Η αναιμία στα μωρά και τα παιδιά ακούγεται συχνά και χωρίς αμφιβολία απασχολεί τους γονείς οι οποίοι όταν βλέπουν το παιδί τους «λίγο χλωμό» ρωτούν τον γιατρό «μήπως έχει το παιδί αναιμία;» Και πραγματικά το πρώτο σύμπτωμα της αναιμίας είναι η ωχρότητα (χλωμό παιδί), αλλά αυτό δε σημαίνει ότι οπωσδήποτε υπάρχει αναιμία. Για να διαπιστωθεί η αναιμία στα νεογνά και στα παιδιά πρέπει να γίνουν εξετάσεις αίματος. Πάντως, η έλλειψη σιδήρου (σιδηροπενία) είναι η πιο συχνή αιτία αναιμίας στα μωρά και τα παιδιά.
H αναιμία στους ενήλικες μπορεί να προσδιοριστεί εύκολα, δεδομένου ότι παρουσιάζει σαφή συμπτώματα: εύκολη κόπωση, δύσπνοια, ταχυκαρδία (και συνειδητοποίηση του κτύπου της καρδιάς), πονοκέφαλο (ιδιαίτερα στο μέτωπο), εμβοές στα αυτιά, ανορεξία, εντερικές διαταραχές, ωχρό δέρμα και ζαλάδα που μπορεί να φτάσει ως την λιποθυμία. Όμως η αναιμία νεογνού είναι δύσκολο να προσδιοριστεί από τα συμπτώματα.
Η αναιμία
Είτε σε ενήλικες είτε σε βρέφη και παιδιά, η αναιμία προκαλείται όταν η αιμοσφαρίνη βρεθεί κάτω από τη φυσιολογική ποσότητα της στο αίμα (αν και μερικές φορές δεν φταίει η ποσότητα της αιμοσφαιρίνης αλλά η «ποιότητα» της).
Αναιμία θεωρείται η πτώση της αιμοσφαιρίνης κάτω από 12 g/dL την πρώτη εβδομάδα της ζωής και κάτω από 10 g/dL αργότερα. Για την ηλικία των 1-5 ετών, αναιμία έχει ένα παιδί που έχει αιμοσφαιρίνη μικρότερη από 11 g/dl. Τα παιδιά ηλικίας από 5-12 ετών έχουν αναιμία όταν η αιμοσφαιρίνη τους είναι χαμηλότερη από 11,5 g/dl και στην εφηβεία όταν η αιμοσφαιρίνη είναι χαμηλότερη από 12 g/dl.
Η αιμοσφαιρινη είναι μια κόκκινη χρωστική ουσία (πρωτείνη) του αίματος που μεταφέρει το οξυγόνο στους ιστούς του αίματος. Το ανθρώπινο σώμα χρειάζεται σίδηρο σε επαρκή ποσότητα για να φτιάξει αιμοσφαιρίνη και η ελλειψη σιδηρου στον οργανισμό μπορεί να προκαλέσει αναιμια.
Όταν το μωρό ή το παιδί δεν παίρνει αρκετό σίδηρο από τη διατροφή του, τότε είναι πιθανό να μην έχει αρκετή αιμοσφαιρίνη και αρκετά ερυθρά αιμοσφαίρια. Μιλάμε τότε για σιδηροπενική αναιμία. Αν η σιδηροπενία δεν διορθωθεί, η αναιμία γίνεται βαριά (συνεχίζεται η πτώση της αιμοσφαιρίνης) και το παιδί μπορεί να χρειασθεί μέχρι και μετάγγιση αίματος.
Η σιδηροπενία και η σιδηροπενική αναιμία είναι συχνότερη στις περιόδους που υπάρχει γρήγορη σωματική ανάπτυξη όπως είναι τα πρώτα 2 χρόνια της ζωής αλλά και στην εφηβεία. Από μελέτες που έχουν γίνει φαίνεται ότι η συχνότητα της σιδηροπενικής αναιμίας τα δύο πρώτα χρόνια της ζωής κυμαίνεται στο 2-3% και της σιδηροπενίας στο 15-30% περίπου.
Πόσο συχνή είναι η έλλειψη σιδήρου στα παιδιά στην Ελλάδα; Πρόσφατη μελέτη της Α Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών σε παιδικούς σταθμούς και σχολεία της Αττικής έδειξε αυξημένη συχνότητα σιδηροπενίας και σιδηροπενικής αναιμίας σε μικρά παιδιά ηλικίας 1-4 ετών, με ποσοστά που ανέρχονται στο 14% και 3% αντίστοιχα. Ειδικά στην ηλικία των 0-2 ετών τα αντίστοιχα ποσοστά ανέρχονται σε 34% και 16%.
Συμπτώματα, επιπτώσεις και εξετάσεις
Η αναιμία δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί στα μωρά από τα συμπτώματα. Η τυπικά συμπτώματα σε ένα μωρό είναι κούραση και το χλωμό δέρμα. Το χρώμα δέρματος όμως πολλές φορές παραπλανεί. Μάλιστα οι γονείς, που βλέπουν καθημερινά το παιδί, ίσως να μην καταλάβουν τη διαφορά στο χρώμα το οποίο συνήθως γίνεται αντιληπτό από ένα συγγενή ή φίλο που δε βλέπει το παιδί καθημερινά.
Άλλα συμπτώματα στα αναιμικά μωρά είναι ευερεθιστότητα, απώλεια όρεξης, πρησμένη γλώσσα και εύθραυστα νύχια. Το παιδί μπορεί να είναι ανήσυχο, να κουράζεται εύκολα ή να έχει υπνηλία. Οι σφίξεις της καρδιάς αυξάνονται. Εκείνο που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι τα χείλη του παιδιού και η επιφάνεια κάτω από τα βλέφαρα. Η έλλειψη σιδήρου προκαλεί βλάβες στους βλεννογόνους (π.χ. χειλίτιδα- γλωσσίτιδα) και συχνές λοιμώξεις στα παιδιά.
Πρέπει να ξέρετε ότι ο εγκέφαλος είναι από τα πρώτα όργανα που επηρεάζεται από την έλλειψη σιδήρου. Τα παιδιά που έχουν έλλειψη σιδήρου εμφανίζουν διάσπαση της προσοχής και υπνηλία. Παρουσιάζουν επίσης προβλήματα μνήμης, αντίληψης και ελάττωση της συγκέντρωσης. Οι μαθητές δυσκολεύονται να παρακολουθήσουν τα μαθήματα στην τάξη. Παρατηρούνται και διαταραχές της συμπεριφοράς όπως ευερεθιστότητα. Είναι προφανές ότι αυτά τα προβλήματα επηρεάζουν την επίδοση των μαθητών στο σχολείο. Τα μικρότερα παιδιά που αναπτύσσουν την ομιλία και την σκέψη δυσκολεύονται να απορροφήσουν και να επεξεργαστούν όλες τις πληροφορίες που τους προσφέρονται από το περιβάλλον τους.
Να σημειωθεί ιδιαίτερα ότι σε νεογνά αλλά και σε παιδιά μέχρι την ηλικία των 5 χρονών, η σιδηροπενική αναιμία και η σιδηροπενία μπορεί να οδηγήσουν σε νευροαναπτυξιακές διαταραχές και διανοητική καθυστέρηση που μπορεί να είναι και μην είναι αναστρέψιμες. Τα συμπτώματα αυτά μπορεί να εκδηλωθούν πριν την ανάπτυξη της αναιμίας και να περάσουν απαρατήρητα.
Είναι προφανές από τα παραπάνω ότι η πρόληψη της σιδηροπενίας είναι το πιο σημαντικό βήμα για να λειτουργούν τα παιδιά διανοητικά στο μέγιστο των ικανοτήτων τους αλλά και για να αποφευχθεί η αναιμία με όλες τις επιπτώσεις της.
Συνιστάται προληπτικός εργαστηριακός έλεγχος με μέτρηση της φερριτίνης και της αιμοσφαιρίνης στα βρέφη ηλικίας 6-12 μηνών, ιδιαίτερα στα μωρά που έχουν γεννηθεί πρόωρα ή έχουν χαμηλό βάρος γέννησης. Συνιστάται επίσης επανάληψη του ελέγχου στην ηλικία των 18 μηνών και 2-5 ετών, ιδιαίτερα όταν λαμβάνουν τροφές με χαμηλή περιεκτικότητα σε σίδηρο. Τέλος, συνιστάται επανάληψη του ελέγχου στην ηλικία των 12 ετών. Τα κορίτσια στην εφηβεία πρέπει να ελέγχονται κάθε χρόνο μετά την εμφάνιση της εμμήνου ρύσεως.
Αιτίες σιδηροπενικής αναιμίας στα παιδιά
Οι λόγοι που νεογνά και παιδιά είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στην έλλειψη σιδήρου είναι πολλοί και ποικίλοι. Αν και το μητρικό γάλα καλύπτει τις ανάγκες σε σίδηρο για τα βρέφη κατά τους πρώτους 6 μήνες, οι ημερήσιες ανάγκες ενός βρέφους σε σίδηρο μετά τον 4ο μήνα είναι ιδιαίτερα αυξημένες, γιατί στην περίοδο αυτή η ανάπτυξή του είναι ταχεία και ταυτόχρονα εξαντλούνται οι σιδηροαποθήκες που είχε από τότε που ήταν έμβρυο.
Συνιστάται η αποκλειστική χρήση μητρικού γάλακτος ή εμπλουτισμένου βρεφικού γάλακτος κατά τη βρεφική ηλικία. Μετά τους 6 μήνες όμως ο θηλασμός πρέπει να συνοδεύεται από κατανάλωση στερεών τροφών και το μενού του παιδιού να περιλαμβάνει τροφές εμπλουτισμένες με σίδηρο, όπως κρέμες δημητριακών. Ως γονείς, έχετε υπόψη ότι τα πρόωρα βρέφη, τα βρέφη με χαμηλό βάρος γέννησης, εκείνα που λαμβάνουν στερεές τροφές πριν τον 6 μήνα και τα μωρά που συνεχίζουν να θηλάζουν και μετά τον 6ο μήνα είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στην ανάπτυξη σιδηροπενίας.
Μια άλλη αιτία της αναιμία είναι ότι τα μωρά και μικρά παιδιά δεν είναι σε θέση να καταναλώσουν επαρκείς ποσότητες κρέατος το οποίο αποτελεί τη σημαντικότερη πηγή σιδήρου με την καλύτερη απορρόφηση. Ο κύριος λόγος για την ανεπαρκή πρόσληψη σιδήρου, στις ηλικίες από 2 μέχρι 5 ετών, είναι ότι τα παιδιά γίνονται επιλεκτικά και «δύσκολα» στο φαγητό.
Ο τρίτη σημαντική αιτία για την αναιμία είναι η γρήγορη αύξηση του σώματος (ύψος και βάρος) ιδιαίτερα στην εφηβεία. Άλλοι λόγοι είναι η απώλεια αίματος που παρατηρείται συχνά σε κορίτσια με την έναρξη της εμμήνου ρύσεως (περιόδου), ή σε παιδιά που λαμβάνουν χρονίως αντιφλεγμονώδη σκευάσματα π.χ. ασπιρίνη.
Τέλος, σπάνια αιτία σιδηροπενίας είναι η ανεπαρκής απορρόφηση του σιδήρου από το έντερο όπως στην κοιλιοκάκη.
Πιο συγκεκριμένα, οι πιθανότητες σιδηροπενίας και σιδηροπενικής αναιμία είναι μεγαλύτερες στις εξής περιπτώσεις:
• Στα παιδιά ηλικίας 1 έως 2 ετών γιατί ο ρυθμός ανάπτυξης τους είναι γρήγορος και ο σίδηρος που προσλαμβάνεται από τη διατροφή ελαττώνεται.
• Στα μωρά που έχουν γεννηθεί πρόωρα γιατί έχουν λιγότερα αποθέματα σιδήρου.
• Στους έφηβους γιατί η ανάπτυξη του σώματος αυτήν την περίοδο είναι πολύ γρήγορη.
• Στα κορίτσια μετά την απαρχή της εμμήνου ρύσεως γιατί χάνουν αίμα με την περίοδο (κατά την περίοδο όπου μπορούν να χαθούν 15-30 mg σιδήρου).
• Σε παιδιά που δεν τρέφονται ισορροπημένα και δεν καταναλώνουν τροφές πλούσιες σε σίδηρο.
Άλλοι παράγοντες που μπορεί να συντελέσουν στη σιδηροπενία και την σιδηροπενική αναιμία στα παιδιά είναι:
• Ο αυξημένος ρυθμός σωματικής ανάπτυξης (στη βρεφική ηλικία ή την προεφηβεία).
• Η πρόωρη έναρξη χορήγησης αγελαδινού γάλακτος.
• Η έλλειψη βιταμίνης C. Ο σίδηρος που περιέχεται στα όσπρια απορροφάται δύσκολα και για να διευκολυνθεί η απορρόφησή του πρέπει να δίνετε στο παιδί σας και κρέας ή χυμό από φρέσκο πορτοκάλι μαζί με τα όσπρια.
• Διάφορα προβλήματα του πεπτικού συστήματος (π.χ. κοιλιοκάκη).
• Η αλλεργία στο γάλα της αγελάδας.
• Η έντονη άσκηση.
Θεραπεία
Η σιδηροπενική αναιμία στα παιδιά θεραπεύεται με τροφές πλούσιες σε σίδηρο και με χορήγηση σιδήρου. Οι αποθήκες σιδήρου αποκαθίστανται 3 μήνες περίπου μετά την έναρξη της θεραπείας.
Αν ο παιδίατρος σας συστήσει να δώσετε στο παιδί σας συμπληρώματα σιδήρου, η καλύτερη στιγμή για να τα πάρει είναι μία ώρα πριν το φαγητό.
Για καλύτερη απορρόφηση του σιδήρου καλό είναι να δίνετε στο παιδί να πιει ταυτόχρονα με το συμπλήρωμα ή με τις πλούσιες σε σίδηρο τροφές και ένα ποτήρι φρέσκο χυμό πορτοκαλιού. Πρέπει ωστόσο να γνωρίζετε ότι η χορήγηση συμπληρωμάτων σιδήρου μπορεί να προκαλέσει προβλήματα όπως:
• Να μαυρίσει τα κόπρανα του παιδιού.
• Να προκαλέσει δυσκοιλιότητα ή διάρροια.
• Να προκαλέσει εμετούς και πόνο στην κοιλιά.
Πρέπει τέλος να ξέρετε ότι υπάρχουν δύο είδη σιδήρου στη διατροφή: ο αιμικός και ο μη αιμικός σίδηρος. Ο αιμικός σίδρηος βρίσκεται σε ζωικές τροφές (κόκκινο κρέας, ψάρια, πουλερικά) ενώ ο μη αιμικός σίδηρος βρίσκεται σε φυτικές τροφές (φακές, φασόλια). Απορροφάται καλύτερα ο αιμικός σίδηρος από το σώμα αλλά οι πιο πολλές τροφές περιέχουν μη αιμικό σίδηρο. Οι τανίνες (τσάι), το ασβέστιο (γαλακτοκομικά), οι πολυφαινόλες και τα φυτικά οξέα (που βρίσκονται σε όσπρια και προϊόντα ολικής άλεσης) μειώνουν την απορρόφηση του μη αιμικού σιδήρου. Τελικά ο καλύτερος τρόπος για να πάρει σίδηρο το σώμα από τη διατροφή είναι το κρέας.
