Ο όρος ηπατίτις ή ηπατίτιδα αναφέρεται στις ασθένειες που έχουν να κάνουν με τη φλεγμονή του ήπατος (συκώτι). Κάθε λέξη που καταλήγει σε –ιτις στην ιατρική (μηνιγγίτις, σκωληκοειδίτις κ.ά.) δηλώνει φλεγμονή. Στην περίπτωση της ηπατίτιδας η φλεγμονή αυτή οδηγεί τελικά σε θάνατο των κυττάρων του ήπατος.
Οι αιτίες της φλεγμονής του ήπατος είναι πολλές, όπως ιοί, φάρμακα, τοξίνες το αλκοόλ (που είναι μια τοξίνη), αλλά και αυτοάνοσα ή μεταβολικά νοσήματα.
Κατά κανόνα όμως στην κοινή γνώμη ο όρος «ηπατίτιδα» αναφέρεται σ’ αυτήν που προκαλείται από τους ιούς, οπότε μιλάμε για ιογενή ηπατίτιδα. Οι ιοί αποτελούν τη συχνότερη αιτία ηπατίτιδας, τόσο στην Ελλάδα όσο και παγκοσμίως. Υπάρχουν πέντε βασικοί τύποι ηπατίτιδας, Α, Β C, D και Ε, που προκαλούνται από λοίμωξη πέντε αντίστοιχων ιών.
Οξεία και χρόνια φάση: Τα συμπτώματα
Οι ηπατίτιδες διακρίνονται, ανάλογα με τη διάρκεια της δράσης της αιτίας που τις προκαλεί, σε οξείες και χρόνιες. Τα συμπτώματα των ασθενών με ιογενή ηπατίτιδα δεν εξαρτώνται τόσο από τον ιό της ηπατίτιδας του κάθε ασθενούς, αλλά κυρίως από το αν η ηπατίτιδα είναι οξεία ή χρόνια (για χρόνια ηπατίτιδα μιλάμε όταν διαρκεί περισσότερο από ένα εξάμηνο). Πολύ συχνά μάλιστα δεν υπάρχουν συμπτώματα ή εκδηλώνονται μετά από χρόνια ή και δεκαετίες.
Η οξεία ηπατίτιδα αναπτύσσεται λίγες εβδομάδες έως μήνες μετά την είσοδο κάποιου ιού της ηπατίτιδας στο ανθρώπινο σώμα. Οξεια ηπατιτιδα προκαλούν όλοι οι ιοί ηπατίτιδας.
Τα συμπτώματα της οξείας ηπατίτιδας, συνήθως, είναι ήπια (μοιάζει με απλή ίωση) έως ανύπαρκτα. Τα συμπτωματα (όταν υπάρχουν) περιλαμβάνουν: Κούραση, ανορεξία, αναγούλες, ναυτία, πυρετό, ενοχλήσεις ή πόνο στην κοιλιά, αίσθημα βάρους στο δεξιό πάνω τμήμα της κοιλιάς (συκώτι), μυϊκοί πόνοι και πόνοι στις αρθρώσεις, διάρροια, ίκτερο, ούρα με έντονα σκούρο κίτρινο χρώμα και κόπρανα με πιο ανοικτό χρώμα από ότι κανονικά ή άχρωμα.
Σπάνια η οξεία ηπατίτιδα έχει πολύ βαριά πορεία, οπότε χαρακτηρίζεται ως κεραυνοβόλος οξεία ηπατίτιδα, με πολύ υψηλή θνητότητα (70-90%), αν δεν μεσολαβήσει επείγουσα μεταμόσχευση του ήπατος. Η κεραυνοβόλος ηπατίτιδα συμβαίνει περίπου 1 φορά στα 1.000 περιστατικά της ηπατίτιδας Α και λιγότερο από 1 φορά στα 100 περιστατικά της ηπατίτιδας Β και της ηπατίτιδας C. Μπορεί να αποβεί μοιραία, αν δεν μεσολαβήσει επείγουσα μεταμόσχευση ήπατος.
Μέσα στο πρώτο εξάμηνο από την μόλυνση, το ανοσοποιητικό σύστημα πολλών ανθρώπων κατορθώνει να εξολοθρεύσει τον ιό, με άλλα λόγια, θεραπεύονται. Αυτό όμως δεν συμβαίνει με όλους τους ανθρώπους. Αρκετοί δεν κατορθώνουν να αποβάλλουν τον ιό κατά τη φάση της οξείας ηπατίτιδας και τότε μιλάμε για χρόνια ηπατίτιδα. Χρόνια ηπατίτιδα μπορεί να προκαλέσουν μόνον οι ιοί της ηπατίτιδας Β, D και C και ποτέ οι ιοί ηπατίτιδας Α και Ε. Ο πιο ανθεκτικός ιός, που δεν εξολοθρεύεται εύκολα από το ανοσοποιητικό σύστημα είναι της ηπατίτιδας C. Η ηπατίτιδα Β εξελίσσεται σε χρόνια σε ποσοστό 10-30% και η ηπατίτιδα C σε ποσοστό πάνω από 50%.
Οι ασθενείς με χρόνια ηπατίτιδα συνήθως δεν έχουν συμπτώματα και δεν ξέρουν ότι είναι φορείς του ιού, παρ’ όλα αυτά όμως, η χρόνια ηπατίτιδα εξακολουθεί να προκαλεί ερεθισμό και να καταστρέφει ύπουλα το συκώτι τους. Το συκώτι έχει δυνατότητες ανάκαμψης, επούλωσης και αυτοδιόρθωσης. Μπορεί να επιδιορθώνει βλάβες που παθαίνει έως ένα βαθμό. Ωστόσο εάν οι βλάβες είναι επαναλαμβανόμενες, συνεχείς και εκτεταμένες το συκώτι δεν μπορεί να αντεπεξέλθει.
Στην οξεία ηπατίτιδα οι βλάβες του συκωτιού υποχωρούν βραχυπρόθεσμα. Στη χρόνια ηπατίτιδα όμως η μόλυνση διαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα και κάποτε για όλη τη ζωή. Τελικά ένα ποσοστό των ασθενών με χρόνια ηπατίτιδα αναπτύσσει ίνωση (ουλές στο εσωτερικό του ήπατος) που μπορεί να οδηγήσει σε κίρρωση, δηλαδή καταστροφή της δομής του ήπατος.
Οι ασθενείς με κίρρωση του ήπατος μπορεί να είναι ασυμπτωματικοί στα πρώτα στάδια, αλλά η ηπατική νόσος προοδευτικά επιβαρύνεται και μπορεί να εμφανισθούν ασκίτης (υγρό στην κοιλιά), αιμορραγία από φλέβες (κιρσούς) του οισοφάγου, εγκεφαλοπάθεια ή ίκτερος (κίτρινο χρώμα του δέρματος και του άσπρου μέρους των ματιών). Όλοι οι ασθενείς με κίρρωση του ήπατος έχουν αυξημένο κίνδυνο να αναπτύξουν καρκίνο του ήπατος. Η επιδείνωση της ηπατικής λειτουργίας (ηπατική ανεπάρκεια) και ο καρκίνος του ήπατος αποτελούν τις δύο πιο συχνές αιτίες θανάτου των ασθενών με κίρρωση.
Ιογενής ηπατίτιδα
Ηπατίτιδα Α. Η ηπατίτιδα Α προκαλείται από λοίμωξη με τον ιό ηπατίτιδας Α (HAV) και μεταδίδεται τις περισσότερες φορές από μολυσμένη τροφή και νερό, ειδικά όταν δεν τηρούνται οι κανόνες υγιεινής. Ο ιός της ηπατίτιδας Α βρίσκεται στα κόπρανα αυτών που έχουν μολυνθεί, πριν από την εμφάνιση του ίκτερου (κιτρινίλας) και για λίγες ημέρες μετά την εμφάνιση. Μόνον ο ένας στους τρεις απ’ αυτούς που θα μολυνθούν από τον ιό της ηπατίτιδας Α θα εκδηλώσουν την αρρώστια 15-45 ημέρες μετά την μόλυνση. Οι δύο στους τρεις δεν θα παρουσιάσουν ίκτερο, αλλά παρ’ όλα αυτά θα έχουν τον ιό στα κόπρανά τους, οπότε θα μπορούν να μολύνουν το περιβάλλον. Κανένας απ’ αυτούς δεν θα ξαναπεράσει την ηπατίτιδα Α, έστω κι αν δεν έκανε ίκτερο.
Περίπου 15% των ατόμων που προσβάλλονται από τον ιό εμφανίζουν παρατεινόμενα ή υποτροπιάζοντα συμπτώματα, που διαρκούν γύρω στους 6-9 μήνες. Η λοιμώδης ηπατίτιδα Α που προσβάλλει συνήθως παιδιά σχολικής ηλικίας και προκαλεί μικροεπιδημίες, για τις οποίες μερικές φορές διαβάζουμε στις εφημερίδες. Είναι καλοήθης αρρώστια, ο άρρωστος γίνεται σχεδόν πάντα καλά και δεν ξαναρρωσταίνει ποτέ πια απ’ αυτή. Η ηπατίτιδα Α δεν γίνεται ποτέ χρόνια και δεν προκαλεί κίρρωση ήπατος.
Για την ηπατίτιδα Α υπάρχει αποτελεσματικό εμβόλιο.
Ηπατίτιδα Β. Η ηπατίτιδα Β (ιός HBV) είναι μία από τις πιο σημαντικές ασθένειες της ανθρωπότητας και αποτελεί μείζον πρόβλημα για τη δημόσια υγεία σε παγκόσμιο επίπεδο.Σε αντίθεση με την ηπατίτιδα Α, η ηπατίτιδα Β αφορά κυρίως τους ενήλικες. Είναι πιο βαριά από την ηπατίτιδα Α επειδή μπορεί να πάρει χρόνια μορφή ή να καταλήξει σε κίρρωση και καρκίνο του ήπατος (αν και αυτό δεν είναι ιδιαίτερα συχνό). Το 15-25% των ατόμων με χρόνια λοίμωξη από ηπατίτιδα Β θα οδηγηθούν στο θάνατο από χρόνια ηπατοπάθεια (χωρίς θεραπεία). Αν όμως η αρρώστια δεν γίνει χρόνια, τότε ο ασθενής δεν θα ξαναπάθει ηπατίτιδα Β στη ζωή του.
Η ηπατίτιδα Β μεταδίδεται με την επαφή αίματος και σωματικών υγρών (αίμα, σπέρμα κλπ) από μολυσμένο άτομο, όπως ακριβώς μεταδίδεται ο ιός HIV (Aids). Ωστόσο ο ιός ηπατίτιδας Β είναι 50 με 100 φορές πιο μεταδοτικός από τον ιό του Aids.
Για την ηπατίτιδα Β υπάρχει αποτελεσματικό εμβόλιο.
Οι βασικοί τρόποι μετάδοσης του ιού HBV είναι:
- Από την μητέρα στο παιδί κατά τη γέννηση.
- Με μεταγγίσεις αίματος ή με χρήση σύριγγας που δεν έχει αποστειρωθεί.
- Με σεξουαλική επαφή.
- Μπορεί επίσης να μεταδοθεί όχι μόνο με το σεξ αλλά και με στενή, άμεση και παρατεταμένη επαφή.
- Τέλος, η μετάδοση μπορεί να γίνει με οδοντιατρικά εργαλεία, ξυραφάκια και οδοντόβουρτσες.
Ο ιός της ηπατίτιδας Β υπάρχει στο αίμα του 3% περίπου των Ελλήνων. Ενώ όμως οι ίδιοι δεν είναι άρρωστοι, μπορούν να μολύνουν τους άλλους.
Για την ηπατίτιδα Β υπάρχει αποτελεσματικό εμβόλιο.
Ηπατίτιδα C. Πρόκειται για την πιο ύπουλη από όλες τις ηπατίτιδες. Ο ιός μπορεί να υπάρχει στον οργανισμό, αλλά να μη φαίνεται στις εξετάσεις. Προκαλεί ωστόσο σοβαρές βλάβες στο συκώτι. Η ηπατίτιδα C εξελίσσεται σε χρόνια συχνότερα από τις άλλες ηπατίτιδες και συνήθως δεν εμφανίζει συμπτώματα, γι’ αυτό και η διάγνωσή της γίνεται τις περισσότερες φορές τυχαία. Μεταδίδεται κυρίως από το αίμα και τα παράγωγά του (με μετάγγιση) και πιο δύσκολα με σεξουαλική επαφή. Επιπλέον, δεν υπάρχει εμβόλιο. Oι φορείς της ηπατίτιδας C θα πρέπει να κάνουν τα εμβόλια για τις ηπατίτιδες Α και Β για να απομακρύνουν τον κίνδυνο επιμόλυνσης, να αποφεύγουν το αλκοόλ και να επισκέπτονται συχνά το γιατρό τους.
Για την ηπατίτιδα C δεν υπάρχει εμβόλιο.
Ηπατίτιδα D. Εκδηλώνεται σχετικά σπάνια και μόνο σε κάποιον που ήδη νοσεί από ηπατίτιδα τύπου Β. Μεταδίδεται κυρίως με μολυσμένο αίμα, σεξουαλική επαφή και από μολυσμένη μητέρα στο νεογνό. Σε σπάνιες περιπτώσεις, η οξεία ηπατίτιδα D μπορεί να οδηγήσει σε οξεία ηπατική ανεπάρκεια ενώ αν εξελιχθεί σε χρόνια να προκαλέσει κίρρωση. O μόνος τρόπος πρόληψης είναι το εμβόλιο για την ηπατίτιδα Β.
Ηπατίτιδα Ε. Εμφανίζεται στις αναπτυσσόμενες χώρες και είναι σπάνια στη Δυτική Ευρώπη και στην Αμερική. Μεταδίδεται όπως και η ηπατίτιδα Α, σε συνθήκες κακής υγιεινής και από την κατανάλωση μολυσμένου νερού και τροφής. Είναι λιγότερο μεταδοτική από την Α και δεν γίνεται χρόνια.
Εκτός από τους παραπάνω ιούς ηπατίτιδας υπάρχουν και κάποιοι άλλοι ιοί που δεν προσβάλλουν αποκλειστικά το ήπαρ, αλλά μπορεί να προκαλέσουν ηπατίτιδα ταυτόχρονα με προσβολή και άλλων οργάνων του ανθρώπου και χαρακτηρίζονται ως ηπατομιμητιδικοί. Ηπατίτιδα επίσης μπορεί να προκληθεί και από άλλους μολυσματικούς φορείς, όχι απαραίτητα ιούς π.χ. από το τοξόπλασμα (ανευρίσκεται στα κόπρανα της γάτας).
Συχνή αιτία της μη ιογενούς ηπατιτίδας είναι επίσης η άμετρη κατανάλωση οινοπνευματωδών ποτών. Σπανιότερα ηπατίτιδα μπορεί να προκληθεί και από τοξίνες τροφίμων (π.χ. μανιταριών) όπως και από φαρμακευτικά σκευάσματα που μπορεί να περιέχουν παρακεταμόλη, αμοξυκυλίνη, όπως και από αντιφυματικά φάρμακα και διάφορα άλλα σκευάσματα που επιβαρύνουν το συκώτι. Φλεγμονή στο συκώτι επίσης μπορεί να προκαλέσουν και ορισμένα αυτοάνοσα νοσήματα όπως ο ερυθηματώδης λύκος.
Διάγνωση και βιοψία
Οι εξετάσεις δείχνουν τον τύπο της ηπατίτιδας, αν πρόκειται για οξεία ή χρόνια, αν ο ασθενής είναι απλός φορέας ή αν η λοίμωξη είναι μεταδοτική.
Το πιο χαρακτηριστικό εργαστηριακό εύρημα σε κάθε ασθενή με ιογενή ηπατίτιδα είναι η αύξηση των ενζύμων του ήπατος (αμινοτρανσφεράσες ή τρανσαμινάσες), που απελευθερώνονται στο αίμα από την καθημερινή καταστροφή και αναγέννηση των κυττάρων του συκωτιού. Θα πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι η ανεύρεση αυξημένων τρανσαμινασών δεν σημαίνει υποχρεωτικά ιογενή ηπατίτιδα και ο ασθενής χρειάζεται να υποβληθεί σε σειρά εργαστηριακών εξετάσεων για τη διερεύνηση του αιτίου της ηπατικής βλάβης.
Η αύξηση των τρανσαμινασών είναι ιδιαίτερα μεγάλη σε ασθενείς με οξεία ηπατίτιδα (>400 IU/L) και ίσως να συνοδεύεται από υψηλή χολερυθρίνη του ορού και αποβολή χολερυθρίνης στα ούρα (στους ασθενείς με ίκτερο και σκούρα ούρα σαν κονιάκ). Αντίθετα, σε ασθενείς με χρόνια ηπατίτιδα παρατηρείται μικρή ή μέτρια αύξηση των τρανσαμινασών (<200 IU/L) και μόνο σπάνια υπάρχουν εξάρσεις της νόσου με μεγάλες αυξήσεις των τρανσαμινασών που μπορεί να φθάσουν σε επίπεδα οξείας ηπατίτιδας (>400 IU/L).
Βιοψία ήπατος δεν είναι απαραίτητη σε ασθενείς με οξεία ηπατίτιδα, αλλά είναι συχνά αναγκαία σε ασθενείς με χρόνια ηπατίτιδα για να εκτιμηθεί η πραγματική έκταση της βλάβης του ήπατος. H βιοψία ήπατος γίνεται στο κρεβάτι του αρρώστου, είναι ανώδυνη, διαρκεί μερικά λεπτά και σε έμπειρα χέρια παρουσιάζει ελάχιστες επιπλοκές.
Η αξονική ή η μαγνητική τομογραφία και το υπερηχογράφημα δεν έχουν διαγνωστική αξία, καθώς ανατομικές βλάβες στο συκώτι εμφανίζονται σε πολύ προχωρημένες περιπτώσεις.
Διατροφή
Oι ασθενείς με οξεία ηπατίτιδα πρέπει να αποφεύγουν πλήρως την κατανάλωση αλκοόλ και δυνητικά ηπατοτοξικών φαρμάκων. Επίσης, επειδή έχουν συχνά ναυτία και στομαχικά ενοχλήματα, πρέπει να τρώνε εύπεπτες τροφές. Γενικά θα πρέπει να ακολουθείται η διάθεση του ασθενούς για φαγητό, αρκεί να λαμβάνονται αρκετά υγρά για να προληφθεί η αφυδάτωση. Η δίαιτα και η ανάπαυση δεν επιταχύνουν την ανάρρωση ούτε επηρεάζουν την πορεία των ασθενών με οξεία ηπατίτιδα. Κοινωνική χρήση οινοπνευματωδών ποτών επιτρέπεται μετά από 6 μήνες και εφόσον υπήρξε θεραπεία της οξείας ηπατίτιδας.
H δίαιτα των ασθενών με χρόνια ηπατίτιδα είναι ελεύθερη με εξαίρεση την αποφυγή κατανάλωσης αλκοόλ. Γενικά οι ασθενείς με χρόνια ηπατίτιδα θα πρέπει να προσπαθούν να διατηρούν φυσιολογικό σωματικό βάρος και οι παχύσαρκοι θα πρέπει να προσπαθούν να αδυνατίσουν. Μόνον οι ασθενείς με προχωρημένη κίρρωση ήπατος συχνά χρειάζεται να υποβάλλονται σε συγκεκριμένη δίαιτα μετά από συμβουλή του γιατρού τους.
Oι παλαιότερα συνιστώμενες δίαιτες (αποφυγή λιπαρών τροφών, σοκολάτας, αυγών, κόκκινου κρέατος κλπ) ή η χορήγηση βιταμινών δεν έχουν βρεθεί να ωφελούν.
Θεραπεία
Οι περισσότεροι ασθενείς με οξεία ιογενή ηπατίτιδα δεν έχουν ανάγκη από ειδική θεραπεία, αφού το ανοσοποιητικό σύστημα εξολοθρεύει τον ιό στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων. Εξαίρεση αποτελεί η οξεία ηπατίτιδα C, που συχνά πρέπει να αντιμετωπίζεται με ειδική φαρμακευτική θεραπεία για να μη μεταπέσει σε χρόνια ηπατίτιδα.
Αντίθετα, σημαντικό ποσοστό των ασθενών με χρόνια ηπατίτιδα έχει ανάγκη από ειδική φαρμακευτική θεραπεία, που κυρίως στοχεύει στην εκρίζωση του ιού ηπατίτιδας και/ή την πρόληψη της ανάπτυξης κίρρωσης και καρκίνου ήπατος. Το είδος της φαρμακευτικής θεραπείας διαφέρει ανάλογα με τον ιό ηπατίτιδας. Θεραπεία χρειάζονται όλοι οι ασθενείς με κίρρωση ήπατος. Ειδικά οι ασθενείς με προχωρημένη κίρρωση συχνά έχουν ανάγκη να υποβληθούν σε μεταμόσχευση ήπατος.
