην κίνησή του (ο βασιλιάς δεν ‘τρώγεται’) δημιουργούν τα πρώτα σκιρτήματα και τελικά την πρώτη σημαντική απόφαση που καλείται να λάβει το παιδί- ‘Να συνεχίσω το σκάκι;’. Η αλήθεια είναι ότι πολλά παιδιά σταματούν σ’ αυτό ακριβώς το σημείο, αφού δεν μπορούν να αποδεχτούν τους κανόνες του παιχνιδιού. Δεν μπορούν να βρουν δικαιολογίες για την ήττα τους, αλλά ούτε και να ζητήσουν βοήθεια. Αυτό τους οδηγεί σιγά – σιγά στη μονόδρομη απόφαση “μαθαίνω να χάνω ή σταματάω το σκάκι”, αναφέρει ο κ. Γιουβαντσιούδης
Το γεγονός ότι στο σκάκι δεν υπάρχει “πάσο” λειτουργεί αποτρεπτικά στην αναβλητικότητα και στον “ωχαδελφισμό”, λέει η κ. Μουσιάδου κι εξηγεί: “μία λάθος απόφαση στο σκάκι είναι καλύτερη (αφού είναι υποχρεωτική) από τη ‘μη απόφαση’. Η ανάλυση της παρτίδας στοχεύει αποκλειστικά στην αξιολόγηση και στην εύρεση των λαθών μας. Στο σκάκι μαθαίνουμε από τα λάθη μας, στην αρχή έμμεσα και αργότερα μεθοδικά. Με τον καιρό αντιλαμβανόμαστε ότι ο αντίπαλος μας είναι τελικά συνεργάτης μας, αφού οι κινήσεις του μας βοηθούν στη βελτίωσή μας. Σταδιακά, εμφυσείται στο παιδί η περιφρόνηση για την εύκολη προσπάθεια, η αποστροφή για τους θολωμένους δρόμους των επίπλαστων παραδείσων. Η λογική που διαμορφώνει το σκάκι, λειτουργεί ως ανάχωμα σε κινδύνους που εμφανίζονται διαρκώς μπροστά μας”.
Το σκάκι ως μέσο προσέγγισης Ελλήνων και αλλοδαπών μαθητών
Το σκάκι αναδείχτηκε σε μέσο προσέγγισης Ελλήνων και αλλοδαπών μαθητών, αναφέρει ο Κώστας Γιουβαντσιούδης, επικαλούμενος την εμπειρία που αποκόμισε διδάσκοντας σκάκι στο Δημοτικό Σχολείο της Νέας Καλλικράτειας Χαλκιδικής από το 1995 έως το 2003.
“Στο σχολείο της Καλλικράτειας φοιτούσαν πολλά παιδιά από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και ειδικά από τη Γεωργία. Πολλά απ’ αυτά, όπως και οι γονείς τους, ήξεραν σκάκι. Δεν ήξεραν όμως ελληνικά ή δεν ήξεραν καλά ελληνικά. Όταν έβλεπαν σκάκι, αυτά τα παιδιά πετούσαν. Και ξαφνικά έβλεπες τα Ελληνάκια, που δεν ήξεραν σκάκι, να πηγαίνουν να προσεγγίζουν τους μετανάστες, είτε για να γίνουν φίλοι, είτε για να κερδίσει η ομάδα τους, όταν οργανώναμε ομαδικούς αγώνες. Μια μέρα, στην Καλλικράτεια, κάναμε τους εσωτερικούς αγώνες. Βγάλαμε τραπεζάκια έξω, τα δυο σχολεία, γεμίσαμε την αυλή και παίζαμε. Κάποια στιγμή εμφανίζονται σιγά-σιγά γονείς για να παρακολουθήσουν τα παιδιά τους. Έρχεται ένα παιδάκι από τη Γεωργία και μου λέει: ‘Κύριε, ο μπαμπάς μου θέλει να παίξετε μαζί’. Δέχθηκα. Όλη την ώρα που παίζαμε είχαν μαζευτεί όλα τα Ελληνάκια και το παιδάκι από τη Γεωργία καμάρωνε και κορδωνόταν που έπαιζα εγώ με τον μπαμπά του. Δεν προσπαθούσε να αναδειχτεί… είχε αναδειχτεί το παιδί μέσα από αυτή την ιστορία”, λέει ο κ. Γιουβαντσιούδης.
Για όσους ενδιαφέρονται να γνωρίσουν καλύτερα ή ακόμη και να “μυηθούν” στο σκάκι, πληροφορίες για τα σκακιστικά σωματεία όλης της Ελλάδας είναι διαθέσιμες στην ιστοσελίδα της Ελληνικής Σκακιστικής Ομοσπονδίας http://www.chessfed.gr/index.htm.
