Δεν είναι τυχαίο ότι αυτό που διαχωρίζει το κύτταρο από το εξωτερικό περιβάλλον του, δηλαδή οι μεμβράνες του, είναι λίπος. Το λίπος δεν αναμειγνύεται με το νερό και άρα μπορεί να περιφράξει τη βασική μονάδα ζωής, το κύτταρο, από το περιβάλλον.
Αλλά τα λιπίδια που υπάρχουν στις μεμβράνες των κυττάρων δεν παίζουν μόνο το ρόλο του φράγματος. Παράγουν ορμόνες που ονομάζονται εικοσανοειδή ενώ η ισορροπία των ωμέγα-6 λιπαρών προς τα ωμέγα-3 λιπαρά που καταναλώνονται μέσω της διατροφής παίζει σημαντικό ρόλο στις ασθένειες που έχουν φλεγμονώδη βάση.
Ωμέγα λιπαρά και εικοσανοειδή
Το 1964 έγινε γνωστό ότι ορισμένα πολυακόρεστα λιπίδια των ωμέγα-6 και ωμέγα-3 λιπαρών οξέων που βρίσκονται στις κυτταρικές μεμβράνες παράγουν μόρια που λειτουργούν σαν ορμόνες και ρυθμίζουν την αντίδραση του σώματος απέναντι στα τραύματα. Τα μόρια αυτά παράγονται κυρίως από δύο πολυακόρεστα λιπίδια, το αραχιδονικό οξύ που αποτελείται από 20 μόρια άνθρακα και ανήκει στα ω-6 λιπαρά οξέα, και είναι το εικοσιπεντενοϊκό οξύ (EPA) που επίσης αποτελείται από 20 μόρια άνθρακα και ανήκει στα ω-3 λιπαρά οξέα. Οι ορμόνες που παράγονται από το αραχιδονικό οξύ και το EPA λέγονται εικοσανοειδή επειδή και αυτές με τη σειρά τους αποτελούνται από 20 μόρια άνθρακα.
Τα εικοσανοειδή λειτουργούν όπως είπαμε σαν ορμόνες αλλά δεν παράγονται από κάποιο αδένα και δεν ταξιδεύουν στο αίμα διότι έχουν διάρκεια ζωής μόλις λίγα δευτερόλεπτα ή λεπτά. Αυτό περιορίζει τη δράση τους στην περιοχή όπου δημιουργούνται κι έτσι το σώμα αναπτύσσει μια τοπική αντίδραση όπως αυτή που χρειάζεται στη περίπτωση ενός τραύματος που πρέπει να επουλωθεί. Μέχρι σήμερα έχουν ανακαλυφθεί πάνω από 100 εικοσανοειδή και ο ρόλος τους διερευνάται εντατικά. Υπάρχουν εικοσανοειδή που κάνουν την ίδια δουλειά αλλά διαφέρουν σε δραστικότητα. Τα πιο δραστικά εικοσανοειδή προέρχονται από το αραχιδονικό οξύ (ωμέγα-6) ενώ αυτά που είναι ήπια παράγονται από το EPA (ωμέγα-3).
Ένα παράδειγμα του ρόλου που παίζουν τα εικοσανοειδή και των λεπτών ισορροπιών που υπάρχουν μέσα στο σώμα είναι ο σχηματισμός των θρόμβων. Ο θρόμβος είναι η πρώτη αντίδραση του σώματος απέναντι σ’ ένα τραύμα καθώς το αίμα πρέπει να πήξει για να σταματήσει η διαρροή αλλά αν οι δυνάμεις που δημιουργούν την πήξη είναι πολύ ισχυρότερες από αυτές που τη διαλύουν, τα πράγματα μπορεί να έχουν άσχημο τέλος όπως είναι το έμφραγμα του μυοκαργίου (καρδιακή προσβολή).
Εικοσανοειδή και καρδιακά εμφράγματα
Το 1976, έγινε μια συναρπαστική ανακοίνωση. Αφορούσε την ανακάλυψη ενός εικοσανοειδούς το οποίο προέρχεται από το αραχιδονικό οξύ και προκαλεί απότομη πήξη του αίματος. Αυτό το εικοσανοειδές ονομάστηκε θρομβοξάνη Α2 και προκαλεί συγκόλληση των αιμοπεταλίων τα οποία υπάρχουν στο αίμα ακριβώς γι’ αυτό το σκοπό. Όταν κάποιο αγγείο τραυματιστεί, ορισμένα ένζυμα αποκόβουν το αραχιδονικό οξύ από τις κυτταρικές μεμβράνες των αιμοπεταλίων και το μετατρέπουν σε θρομβοξάνη Α2 η οποία δίνει το χημικό μήνυμα ν’ αλλάξουν σχήμα τα αιμοπετάλια και να έρθουν σε επαφή το ένα με το άλλο. Συγχρόνως, κινητοποιούνται άλλες κατηγορίες κυττάρων που λαμβάνουν χημικά μηνύματα. Μια πρωτεΐνη που λέγεται θρομβίνη ενεργοποιεί μια άλλη που λέγεται ινωδογόνο η οποία κυκλοφορεί αμέριμνη στο αίμα. Το ινωδογόνο μετασχηματίζεται σε φιμπρίνη και μαζί με τη θρομβίνη αγκυροβολεί στα αιμοπετάλια ενισχύοντας το θρόμβο.
Το 1978, ανακαλύφθηκε ότι η θρομβοξάνη Α2 δεν είναι το μόνο εικοσανοειδές που προκαλεί πήξη του αίματος. Ένα άλλο εικοσανοειδές το οποίο προκύπτει από το EPA και ονομάστηκε θρομβοξάνη Α3 παίζει τον ίδιο ρόλο με την θρομβοξάνη Α2 αλλά έχει πολύ ηπιότερη δράση. Σύντομα, οι μελέτες έδειξαν ότι τα ψάρια και εδικότερα τα λιπαρά των ψαριών, δηλαδή το ψαρόλαδο, έχουν ως αποτέλεσμα τη μείωση της παραγωγή της θρομβοξάνης A2. Ο λόγος είναι ότι αν κάποιος περιλάβει πολλά ωμέγα-3 λιπαρά οξέα στη διατροφή του έχει αρκετό EPA στις κυτταρικές μεμβράνες των αιμοπεταλίων του και λιγότερο αραχιδονικό οξύ, συνεπώς το αίμα του δεν πήζει τόσο γρήγορα. Αντίθετα, αν κάποιος περιλάβει πολλά ωμέγα-6 λιπαρά οξέα στη διατρφοή του έχει περισσότερο αραχιδονικό οξύ και παράγει περισσότερη θρομβοξάνης Α2. Το συμπέρασμα είναι ότι σε περίπτωση ρήγματος της αθηρωματικής πλάκας, ο θρόμβος είναι ισχυρότερος όταν κάποιος τρώει πολλά ωμέγα-6 λιπαρά σε σχέση με τα ωμέγα-3 λιπαρά και ως εκ τούτου μεγαλώνει ο κίνδυνος για καρδιακή προσβολή.
Καλά και κακά εικοσανοειδή
Μερικές φορές λέγεται ότι από το αραχιδονικό οξύ παράγονται “κακά” εικοσανοειδή και από το EPA “καλά” εικοσανοειδή. Η αλήθεια είναι ότι πρέπει να υπάρχει μια ισορροπία μεταξύ της ποσότητας που των ωμέγα-6 και ωμέγα-3 που λαμβάνονται από τη διατροφή. Εννοείται πως αν κάποιος τρώει πολλά ωμέγα-3 σε σχέση με τα ωμέγα-6, θα εμφανίσει επίσης μια μη ισορροπημένη κατάσταση διότι οι διεργασίες θα γίνουν υποτονικές και οι εσωτερικές αιμορραγίες δεν θα κλείνουν γρήγορα.
Μέχρι σήμερα έχουν ξοδευτεί δισεκατομμύρια δολάρια στη φαρμακευτική έρευνα για να μειωθεί η παραγωγή των δραστικών εικοσανοειδών που προκύπτουν από το αραχιδονικό αλλά φαίνεται ότι δεν υπάρχει καλύτερο φάρμακο από τη σωστή διατροφή. Η ασπιρίνη είναι αντιθρομβωτική και προλαμβάνει τα εμφράγματα (καρδιακές προσβολές) επειδή μπλοκάρει τη θρομβοξάνη Α2. Αλλά η ασπιρίνη δεν είναι το τέλειο φάρμακο διότι εξαφανίζει κι άλλα εικοσανοειδή που είναι χρήσιμα. Μόνο η σωστή ισορροπία μεταξύ ω-6 και ω-3 στη διατροφή δεν έχει παρενέργειες.
Εικοσανοειδή και ανοσοποιητικό σύστημα
Τα εικοσανοειδή επηρεάζουν και την ταχύτητα αντίδρασης του ανοσοποιητικού συστήματος. Τα λευκά κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος επιστρατεύονται από μια ομάδα εικοσανοειδών που ονομάζονται λευκοκριένια. Από το αραχιδονικό παράγεται το λευκοτριένιο Β4 που είναι πολύ δραστικό ενώ από το EPA το λευκοτριένιο Β5 που είναι πολύ πιο αργό.
Αν κάποιος έχει πολύ αραχιδονικό οξύ στις κυτταρικές μεμβράνες του (επειδή καταναλώνει πολλά ω-6 λιπαρά σε σχέση με τα ω-3 λιπαρά) παράγει πολλά λευκοτριένια Β4 κι έτσι έχει ένα επιθετικό ανοσοποιητικό σύστημα που σημαίνει ότι δημιουργούνται μεγαλύτερες φλεγμονές, όπως αυτή που δημιουργείται στις αρτηρίες με την εισχώριση της χοληστερόλης (χοληστερίνης) η οποία εξελίσσεται σε αθηρωματική πλάκα.
Οπωσδήποτε ένα ισχυρό ανοσοποιητικό σύστημα βοηθούσε κάποτε τον άνθρωπο να αμυνθεί απέναντι στα μικρόβια αλλά σήμερα η αρνητική πλευρά της φλεγμονής έχει αποκτήσει κεφαλαιώδη σημασία. Αρκετές ασθένειες φαίνεται πως έχουν ως βάση τη φλεγμονή, για παράδειγμα οι αυτοψίες σε ασθενείς με Αλτσχάϊμερ δείχνουν ότι ο εγκέφαλος τους περιέχει ασυνήθιστα υψηλές ποσότητες ενός φλεγμονώδους μορίου που ονομάζεται ιντελευκίνη-1Β.
Μέχρι σήμερα, πολλές φορές έχει δειχτεί ότι τα λιπαρά των ψαριών, το ψαρόλαδο, κάνει καλό στις φλεγμονώδεις ασθένειες διότι το EPA παράγει εικοσανοειδή που βάζουν φρένο στο ανοσοποιητικό σύστημα και τη φλεγμονή που το ίδιο δημιουργεί.
