Η πίεση που ασκεί το αίμα στα τοιχώματα των αρτηριών είναι μια από τις σημαντικότερες ρυθμίσεις που πρέπει να κάνει το σώμα. Η πίεση του αίματος δεν πρέπει να είναι ούτε χαμηλή (υπόταση), ούτε υψηλή (υπέρταση). Αν είναι χαμηλή, δεν μπορεί να κυκλοφορήσει σωστά το αίμα, κι αν είναι μόνιμα υψηλή, τα αγγεία τραυματίζονται, ενώ ειδικά αυτά του εγκεφάλου μπορεί να σπάσουν.
Και φαίνεται πως το αλάτι είναι δυνατόν να προκαλέσει υπέρταση σε πολλούς ανθρώπους και ειδικά σ’ αυτούς που τα νεφρά τους δεν λειτουργούν φυσιολογικά. Αυτό έδειξε η μελέτη για τη δίαιτα Dash που περιείχε λίγο νάτριο, η οποία έδωσε τέλος σε μια πλαστή διαμάχη.
Η πίεση του αίματος
Τα υγρά κυκλοφορούν από μια περιοχή υψηλής πίεσης προς μια άλλη με χαμηλότερη πίεση και πρέπει να γίνονται οι σωστές ρυθμίσεις κατά μήκος των αγγείων. Όταν η καρδιά συσπάται διοχετεύοντας το αίμα, οι αρτηρίες “τσιτώνουν” και στη συνέχεια επανέρχονται στη θέση τους ωθώντας το αίμα παρακάτω. Αν το τσίτωμα των αρτηριών είναι μεγάλο, ο εγκέφαλος παίρνει το μήνυμα μέσω υποδοχέων που υπάρχουν στις αρτηρίες και δίνει σήμα να διασταλούν ώστε να πέσει η πίεση του αίματος στα τοιχώματά τους. Αν το τσίτωμα είναι μικρό, παράγονται ουσίες που στενεύουν τη διάμετρο των αρτηριών και η πίεση του αίματος στα τοιχώματα των αγγείων ανεβαίνει.
Η υπέρταση όπως λέγεται η υψηλή αρτηριακή πίεση, δεν παρουσιάζει συμπτώματα αλλά είναι μια σοβαρή ασθένεια. Αυτό άρχισε να κατανοείται για πρώτη φορά από τους Αμερικανούς γιατρούς από την περίπτωση του προέδρου των ΗΠΑ Φραγκλίνου Ρούζβελτ.
To Φεβρουάριο του 1945, o Ρούζβελτ αναχώρησε για τη Γιάλτα να συναντήσει τον Ουίνστον Τσόρτσιλ και τον Ιωσήφ Στάλιν προκειμένου να μοιράσουν την κυριαρχία στη μεταπολεμική εποχή. Όμως ο Ρούζβελτ υπέφερε από πονοκεφάλους, κουραζόταν εύκολα, δυσκολευόταν να συγκεντρωθεί και ο γιατρός του Τσόρτσιλ σχολίασε: «Αμφιβάλλω, απ’ ότι έχω δει, αν είναι ικανός για τη δουλειά του εδώ».
Ο Ρούζβελτ ήταν εξουθενωμένος γιατί είχε υπέρταση: το αίμα του ασκούσε υπερβολική δύναμη στις αρτηρίες του. Στο λόγο που εκφώνησε από το ραδιόφωνο όταν γύρισε στις ΗΠΑ, δεν μπορούσε να πάρει εύκολα ανάσες και να ολοκληρώσει τις φράσεις του. Οι γιατροί δεν είχαν ιδέα πως να αντιμετωπίσουν την κατάστασή του και σ’ ένα μήνα πέθανε από θρυμματισμό των εγκεφαλικών αγγείων, σε ηλικία 63 χρονών.
Ποια είναι η ιδανική πίεση του αίματος; Υπάρχουν δύο τιμές μεταξύ των οποίων κυμαίνεται η αρτηριακή πίεση, μιας μεγάλης και μιας μικρής. Η μεγάλη πίεση εμφανίζεται αμέσως μετά τη συστολή της καρδιάς, όταν το αίμα εισέρχεται ορμητικά στις αρτηρίες και πιέζει δυνατά τα τοιχώματά τους. Αυτή η τιμή ονομάζεται συστολική. Στη συνέχεια, η καρδιά χαλαρώνει, δηλαδή διαστέλλεται, και το αίμα ρέει λίγο προς τα πίσω, με αποτέλεσμα να πέφτει η αρτηριακή πίεση. Αυτή η τιμή λέγεται διαστολική.
Οι δύο πιέσεις μετρούνται συνήθως στο μπράτσο μ’ ένα όργανο που λέγεται σφυγμομανόμετρο και αναφέρονται σε χιλιοστά υδραργύρου (mmHg). Ως ιδανική πίεση θεωρείται σήμερα η 115/75, που σημαίνει συστολική 115 mmHg και διαστολική 75 mmHg. Την ημέρα που πέθανε ο Ρούζβελτ, η υπέρταση του βρισκόταν στο επίπεδο των 300/190.
Αλάτι, νάτριο και διατροφή
Το 1904, εμφανίστηκε η ιδέα ότι το αλάτι που προσθέτει ο άνθρωπος στη διατροφή ανεβάζει την αρτηριακή πίεση μέσω της ιδιότητάς του να παρακρατεί το νερό. Αν αφεθεί ένα καρότο μέσα σ’ ένα ποτήρι με αλατισμένο νερό, την άλλη μέρα θα συρρικνωθεί γιατί τα εσωτερικά του υγρά θα “τραβηχτούν” από το αλάτι του διαλύματος. Αν τα φυτά αρδευτούν με θαλασσινό νερό, καταδικάζονται σε θάνατο γιατί αφυδατώνονται οι ρίζες τους. Αν ένας ναυαγός στη μέση του ωκεανού πιει θαλασσινό νερό, θα διψάσει περισσότερο γιατί το αλάτι θα προκαλέσει απώλεια υγρών από τα κύτταρά του στομαχιού του. Η ιδιότητα του αλατιού να παρακρατεί το νερό, το ανέδειξαν σε συντηρητικό τροφίμων πριν από περίπου 5,000 χρόνια διότι στερεί από τα βακτήρια την υγρασία που χρειάζονται να ευδοκιμήσουν.
Το αλάτι δεν είναι το μόνο που τραβάει το νερό. Αυτή είναι μια γενική ιδιότητα των λεγόμενων ηλεκτρολυτών, του νατρίου, του καλίου, του χλωρίου, του μαγνησίου και του ασβεστίου. Αυτά τα στοιχεία αναφέρονται ως ηλεκτρολύτες διότι έχουν ένα μικρό ηλεκτρικό φορτίο όταν διαλύονται στα υγρά του σώματος βοηθώντας στη μετάδοση των νευρικών σημάτων. Το αλάτι αποτελείται από 60% χλώριο και 40% νάτριο, γι’ αυτό το χημικό του όνομα είναι χλωριούχο νάτριο. Αυτό που ανεβάζει την αρτηριακή πίεση είναι το νάτριο.
Το νάτριο συνηθίζει να βρίσκεται στο χώρο μεταξύ των κυττάρων και εκεί παρακρατεί το νερό. Αυτό εμποδίζει το οξυγόνο και τα άλλα θρεπτικά συστατικά που κυκλοφορούν στο αίμα να περάσουν μέσα στα κύτταρα και η καρδιά αναγκάζεται να σπρώχνει πιο δυνατά για να κάμψει την αντίσταση. Άλλοι ηλεκτρολύτες, όπως το κάλιο, το ασβέστιο και το μαγνήσιο, συνηθίζουν να βρίσκονται μέσα στα κύτταρα τραβώντας εκεί το νερό κι έτσι ρίχνουν την πίεση. Δημιουργήθηκε λοιπόν η ιδέα, ότι το νάτριο που υπάρχει στο αλάτι, χαλάει την ισορροπία των ηλεκτρολυτών προκαλώντας υπέρταση, ενώ τα φρούτα και τα λαχανικά ρίχνουν την πίεση του αίματος.
Έτσι, μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, προτάθηκε μια διατροφή με λίγο αλάτι που βασιζόταν στο ρύζι, τα φρούτα και τα λαχανικά. Η δίαιτα αυτή είχε μεγάλη επιτυχία και έκανε μια ολόκληρη γενιά γιατρών να πεισθεί για την αξία της μειωμένης ποσότητας αλατιού στη διατροφή. Ωστόσο δεν υπήρχε απόδειξη ότι η αρτηριακή πίεση μειωνόταν από το λίγο αλάτι της δίαιτας. Μπορεί να οφείλονταν στα φρούτα και τα λαχανικά. Επρόκειτο επίσης για μια διατροφή λίγων θερμίδων κάτι που παίζει σημαντικό ρόλο στην υποχώρηση της υπέρτασης. Όταν κάποιος παίρνει πολλές θερμίδες, το νευρικό του σύστημα ανταποκρίνεται αμέσως στενεύοντας τα αγγεία και η πίεση του αίματος αυξάνεται.
Μετά το 1960, μια επιδημιολογική μελέτη ενοχοποίησε περισσότερο το αλάτι που προστίθεται στη διατροφή. Οι Εσκιμώοι κατανάλωναν λίγο αλάτι έχοντας χαμηλή αρτηριακή πίεση ενώ οι Βόρειοι Ιάπωνες κατανάλωναν τη μεγαλύτερη ποσότητα αλατιού στον κόσμο φτάνοντας τα 20-30 γραμμάρια έχοντας αυξημένα ποσοστά υπέρτασης. Προφανώς, δεν ήταν τυχαίο που τα αιμορραγικά εγκεφαλικά ήταν μια συχνή αιτία θανάτου στην Ιαπωνία (στη Δύση η συντριπτική πλειονότητα των εγκεφαλικών είναι ισχαιμικά, δηλαδή δημιουργούνται από θρόμβο).
Όμως, οι μελέτες δεν έβρισκαν ότι το αλάτι ανεβάζει την αρτηριακή πίεση σε όλους τους ανθρώπους και το Ινστιτούτο Αλατιού στις ΗΠΑ που εκπροσωπούσε τα συμφέροντα της βιομηχανίας, έλεγε ότι το αλάτι που προστίθεται στη διατροφή ήταν αθώο για την υπέρταση. Σύμφωνα με τους ερευνητές του Ινστιτούτου Αλατιού, το αντίδοτο της υπέρτασης ήταν η κατανάλωση φρούτων και λαχανικών, όχι η στέρηση του αλατιού. Κατά την άποψή του, το αλάτι δεν προκαλούσε υπέρταση διότι τα νεφρά φιλτράρουν το αίμα αποβάλλοντας το νάτριο στα ούρα. Μόνο αν δεν λειτουργούσαν σωστά τα νεφρά προέκυπτε η υπέρταση.
Η διαμάχη
Τo Αμερικανικό Εθνικό Ινστιτούτο Καρδιάς Πνευμόνων και Αίματος, (NHLBI, National Heart, Lung and Blood Institute ) αποφάσισε να διεξάγει μια καμπάνια για να μειωθεί η κατανάλωση του αλατιού στη διατροφή, λέγοντας ότι η βιομηχανία τροφίμων δεν είχε ενδιαφέρον για την επιστημονική αλήθεια. Το αλάτι προκαλεί δίψα και τυχόν μείωσή του θα έπληττε τις πωλήσεις των αναψυκτικών είπε το NHLBI. Η προσθήκη αλατιού σε ορισμένα προϊόντα προκαλεί παρακράτηση νερού ανεβάζοντας το βάρος των προϊόντων 20-30% και επομένως τα κέρδη των εταιρειών.
Από την άλλη μεριά, το Ινστιτούτο Αλατιού διεξήγαγε την δική του καμπάνια για να υπερασπιστεί το αλάτι λέγοντας ότι το NHLBI επικαλούνταν μεθοδολογικά λαθεμένες μελέτες για να δικαιολογήσει μια υιοθετημένη πολιτική γραμμή κατά του αλατιού. Η βιομηχανία πρόσθετε στα τρόφιμα το 77% του καταναλισκόμενου αλατιού και αν ήταν απρόθυμη να συνεργαστεί, λίγα πράγματα μπορούσαν να γίνουν για να μειωθεί η υπέρτατση.
Η διαμάχη έπρεπε να λυθεί και το ΝΗLBI αποφάσισε να χρηματοδοτήσει τη διεθνή μελέτη Intersalt. Στήθηκαν 52 κέντρα σε 32 χώρες που το καθένα εξέτασε περίπου 200 άνδρες και γυναίκες ηλικίας 20-59 ετών προκειμένου να βρεθεί αν η κατανάλωση του αλατιού επηρεάζει ή όχι την αρτηριακή πίεση.
Τα αποτελέσματα της Intersalt δημοσιεύτηκαν το 1988 αλλά αντί να επιλύσουν τη διαμάχη, την όξυναν. Μεταξύ των 52 πληθυσμών υπήρχε πράγματι θετική συσχέτιση μεταξύ πρόσληψης αλατιού και αρτηριακής πίεσης αλλά παρουσιάστηκε ένα πρόβλημα. Στο δείγμα υπήρχαν τέσσερις πρωτόγονοι πληθυσμοί: οι Παπούα, οι Κένυα, οι Γιανομάμο και οι Ξίνγκου. Αυτοί ήταν που ουσιαστικά καθιστούσαν τη συσχέτιση του αλατιού με την αρτηριακή πίεση θετική. Αν αφαιρούνταν από το δείγμα, στους υπόλοιπους 48 πληθυσμούς δεν υπήρχε η παραμικρή σχέση μεταξύ αλατιού και πίεσης του αίματος. Όταν η αφαίρεση λίγων παρατηρήσεων από ένα δείγμα αλλάζει το αποτέλεσμα, δεν μπορεί να βγει συμπέρασμα. Ίσως οι πρωτόγονοι πληθυσμοί να είχαν χαμηλότερη αρτηριακή πίεση επειδή κατανάλωναν περισσότερα φρούτα και λαχανικά στη διατροφή τους.
Εντωμεταξύ, στο ίδιο τεύχος του περιοδικό που δημοσιεύτηκε η Intersalt, υπήρχε μια σκωτσέζικη μελέτη για το ίδιο θέμα που αφορούσε 7.354 άτομα και δεν έβρισκε ότι το αλάτι είχε επίπτωση στην υπέρταση.
Η δίαιτα Dash
Το 1997, το NHLBI αποφάσισε να αξιολογήσει τρεις διαφορετικές δίαιτες που όλες περιείχαν την ίδια ποσότητα αλατιού, 3 γραμμάρια την ημέρα. Στη μελέτη συμμετείχαν 459 άτομα εκ των οποίων το 30% είχε υπέρταση.
Τις τρεις πρώτες εβδομάδες, όλοι ακολούθησαν οι εθελοντές την τυπική αμερικανική δίαιτα με λίγα φρούτα και λαχανικά και μετρήθηκε η αρτηριακή πίεσή τους. Στη συνέχεια, χωρίστηκαν σε τρεις ομάδες και φάνηκε αμέσως ότι αυτοί που έτρωγαν περισσότερα φρούτα και λαχανικά μαζί με γαλακτοκομικά προϊόντα χαμηλών λιπαρών, είχαν μικρότερη αρτηριακή πίεση. Η διατροφή αυτή που ονομάστηκε Dash (Dietary Approaches to Stop Hypertension ήτοι Διατροφικές Προσεγγίσεις για να Σταματήσει η Υπέρταση) μείωνε την αρτηριακή πίεση κατά 11,6/5,3 στους υπερτασικούς και κατά 3,5/2,2 στους υπόλοιπους.
Η Dash ήταν η καλύτερη μελέτη που υπήρξε ποτέ για το Ινστιτούτο Αλατιού και μάλιστα με χρήματα του εχθρού του. Έδειχνε ότι μπορούσε κάποιος να ρίξει την αρτηριακή πίεση τρώγοντας φρούτα και λαχανικά, χωρίς να μειώσει το αλάτι στη διατροφή του. “Τρώτε απλώς τη δίαιτα Dash και μην ανησυχείτε για το αλάτι“, διαμήνυσε το Ινστιτούτο Αλατιού. Έπρεπε να ενθαρρυνθεί η κατανάλωση φρούτων, λαχανικών και γαλακτοκομικών προϊόντων με χαμηλά λιπαρά, όχι να πυροβολείται το αλάτι.
Τέσσερα χρόνια αργότερα, το NHLBI ανέλαβε μια άλλη μελέτη, συνέχεια της Dash. Συμμετείχαν 412 άτομα, κι αυτή τη φορά εξετάστηκε μόνο η επίδραση του αλατιού. Μια ομάδα ακολούθησε την τυπική αμερικανική διατροφή και μια άλλη ομάδα τη διαιτα Dash, αλλά κάθε 30 μέρες η ποσότητα του αλατιού άλλαζε. Τον πρώτο μήνα, οι συμμετέχοντες κατανάλωναν 3,3 γρ. νάτριο την ημέρα, το δεύτερο μήνα 2,4 γρ. και τον τρίτο μήνα 1,5 γρ.
Μετρώντας καθημερινά την αρτηριακή πίεση, οι ερευνητές βρήκαν το ρόλο που έπαιζε το νάτριο. Όταν οι συμμετέχοντες άλλαξαν κατηγορία νατρίου περνώντας από τα 3,3 γρ. στα 2,4 γρ., η αρτηριακή πίεση έπεσε κατά 2,1/1,1 στην ομάδα της αμερικανικής δίαιτας και κατά 1,3/0,6 στην ομάδα της δίαιτας Dash. Όταν από τα 2,4 γρ. νατρίου πέρασαν στα 1,5 γρ., το όφελος ήταν ακόμη μεγαλύτερο και η αρτηριακή πίεση έπεσε κατά 4,6/2,4 στην αμερικανική δίαιτα και κατά 1,7/1,0 στη Dash. Τελικά, η δίαιτα Dash με το λίγο νάτριο, επέφερε μείωση της αρτηριακής πίεσης κατά 8,9/4,5 που ήταν διπλάσια από αυτή που κατάφερνε από μόνη της η δίαιτα.
Το συμπέρασμα ήταν πως ναι μεν τα φρούτα και τα λαχανικά ρίχνουν την αρτηριακή πίεση αλλά και η μείωση του αλατιού στη διατροφή είχε μεγάλη σημασία. Το αλάτι ήταν ένα επικίνδυνο πρόσθετο στα τρόφιμα και αν η βιομηχανία συμφωνούσε να το μειώσει, μπορούσαν να αποτραπούν χιλιάδες θάνατοι κάθε χρόνο. Ο επικεφαλής του NHLBI, Κλωντ Λεφάντ, δήλωσε: «Η μελέτη Dash-Nάτριο αναπαύει την από καιρό διαμάχη για το αν η μείωση του νατρίου χαμηλώνει την πίεση του αίματος σε ανθρώπους που δεν έχουν υπέρταση…».
Και ο καρδιολόγος Τζερέμια Στάμλερ του Πανεπιστημίου του Σικάγου, ο οποίος πρωταγωνίστησε στην καμπάνια κατά του αλατιού, είπε για τη διαμάχη: «Ήταν μια ψευδής, συνθετική δημόσια αντιπαράθεση που δημιουργήθηκε από ειδικά συμφέροντα, όπως ακριβώς το Ινστιτούτο Καπνού γαλούχησε την επονομαζόμενη διαμάχη για τους κινδύνους του καπνίσματος».
