Ήθη και έθιμα με ρίζες που χάνονται στα βάθη των αιώνων, στην Πάτμο, το Ιερό νησί της Αποκάλυψης , δεν αναβιώνουν, συνεχίζονται αδιάκοπα και αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι των στοιχείων που συνθέτουν τον πολιτισμό του Ιερού μας νησιού. Το άσπρο κυρίαρχο και στους τρεις οικισμούς του νησιού: Στην μεσαιωνική Χώρα ( με το γεραρό καστρομονάστηρο του Ευαγγελιστή Ιωάννη του Θεολόγου), στη Σκάλα (το επίνειο που αρματώθηκε απ’ τους καραβοκύρηδες της Χώρας, σαν εξαφανίστηκε ο κίνδυνος της πειρατείας) και στον Κάμπο ( από τις πρώτες οικιστικές, κατ’ εξοχήν αγροτικές περιοχές που αναπτύχθηκαν κατά τον 11ο αι μ.Χ.).
Ιδιαίτερης αξίας και σημασίας είναι η τελετή του Ιερού Νιπτήρα, η αναπαράσταση δηλαδή του Μυστικού Δειπνου τη Μ. Πέμπτη. Κατά το μεσημέρι από το Καθολικό της Ι. Μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου δώδεκα ιερείς και μοναχοί ντυμένοι μ’ ομοιόμορφα πορφυρόχρυσα βυζαντινά άμφια ξεκινούν για μια από τις πλατείες της Χώρας. Οι καστροκαμπάνες, αναπάλλονται στον ρυθμό των ιερών στιγμών και παντού απλώνεται ο Πεντηκοστός ψαλμός σε ήχο βαρύ. Η μεγαλόπρεπη ιερή πομπή, θα αναπαραστήσει τις συγκλονιστικές στιγμές που προηγήθηκαν της σύλληψης του Κυρίου τη Μ. Πέμπτη και συγκεκριμένα τον Μυστικό Δείπνο και την προσευχή στον κήπο της Γεθσημανής.
«Η τελετή του Ιερού Νιπτήρα «ανήκει στην κατηγορία των αυθεντικών βυζαντινών αναπαραστάσεων των Παθών που γνώρισαν και στη Δύση διάδοση, εκεί με τη χαρακτηριστική ονομασία των «μυστηρίων»,μας πληροφορεί ο συγγραφέας Ι.Μ.Χατζηφώτης. Οι μελετητές χαρακτηρίζουν την συγκεκριμένη τελετή «μυστήριο» που γινόταν στη Βασιλεύουσα από τον Πρωτοπαπά του Παλατίου προς το τέλος της λειτουργίας της Μεγάλης Πέμπτης μετά την οπισθάμβωνη ευχή και πριν από την διανομή του αντίδωρου. Το ρόλο του Χριστού υποδύονταν ο ίδιος ο Αυτοκράτορας ενώ τους μαθητές δώδεκα φτωχοί της Πόλης. Η ίδια τελετή γινόταν και στη Βενετία, γνωστή ως «mandatum», όπου το ρόλο του Χριστού υποδυόταν ο Δόγης.Αυτές οι αναπαραστάσεις, ξεκίνησαν, κατά τον Καθηγητή Φαίδωνα Κουκουλέ , «από τις αρχές του Δ΄μ.Χ αιώνα ως «αντίποδας» του θεάτρου που υμνούσε το δωδεκάθεο και ήταν προσφιλές θέαμα για το λαό της εποχής». Η αναπαράσταση του Μυστικού Δείπνου, γίνεται εδώ στο νησί της Αποκάλυψης προφανώς από τα χρόνια του ιδρυτή της Οσίου Χριστοδουλου του Λατρηνού σύμφωνα με τον τυπικό του Αγίου Σαββά που τηρείται στην Μονή αλλά και στα Ιεροσόλυμα όπου έχουμε μια αντίστοιχη τελετή αυτή τη μέρα. Γραπτές μαρτυρίες κάνουν λόγο για καθιέρωση της τον 17ο αιώνα.
Στην πλατεία του Δημαρχείου ο Δήμος Πάτμου έχει φροντίσει ώστε να στηθεί μια εξέδρα με ένα χαμηλό τραπεζάκι ( κατάλοιπο των χρόνων της τουρκοκρατίας όπου όλοι μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα έτρωγαν σε «σοφράδες») το “χερνιβόξεστον” ( ως όρος χρησιμοποιείται ήδη κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο από τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο (Έκθεσις Βασιλείου Τάξεως, 9,18, 676,8).Ετυμολογικά από το αρχαίο ελληνικό ρήμα “νίβομαι” ή “χειρονίβομαι” (Γουργιώτης 1991, σελ. 81) δηλαδή μια αργυρή λεκάνη με προχόη, μια αναμμένη λαμπάδα και 12 καρέκλες 6 δεξιά και 6 αριστερα με τον θρόνο στη μέση όπου κάθεται ο ηγούμενος (Χριστός) Στα δεξιά του ηγούμενου παίρνουν θέση οι Ιούδας, Ιωάννης, Θωμάς, Ματθαίος, Θαδαίος και Ιάκωβος του Αλφαίου. Στα αριστερά κάθονται οι Πέτρος ( συνήθως το ρόλο έχει ο Προηγούμενος η ελλείψει του ο έχων μεγάλο αξίωμα στο μοναστήρι , Ιάκωβος Ζεβεδαίος, Φίλιππος, Βαρθολομαίος, Σίμων Κανανίτης και Ανδρέας. Ενας ιερομόναχος ή διάκονος απαγγέλει μελωδικά σε ρόλο «Ευαγγελιστή» την ανάλογη περικοπή από τα Ευαγγέλια Μάρκου Ιωάννη και Ματθαίου. Στο κατά Ιωάννην ο ηγούμενος περιζώνεται με ποδιά, ρίχνει τρεις φορές νερό στη λεκάνη και, αρχίζοντας από τον Ιούδα, πλένει το δεξιό πόδι των ιερέων-μαθητών με την αρχική άρνηση του Πέτρου που καταλήγει στο περίφημο «όχι μόνο τα πόδια, αλλά και τα χέρια και το κεφάλι”. «Τότε έρχεται ο Ιησούς συν τοις μαθηταίς εις χωρίον λεγόμενον Γεθσημανή και παραλαβών τον Πέτρον και τους δύο υιούς Ζεβεδαίου ήρξατο λυπείσθαι και αδημονείν». Ο ηγούμενος κατεβαίνει από την εξέδρα, αφήνει τους μαθητές πορεύεται στην Γεθσημανή , σε μια κόγχη της πλατείας, όπου βρίσκεται η εικόνα του «Ελκομένου» πρώιμο έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. «Πάτερ μου, ει δυνατόν εστί παρελθέτω το ποτήριον τούτο… πλην ουχ’ ως εγώ θέλω, αλλ’ ως συ…» λέει τρείς φορές γονανιστός.
Λόγω της τελετής του Νιπτήρα σήμερα «καταλύεται στην Πάτμο το έλαιον» και στα γιαπράκια (ντολμαδάκια)με φρέσκα αμπελόφυλλα και βραστά χλωροκούκκια, με λάδι.
Από τις ολάνθιστες «γαβέθες» , όπως λένε στο νησί τις μεγάλες χτιστές μεγάλες γλάστρες των αυλών τους οι Πατινιές θα διαλέξουν τα πιο ευωδιαστά πολύχρωμα λουλούδια τους και θα τα στείλουν στην ενορία τους. Εκεί, από το απομεσήμερο βρίσκονται κοπέλες και στολίζουν τον Επιτάφιο, επιστρατεύοντας την δεξιοσύνη τους. Θέλουν να έχουν τον καλύτερο Επιτάφιο του νησιού. Στους δρόμους πηγαινοέρχονται από τα σπίτια στους φούρνους, οι «νταβάδες» με τα κουλούρια. Σε όχι πολύ μακρινά χρόνια τον τόνο τους στη διαδικασία έδιναν και τα κλαδιά που μοσκοβόλαγαν καθώς καίγονταν στους σπιτικούς φούρνους που είχε κάθε αυλή. Τα κουλούρια, σε σχήμα φιδωτό, της φόρμας ή του μύλου και πολλά μ’ ένα κόκκινο ή πράσινο αυγό στη μέση. Είναι «περασμένα» και με ένα μίγμα αυγού για να γυαλίσουν στο ψήσιμο και να γίνουν ακόμη πιο νόστιμα.
ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ
Τη Μεγάλη Παρασκευή στον πρωινό «εσπερινό της Αποκαθήλωσης», ακούγονται κείμενα που αναφέρονται στο Πάθος και την παράδοση του Σώματος του Χριστού στον Ιωσήφ και το Νικόδημο. Ο «τάφος ο καινός» που θα φιλοξενήσει το «Άχραντο Σώμα» είναι καταστόλιστος με λουλούδια που προσφέρει η γη του μικρού νησιού στις κοπέλες, συμμετέχοντας λες στο τάμα του, σαν ξεχύθηκαν χτες για το μάζεμα. Και τι δεν τους χάρισε!. Βιολέτες μονές, κουνούκλες διπλές, κρίνα, αγγελικές, τριαντάφυλλα, γαρύφαλλα… Οι γιρλάντες φτιάχτηκαν από λεμονανθούς. Ο ξύλινος Επιτάφιος, έχει επικρατήσει νάναι ντυμένος με βελούδινη γκρενά η μαύρη στολή, με σταυρούς και αγγελούδια στο πλάϊ, χρυσοκέντητα όλα. Σε παράλληλη τοποθέτηση, στο κουβούκλιο, βρίσκονται δύο πολύχρωμα φανάρια και στο κέντρο ο σταυρός. Θα τον περιστοιχίσουν όσοι τόχουν «τάξιμο» να τον σηκώσουν το βράδυ στην περιφορά. Κατά την απόλυση, οι νοικοκυρές θα ετοιμάσουν το νερόβραστο κριθαράκι ή ρύζι, ραντισμένα με ξύδι μαρουλόφυλλα και το ταχίνι. «Τσουκάλι», δεν στήνεται σήμερα.
«Στην Ιερά Μονή της Πάτμου, από παλιά παράδοση ψάλλονται πολλά αρχαία μουσικά μέλη» μας λένε. Σ’ αυτά συγκαταλέγεται και το «Φως Ιλαρόν» που ψάλλεται τις Μεγάλες γιορτές στο μοναστήρι, όπως στην πανήγυρη του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, του Οσίου Χριστοδούλου τη Μ. Παρασκευή και την Κυριακή στον Εσπερινό της Αγάπης.
Στον Κάμπο μετά την Αποκαθήλωση η παπαδιά κατά το έθιμο θα προσφέρει στο εκκλησίασμα χυλό. Η φιλόξενη εκδήλωση γίνεται στην πλαϊνή μεγάλη αίθουσα που έχτισαν το 1979 οι Καμπιώτες από όλο τον κόσμο ιδίως δε αυτοί της Αυστραλίας με τα έσοδα ειδικών εκδηλώσεων….
ΜΕΓΑΛΟ ΣΑΒΒΑΤΟ
Οι ετοιμασίες για το Πασχαλινό τραπέζι βρίσκουν από τα χαράματα τους κατοίκους σε κινητικότητα. Στα μοναστήρια και στις εκκλησίες το «Ανάστα ο Θεός» η το «πρώτο Ανάστα», που εδώ δεν συνοδεύεται με το χτύπημα των στασιδιών, όπως συμβαίνει στην υπόλοιπη Ελλάδα, προετοιμάζει τους πιστούς για το γεγονός της «λαμπρόφορης Ανάστασης». Στο παρεκκλήσι της Παναγίας ο Εκκλησάρχης θα προσφέρει στους πιστούς ξηρά σύκα, για να στηριχθούν από την μεγάλη νηστεία. Ένα έθιμο φερμένο από την ασκητική ζωή της Αιγύπτου και της Ανατολής όπου οι ασκητές ακολουθούσαν μεγάλη πορεία ίσαμε τα μοναστήρια για να ακούσουν το «Χριστός Ανέστη». Στις ενορίες μετά το «Χριστός Ανέστη» θα πέσουν και τα καθιερωμένα « βαρελότα» με τις πολύχρωμες φωτοβολίδες. Οι οικογένειες θα γευτούν τον παραδοσιακό «πατσά» και το «Φωκιανό» κατακόκκινο κρασί που τουλάχιστον μέχρι τις αρχές του περασμένου αιώνα ήταν ένα γηγενές προιόν αφού τα πολλά αμπέλια είχαν την ανάλογη φροντίδα.
ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ
Την Κυριακή του Πάσχα στον Εσπερινό της Αγάπης ο Ηγούμενος από την Ωραια Πύλη του Καθολικού της Ι.Μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, θα δώσει τα κόκκινα αυγά. Κάτι ανάλογο κάνουν και τα άλλα μοναστήρια, της Ζωοδόχου Πηγής, του Ευαγγελισμού Μητρός Ηγαπημένου και ενορίες της Πάτμου όπως του Κάμπου όπου κατά το έθιμο προσφέρεται και καφές με πατινιώτικες πίττες.
Τη Δευτέρα του Πάσχα στην πλατεία της Σκάλας, ο Δήμος , οι Επαγγελματίες του νησιού όπως οι Ξενοδόχοι και οι εστιάτορες και οι πολιτιστικοί Σύλλογοι του νησιού προσφέρουν στους επισκέπτες ένα πλούσιο τραπέζι με πασχαλιάτικα εδέσματα, αυγά, τυρόπιττες και ένα εντυπωσιακό θέαμα με ντόπιους χορούς όπως ο «Σιανός», τον οποίο χορεύουν οι κοπέλες ντυμένες την βαρύτιμη και ξεχωριστή πατμιακή φορεσιά.
ΤΡΙΤΗ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ
Την Τρίτη του Πάσχα ή την «Νεα Τρίτη» γίνεται η περιφορά των εικόνων στα σπίτια της κάθε ενορίας, ένα κατάλοιπο παλιάς λατρευτικής παράδοσης που τις ήθελε να φτάνουν μέχρι τα απόμακρα χωράφια για να ζητηθεί η εύνοια του Θεού στην καλλιεργημένη γη με τις αναγκαίες βροχές.
