Τελευταία ενημέρωση: Σεπτέμβριος 2018
Τα προβιοτικά έχουν γίνει δημοφιλή τα τελευταία χρόνια ως ένας τρόπος βελτίωσης της ανθρώπινης υγείας μέσω της διατροφής. Πράγματι, δεκάδες μελέτες υποδηλώνουν πιθανά οφέλη. Πιο πρόσφατα όμως, υπήρξε αμφισβήτηση για τα οφέλη τους ενώ ορισμένες μελέτες κατέγραψαν και παρενέργειες. Το σημερινό δόγμα ότι τα προβιοτικά είναι αβλαβή και ωφελούν τον καθένα δεν φαίνεται να ισχύει υπό το πρίσμα των τελευταίων στοιχείων.
Προβιοτικά και πρεβιοτικά
Με τον όρο προβιοτικά προϊόντα εννοούμε τροφές ή διατροφικά συμπληρώματα τα οποία περιέχουν προβιοτικα συστατικά.
Τα προβιοτικά συστατικά (probiotics) είναι ζωντανοί, μη παθογόνοι μικροοργανισμοί (βακτήρια) που εισέρχονται μέσω της διατροφής στο ανθρώπινο σώμα, επιβιώνουν κατά την διάρκεια του περάσματος τους μέσα από την γαστρεντερική οδό και είναι ωφέλιμα για την υγεία.
Στα προβιοτικά προϊόντα περιλαμβάνονται κυρίως το γιαούρτι, ζυμωμένα γαλακτοκομικά προϊόντα και ορισμένοι χυμοί. Υπάρχουν επίσης και συμπληρώματα, όπως ταμπλέτες, κάψουλες ή φακελάκια, στα οποία το προϊόν βρίσκεται υπό μορφή σκόνης.
Οι προβιοτικοί μικροοργανισμοί ζουν στον ανθρώπινο οργανισμό χωρίς να τον βλάπτουν και εμποδίζουν να αναπτυχθούν παθογόνα μικρόβια. Έτσι συμβάλλουν στην ισορροπία της χλωρίδας του εντέρου που προστατεύει τον οργανισμό από μολύνσεις. Επιπρόσθετα, βοηθούν στη διάσπαση των πρωτεϊνών και των λιπών στο πεπτικό σύστημα κάτι που διευκολύνει την πέψη και απορρόφηση των θρεπτικών ουσιών. Σε παιδιά και καταπονημένους ασθενείς, η εν λόγω δράση μπορεί να είναι ιδιαίτερα ωφέλιμη.
Για να μπορεί να χαρακτηριστεί ένα τρόφιμο ως προβιοτικό, υπάρχουν κάποιες προϋποθέσεις. Πρέπει το βακτήριο να είναι παρόν με τη μορφή ζωντανών κυττάρων σε μεγάλες ποσότητες στο προϊόν (περίπου 100.000.000 μικρόβια ανά γραμμάριο προϊόντος) και να παραμένει ζωντανό μέχρι την ημερομηνία λήξης του προϊόντος.
Πέρα από τα προβιοτικά, στην αγορά κυκλοφορούν και προϊόντα που περιέχουν τα λεγόμενα πρεβιοτικά συστατικά (prebiotics). Τα πρεβιοτικά δεν περιέχουν τους ίδιους τους μικροοργανισμούς, αλλά συστατικά τα οποία τους τρέφουν και βοηθούν την ανάπτυξή τους. Τέτοια συστατικά είναι οι φρουκτο-ολιγοσακχαρίτες και οι ινουλίνες. Τα πλέον γνωστά πρεβιοτικά γαλακτοκομικά προϊόντα είναι γιαούρτια και ρευστά όξινα γάλατα.
Τα οφέλη των προβιοτικών
Τα προβιοτικά βακτήρια μπορεί να ασκούν ευεργετικές δράσεις με πολλούς τρόπους. Κάποια μπορεί να παράγουν αντιμικροβιακές ουσίες, μερικά ανταγωνίζονται τα παθογόνα βακτήρια του εντέρου για τα θρεπτικά συστατικά ή για θέσεις δέσμευσης στο τοίχωμα του εντέρου και άλλα ρυθμίζουν το ανοσοποιητικό σύστημα του ξενιστή (του οργανισμού μέσα στον οποίον ζουν και αναπτύσσονται). Μια άλλη πιθανή θετική επίδραση περιλαμβάνει την προφυλακτική δράση έναντι του καρκίνου. Για την επίδραση στην χοληστερόλη τα αποτελέσματα είναι αντιφατικά.
Να σημειωθεί ότι ο άνθρωπος δεν αποτελείται μόνο από τα δικά του κύτταρα, αλλά τον ολοκληρώνουν 100 τρισεκατομμύρια μικρόβια, το λεγόμενο μικροβίωμα (microbiome). Πρόκειται για βακτήρια που κατοικούν στον γαστρεντερικό σωλήνα και συνιστούν την εντερική χλωρίδα. Υπάρχουν δύο βασικές κατηγορίες προβιοτικών μικροοργανισμών, το γένος Bifidobacterium και το γένος Lactobacillus (γαλακτοβάκιλλοι), τα οποία έχουν πολλά υποείδη. Πάνω από 400 είδη μικροοργανισμών βρίσκονται στην εντερική χλωρίδα του ανθρώπου.
Τα μικρόβια της εντερικής χλωρίδας, που στο μέσο άνθρωπο ζυγίζουν περίπου 2 κιλά, μπορούν να ρυθμίζουν τις αυξομειώσεις βάρους και να αλλάζουν την ανταπόκριση στα φάρμακα. Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες μπορεί να ευθύνονται για την εκδήλωση διαβήτη τύπου 2, να πυροδοτούν το άσθμα, το έκζεμα και τον αυτισμό καθώς και αυτοάνοσα νοσήματα όπως η σκλήρυνση κατά πλάκας.
Υπάρχουν σήμερα ενδείξεις που εισηγούνται ότι τα προβιοτικά ίσως βοηθούν στις ακόλουθες παθολογικές καταστάσεις, φλεγμονές ή ασθένειες:
- Διάρροια: Στις περιπτώσεις που εκδηλώνεται διάρροια μετά από θεραπεία με ορισμένα αντιβιοτικά, τα προβιοτικά πιθανόν να βοηθούν όπως επίσης και μετά από μόλυνση με με ροταϊό.
- Σπαστική κολίτιδα (σύνδρομο του ευερέθιστου εντέρου).
- Νόσος Crohn.
- Ελκώδης κολίτιδα. Στις φλεγμονώδεις ασθένειες του εντέρου, όπως η ελκώδης κολίτιδα και η νόσος του Crohn, οι πάσχοντες βιώνουν συμπτώματα, όπως οξεία διάρροια, εμετό και κοιλιακό πόνο. Οι φλεγμονώδεις ασθένειες του εντέρου πιστεύεται ότι προκαλούνται όταν το ανοσοποιητικό σύστημα αντιδρά αρνητικά σε συγκεκριμένα βακτήρια του γαστρεντερικού σωλήνα, προκαλώντας φλεγμονή στο έντερο.
- Έλκος στο στομάχι: Τα προβιοτικά πιθανόν να βοηθούν στην καταπολέμηση του ελικοβακτηριδίου του πυλωρού που προκαλεί γαστρίτιδα, έλκος στο πεπτικό σύστημα και, στη χειρότερη περίπτωση, καρκίνο.
- Στις μολυσματικές νόσους του εντέρου, μείωση της διάρκειας της λοίμωξης ιδιαίτερα με το μικρόβιο Clostridium difficile.
- Μετά από χειρουργική επέμβαση του παχέος εντέρου, πρόληψη και θεραπεία της φλεγμονής που προκύπτει.
- Δυσανεξία στη λακτόζη.
- Πρόληψη καρκίνου του εντέρου.
- Τερηδόνα και ουλίτιδα.
- Για την πρόληψη και θεραπεία των μυκητιάσεων του γυναικείου κόλπου. Χρήσιμα φαίνεται να είναι τα προβιοτικά σε κάθε γυναίκα που παρουσιάζει επαναλαμβανόμενα επεισόδια με γυναικολογικές λοιμώξεις (κολπίτιδα, τραχηλίτιδα), ή ουρολογικές λοιμώξεις (κυστίτιδα).
- Για την πρόληψη και θεραπεία των ουρολοιμώξεων.
- Για τον καρκίνο της ουροδόχου κύστης, μείωση του κινδύνου υποτροπής της νόσου. Σημαντικά είναι τα αποτελέσματα από έρευνες που δείχνουν ότι η κατανάλωση προβιοτικών συνδέεται με τη μειωμένη δραστικότητα των ενζύμων που μετατρέπουν προκαρκινογόνες ουσίες σε καρκινογόνες.
- Για την πρόληψη του εκζέματος στα παιδιά.
- Τα προβιοτικά συστήνονται σε περιπτώσεις χρήσης αντιβιοτικών. Τα αντιβιοτικά είναι χημικές ουσίες που σκοτώνουν συγκεκριμένα είδη μικροοργανισμών. Παρόλο που στοχεύουν στην καταπολέμηση κάποιου βλαβερού μικροοργανισμού, καταστρέφουν παράλληλα και τη χλωρίδα του εντέρου.
- Τέλος, ενδιαφέρουσες μελέτες δείχνουν ότι ενδεχομένως ορισμένα βακτήρια του εντέρου να παχαίνουν και ότι κάποια προβιοτικά μπορεί να βοηθούν στο αδυνάτισμα.
Έχει ωστόσο αμφισβητηθεί ότι τα προβιοτικά προϊόντα που κυκλοφορούν στην αγορά έχουν πραγματικά οφέλη για την υγεία. Ένας λόγος είναι ότι τα βακτήρια καταστρέφονται στο στομάχι. Από την άλλη μεριά, έχουν εντοπισθεί και ορισμένες παρενέργειες.
Αντενδείξεις και παρενέργειες
Οι προβιοτικοί μικροοργανισμοί για να έχουν επίδραση στην υγεία πρέπει να επιζήσουν κατά τη διαδικασία της πέψης και να περάσουν στο έντερο, όπου και θα ασκήσουν την πιθανή ευεργετική δράση τους.
Αλλά δεν είναι λίγοι οι επιστήμονες που αμφιβάλλουν ότι τα προβιοτικά βακτήρια μπορούν να επιβιώσουν των οξέων του στομάχου και να φτάσουν τελικά στο έντερο. Ακόμα όμως κι αν το 1,5 εκατομμύριο βακτήρια που περιέχονται κατά μέσο όρο σε ένα γιαούρτι καταφέρει να καταλήξει στο έντερο, ορισμένοι θεωρούν ότι είναι μάλλον απίθανο να έχουν σημαντικό αντίκτυπο στα 100 τρισεκατομμύρια βακτήρια που ζουν στη χλωρίδα του εντέρου. Ο Βρετανός καθηγητής Μικροβιολογίας Γκλεν Γκίμπσον, βασιζόμενος σε δικές του έρευνες έχει δηλώσει: “Ακόμα κι αν τα βακτήρια αυτά μπορούν και επιζούν μέσα στον οργανισμό, δεν είναι σίγουρο ότι θα οδηγήσουν σε αύξηση των φιλικών προς τον οργανισμό βακτηρίων. Με λίγα λόγια, για κάποιους ανθρώπους η κατανάλωση προβιοτικών σκευασμάτων είναι εντελώς άχρηστη, αφού δεν επηρεάζει με κανέναν τρόπο τη λειτουργία του εντέρου τους”.
Πρόσφατα, μια μελέτη που συγχρηματοδοτήθηκε από τη βιομηχανία γαλακτοκομικών Danone απέτυχε να επιβεβαιώσει τους ισχυρισμούς ότι τα προβιοτικά γιαούρτια και επιδόρπια βοηθούν τη μικροχλωρίδα του εντέρου. Ερευνητές από το Πανεπιστήμιο της Ουάσινγκτον στο Σεντ Λούις, ζήτησαν τη βοήθεια επτά ζευγαριών μονοζυγωτικών διδύμων. Ένας εθελοντής από κάθε ζεύγος κλήθηκε να καταναλώνει δύο φορές την ημέρα ένα «ζωντανό» γιαούρτι που περιείχε 5 στελέχη ζωντανών βακτηρίων. Τα προβιοτικά απέτυχαν να αλλάξουν τη σύνθεση της μικροβιακής χλωρίδας στο έντερο, όπως έδειξαν οι αναλύσεις στα κόπρανα.
Επιπλέον, πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι τα προβιοτικά ροφήματα, μπορεί να κάνουν κακό αντί για καλό. Ολλανδοί επιστήμονες ανακάλυψαν ότι τα ροφήματα αυτά μπορεί να προκαλέσουν ακόμα και θάνατο σε ασθενείς που υποφέρουν από παγκρεατίτιδα, ενώ ο Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων της χώρας απαγόρευσε τη χορήγηση προβιοτικών συμπληρωμάτων διατροφής στους ασθενείς που νοσηλεύονται στην εντατική, στους ασθενείς με ανεπάρκεια οργάνων καθώς επίσης και σε όσους τρέφονται με ορό. Τα προβιοτικά αντενδείκνυνται σε ασθενείς με ανοσοκοαταστολή και σε ασθενείς με αυξημένο κίνδυνο λοίμωξης μετά το χειρουργείο. Οπως εξηγούν οι ειδικοί, άτομα με εξασθενημένο ανοσοποιητικό σύστημα είναι καλύτερο να αποφεύγουν τέτοιου είδους προϊόντα διότι τα λεγόμενα «καλά βακτήρια», όπως ο γαλακτοβάκιλλος casei και το bifidobacterium, από τα οποία αποτελούνται τα προβιοτικά ροφήματα, αντιμετωπίζονται ως εχθροί από τον οργανισμό. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να προκαλέσουν μια πιθανά θανατηφόρα πάθηση, που ονομάζεται lactobacillicus septicaemia.
Δεν συστήνεται η χορήγηση προβιοτικών σε υγιή βρέφη πριν από τον 6ο μήνα της ζωής λόγω της ανωριμότητας του πεπτικού τους συστήματος. Οι ειδικοί εφιστούν την προσοχή στη χρήση προβιοτικών τα οποία λανσάρονται σε βρεφικά γάλατα και κρέμες διότι σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να προκαλέσουν προβλήματα. Ενώ οι μελέτες δείχνουν ότι τα προβιοτικά είναι γενικά ασφαλή υπάρχουν αναφορές λοίμωξης από γαλακτοβάκιλλο σε παιδιά και βρέφη ενώ διάφορα προβιοτικά μικρόβια έχουν βρεθεί σε ενήλικες ασθενείς με ενδοκαρδίτιδα, βακτηραιμία και τοπικές λοιμώξεις. Τα προβιοτικα αυτά προέρχονταν από την εντερική χλωρίδα των ασθενών. Άλλες παρενέργειες που θα πρέπει να εξεταστούν είναι ο ερεθισμός του ανοσοποιητικού συστήματος, τοξικά μεταβολικά παράγωγα και μεταφορά γονιδίων από το βακτήριο στον άνθρωπο.
Πρόσφατη έρευνα που δημοσιεύθηκε το 2018 από Ισραηλινούς ερευνητές έδειξε ότι σχεδόν για τους μισούς εθελοντές που έλαβαν 11 προβιοτικά, αυτά δεν τους επηρέασαν καθόλου. Το ανησυχητικό όμως ήταν πως όταν δόθηκαν ύστερα από λήψη αντιβιοτικών οδήγησαν σε καθυστερημένη έως και κατά 6 μήνες επανάκαμψη του οικοσυστήματος των καλών βακτηρίων ενώ αναμενόταν το αντίθετο.
Κατόπιν όλων αυτών, οι εταιρείες τροφίμων που διαθέτουν στην αγορά προβιοτικές τροφές δέχονται αυξανόμενες πιέσεις να αποδείξουν τα οφέλη τους. Η Ευρωπαϊκή Αρχή Ασφάλειας Τροφίμων έχει επικρίνει τις εταιρείες που διαφημίζουν προβιοτικα προϊόντα χωρίς να διευκρινίζουν ποιο είναι το δραστικό συστατικό τους. Διότι παρά τα δεδομένα ότι η κατανάλωση προβιοτικών μπορεί να είναι ευεργετική, αυτό αφορά μόνο συγκεκριμένα στελέχη βακτηρίων που έχουν μελετηθεί.
