Μέχρι το 1970, οι γιατροί θεωρούσαν ότι η αθηροσκλήρωση είναι κάτι σαν τις σωλήνες της βρύσης που πιάνουν πουρί. Όταν η χοληστερόλη (χοληστερίνη) ήταν σε υψηλή συγκέντρωση στο αίμα, πέρναγε μέσα στην αρτηρία και προκαλούσε την αθηρωματική πλάκα. Όμως η ανάλυση της αθηρωματικής πλάκας κάτω από το μικροσκόπιο έδειχνε ότι εκτός από τη χοληστερόλη υπήρχαν και πολλά νεκρά λευκά κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος. Τι γύρευαν τα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος μέσα στην αθηρωματική πλάκα; Φαινόταν επίσης ότι ο κίνδυνος για καρδιακή προσβολή δεν ήταν ανάλογος με την έκταση της πλάκας. Το 85% των καρδιακών προσβολών συμβαίνει όταν το άνοιγμα της αρτηρίας έχει κλείσει λιγότερο από 70%.
Απαντήσεις σ’ αυτά στα ερωτήματα προσπάθησε να δώσει πρώτος ο Ράσελ Ρος (Russell Ross) καθηγητής παθολογίας στο Πανεπιστήμιο της Ουάσινγκτον. Ο Ρος είπε το 1973 ότι η αθηροσκλήρωση ξεκινά από μικροτραυματισμό του ενδοθηλίου που καλύπτει εσωτερικά την αρτηρία. Μετά από το τραύμα του ενδοθηλίου, αρχίζει μια διαδικασία αποκατάστασης παρόμοια μ’ αυτή που το σώμα γιατρεύει μια δερματική πληγή του. Όμως η αποκατάσταση δεν είναι αποτελεσματική και τελικά καταλήγει στη δημιουργία της αθηρωματικής πλάκας. Ο Ρος που συχνά αναφερόταν ως δυνητικός κάτοχος βραβείου Νόμπελ, άρχιζε ένα πολυδιαβασμένο άρθρο το 1993, ως εξής: «Η αθηροσκλήρωση είναι ξεκάθαρα μια φλεγμονώδης ασθένεια».[i] Και η αμέσως επόμενη πρότασή του ήταν: «Επειδή η υψηλή συγκέντρωση χοληστερόλης στο αίμα, και ιδιαίτερα της χοληστερόλης LDL, είναι ένας από του κύριους παράγοντες κινδύνου για αθηροσκλήρωση, η διαδικασία της αθηρογένεσης θεωρείται από πολλούς ότι αποτελείται κατά μέγα μέρος από τη συσσώρευση των λιπιδίων μέσα στο τοίχωμα της αρτηρίας. Εν τούτοις, είναι κάτι πολύ περισσότερο από αυτό».
Τι είναι η φλεγμονή
Ο όρος φλεγμονή υπάρχει από την αρχαιότητα. Όταν οι άνθρωποι έβλεπαν ένα κόκκινο ερέθισμα στο δέρμα τους που τους έκανε να αισθάνονται ένα μικρό κάψιμο. δεν ήξεραν ότι επρόκειτο για μια μικροσκοπική μάχη που δίνει το ανοσοποιητικό σύστημα με κάποιο μικρόβιο. Στηριζόμενοι στις αισθήσεις τους, ήταν σαν υπήρχε μέσα τους μια μικρή φλόγα την οποία ονόμασαν φλεγμονή. Σήμερα είναι γνωστό τι συμβαίνει. Μόλις μπει ένα μικρόβιο στο σώμα και καταστρέψει τα πρώτα κύτταρα, κινητοποιούνται τα μονοκύτταρα, (monocytes) η εμπροσθοφυλακή του ανοσοποιητικού συστήματος.
Λες και ακούν το κλάμα των κατεστραμμένων κυττάρων, τα μονοκύτταρα διαπερνούν τα αγγεία του αίματος και μέσω των υγρών καναλιών που υπάρχουν στους ιστούς κατευθύνονται στα σημεία του βανδαλισμού. Εκεί μεταμορφώνονται σε πάνοπλους πολεμιστές, τους μακροφάγους (macrophages) που αρχίζουν να καταπίνουν τα μικρόβια. Αν ο εχθρός είναι ογκώδης καταφθάνουν κι άλλα είδη λευκών κυττάρων, πιο μεγαλόσωμα. Μια ουσία που εκκρίνεται, η ισταμίνη, διαστέλλει τα αγγεία για να γίνουν πιο διαπερατά και να φτάσουν γρηγορότερα οι ενισχύσεις στο πεδίο της μάχης. Η διαστολή αυξάνει τη ροή του αίματος και δημιουργείται ένα κοκκίνισμα που ανεβάζει τη θερμοκρασία δίνοντας την αίσθηση του καψίματος. Ο πόλεμος μεταξύ μικροβίων και λευκών κυττάρων είναι σκληρός και αφήνει πίσω του συντρίμμια, έναν απέραντο αριθμό πτωμάτων και από τις δύο πλευρές. Πρόκειται για το πύον που κανονικά διαφεύγει μέσω των καναλιών της λέμφου αλλά μερικές φορές παγιδεύεται παίρνοντας τη μορφή της κύστης. Με τα χρόνια, η κύστη μπορεί να γίνει συμπαγής αποκτώντας σκληρό περίβλημα σαν πέτρα και τότε αφαιρείται μόνο με εγχείρηση.
Η αθηρωματική πλάκα είναι ουσιαστικά μια κύστη που μεγαλώνει μέσα στην αρτηρία εξαιτίας μιας φλεγμονής που δε σβήνει. Είναι το αποτέλεσμα της μάχης του ανοσοποιητικού συστήματος με την LDL χοληστερίνη που τρύπωσε στην αρτηρία και μετατράπηκε από φίλο σε εχθρό. Διαπερνώντας τα σωματίδια LDL μέσα στο τοίχωμα της αρτηρίας υπόκεινται σε διάφορες αλλοιώσεις και η χοληστερόλη τους αποκτά μια τοξική μορφή που καταστρέφει τα λεία μυϊκά κύτταρα. Στέλνονται χημικά μηνύματα κινδύνου στο ανοσοποιητικό σύστημα σαν να επρόκειτο για εισβολή κάποιου μικροβίου και καταφθάνουν τα μονοκύτταρα που μεταμορφώνονται σε μακροφάγους. Ύστερα από ένα διαρκές τσιμπούσι, οι μακροφάγοι παχαίνουν και κάτω από το μικροσκόπιο αποκτούν ένα γελοίο σχήμα. Σ’ αυτή την κατάσταση αποκαλούνται αφροκύτταρα (foam cells) κι όταν έχουν μαζευτεί αρκετά, παρατηρείται αυτό που οι παθολόγοι αποκαλούν λιπαρό αυλάκι (fatty streak). Τελικά, τα αφροκύτταρα σκάνε από το πολύ φαγητό χύνοντας σαν καζάνια τη χοληστερόλη και τα άλλα λιπίδια που έχουν καταπιεί στο εσωτερικό της αρτηρίας.
Αθηρωματική πλάκα
Το υλικό αυτό δεν υπάρχει τρόπος να απομακρυνθεί διότι απουσιάζει από εκεί κοντά το λεμφικό σύστημα. Δημιουργείται δηλαδή στην αρτηρία μια φλεγμονή που παγιδεύεται στο πρώτο στρώμα της, τον έσω χιτώνα. Έτσι αρχίζει ο σχηματισμός της αθηρωματικής πλάκας που είναι μια προσπάθεια του σώματος να αντιμετωπίσει τη φλεγμονή. Η διαδικασία μοιάζει καταπληκτικά με τον τρόπο επούλωσης μιας δερματικής πληγής. Όταν γδαρθεί το γόνατο, αρχίζει μια εσωτερική θεραπεία στο σημείο του τραύματος. Εκκρίνονται χημικές ουσίες που πολλαπλασιάζουν τα μυϊκά κύτταρα και τα τραβούν προς τα πάνω αντικαθιστώντας το χαμένο δέρμα. Με τον ίδιο τρόπο το σώμα προσπαθεί να απομονώσει τη φλεγμονή στην αρτηρία για να μη χυθεί στην κυκλοφορία του αίματος. Τραβιούνται λεία μυϊκά κύτταρα από το επόμενο στρώμα της αρτηρίας καθώς στον έσω χιτώνα δεν υπάρχουν πολλά. Οι μετανάστες, μαζί με πρωτεΐνες που παράγουν, σχηματίζουν μια σκληρή ινώδη επιφάνεια που σκεπάζει τη φλεγμονή. Αυτό προκαλεί διόγκωση της αρτηρίας και δεν είναι τίποτα άλλο από την αθηρωματική πλάκα. Ονομάζεται έτσι γιατί το εξόγκωμα είναι επίπεδο κατά μήκος της αρτηρίας ενώ η κύστη έχει την έννοια της σφαίρας. Κάτω από το ινώδες σκέπασμα υπάρχει το φλεγόμενο καζάνι. Αν κάποιος τρυπήσει τη πλάκα και την πιέσει με το δάχτυλό του, τα εσωτερικά συστατικά της θα πεταχτούν έξω σαν οδοντόκρεμα.
Με τα χρόνια, η πλάκα υπερυψώνεται στενεύοντας το άνοιγμα της αρτηρίας κι αν κάποια στιγμή σπάσει, τα συστατικά της φλεγμονής έρχονται σ’ επαφή με το αίμα προκαλώντας θρόμβο. Το θέμα λοιπόν δεν είναι απλώς να μην μεγαλώσει η πλάκα, αλλά κυρίως να μη σπάσει. Όλοι οι άνθρωποι έχουν αθηροσκλήρωση κι αυτό που έχει σημασία είναι να υπάρχουν ανθεκτικές αθηρωματικές πλάκες, δηλαδή χοντρό ινώδες σκέπασμα. Για να μη λεπτύνει το σκέπασμα, δεν πρέπει να μαζευτούν από κάτω πολλοί μακροφάγοι γιατί εκκρίνουν διαβρωτικά ένζυμα.
Αναποτελεσματικό το ανοσοποιητικό σύστημα
Τα λευκά κύτταρα, όχι μόνο είναι αναποτελεσματικά στην εξουδετέρωση της χοληστερόλης, αλλά δημιουργούν τα ίδια το πρόβλημα συνωστισμένα μέσα στην αρτηρία. Θα ήταν καλύτερα το ανοσοποιητικό σύστημα να μην αντιδρούσε καθόλου στη διείσδυση των LDL σωματιδίων γιατί μετατρέπεται σε προδότη προκαλώντας μεγαλύτερη ζημιά από αυτή που πάει να διορθώσει. Δεν είναι η μοναδική φορά που το πρόβλημα οφείλεται στο ανοσοποιητικό σύστημα. Μερικές φορές, μετά την εισβολή ενός μικροβίου που νικήθηκε, τα κύτταρα του ανοσοποιητικού παραμένουν ενεργά για μεγάλο χρονικό διάστημα και το σώμα υφίσταται ζημιές από τα φιλικά πυρά. Η ρευματοειδής αρθρίτιδα είναι μια ασθένεια που δημιουργεί το ίδιο το ανοσοποιητικό σύστημα. Οι αλλεργίες οφείλονται σ’ ένα ανοσοποιητικό σύστημα που έχει εκτροχιαστεί και αντιδρά σε ανώδυνες ουσίες όπως είναι οι γύρεις των φυτών.
Τελικά, αν κάποιος έχει ευέξαπτο ανοσοποιητικό σύστημα, πιθανόν να αναπτύξει λεπτές αθηρωματικές πλάκες και άρα κινδυνεύει από καρδιακή προσβολή έστω κι αν έχει χαμηλή LDL. Αυτός είναι ο λόγος που οι καρδιακές προσβολές δεν είναι ανάλογες με το μέγεθος της αθηρωματικής πλάκας και την ποσότητα της LDL χοληστερίνης που κυκλοφορεί στο αίμα. Οι άνθρωποι που θα αναπτύξουν ευαίσθητες αθηρωματικές πλάκες, κινδυνεύουν από καρδιακή προσβολή πριν προλάβουν να στενέψουν τα αγγεία τους ενώ αυτοί που θα αναπτύξουν ανθεκτικές αθηρωματικές πλάκες μπορεί στα γεράματά τους να έχουν σταθερή στηθάγχη αλλά πιθανότατα θα αποφύγουν την καρδιακή προσβολή.
