Νάτριο και κάλιο: Οι φυσιολογικές τιμές

Το νάτριο (sodium) και το κάλιο (potassium) είναι δύο βασικοί ηλεκτρολύτες του σώματος. Ονομάζονται ηλεκτρολύτες διότι έχουν ένα μικρό ηλεκτρικό φορτίο όταν διαλύονται στα υγρά του σώματος βοηθώντας έτσι να μεταδίδονται τα νευρικά σήματα (ονομάζονται και ιόντα). Υπάρχουν και άλλοι ηλεκτρολύτες στο σώμα όπως π.χ. το χλώριο, το μαγνήσιο και το ασβέστιο.

Οι τιμές του νατρίου, του καλίου και των άλλων ηλεκτρολυτών πρέπει να βρίσκονται σε μια ισορροπία που είναι απαραίτητη για την καλή και σωστή λειτουργία των κυττάρων και των οργάνων του σώματος . Μεταξύ άλλων, το νάτριο και το κάλιο ρυθμίζουν την αρτηριακή πίεση του αίματος. Μια διατροφή πλούσια σε νάτριο και φτωχή σε κάλιο είναι σε θέση να αυξήσει την αρτηριακή πίεση.

Νάτριο

Το νάτριο βρίσκεται κυρίως στο υγρό που περιβάλλει τα κύτταρα, δηλαδή στον εξωκυττάριο χώρο. Οταν συνδέεται με το χλώριο παράγεται μια ουσία που λέγεται χλωριούχο νάτριο και είναι αυτό που κοινώς ονομάζεται αλάτι και υπάρχει σε πολλές επεξεργασμένες τροφές. Οι φυσικές τροφές δεν περιέχουν πολύ αλάτι το οποίο όμως χρησιμοποιείται από τη βιομηχανία τροφίμων γιατί λειτουργεί ως συντηρητικό. Όταν καταναλώνουμε τροφές πλούσιες σε νάτριο (δηλαδή αλάτι) το σώμα αποβάλει το υπερβάλλον νάτριο με τα ούρα αλλά τα νεφρά ορισμένων ανθρώπων δεν μπορούν να το κάνουν αυτό εύκολα.

Το νάτριο παίζει σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση του νερού του οργανισμού. Επίσης, η είσοδος και η έξοδος νατρίου από ορισμένα κύτταρα είναι απαραίτητη για την πραγματοποίηση βασικών λειτουργιών του σώματος. Παραδείγματος χάριν, για να εκτελεστούν οι διεργασίες στον εγκέφαλο, το νευρικό σύστημα και τους μυς είναι αναγκαία η δημιουργία ηλεκτρικών σημάτων για τη μεταξύ των κυττάρων επικοινωνία. Τα ηλεκτρικά αυτά σήματα δημιουργούνται από τη μετακίνηση του νατρίου. Ετσι, πολύ μεγάλη ή πολύ μικρή συγκέντρωση νατρίου στον οργανισμό μπορεί να προκαλέσει δυσλειτουργία στα συγκεκριμένα κύτταρα και σε ακραίες περιπτώσεις ακόμα και το θάνατο.

Αύξηση του νατρίου στον οργανισμό, δηλαδή υπερνατριαιμία, παρατηρείται όταν υπάρχει περίσσεια νατρίου σε σχέση με το νερό. Οι αιτίες που οδηγούν σε υπερνατριαιμία μπορεί να είναι πολλαπλές και περιλαμβάνουν τις παθήσεις των νεφρών, τη χαμηλή πρόσληψη νερού και τις μεγάλες απώλειες νερού με τις διάρροιες ή και τους εμέτους.

Χαμηλή συγκέντρωση νατρίου, δηλαδή υπονατριαιμία παρατηρείται όταν υπάρχει σχετική αύξηση στο νερό του σώματος σε σχέση με το νάτριο. Η υπονατριαιμία μπορεί να οφείλεται σε παθήσεις που αφορούν το συκώτι ή τα νεφρά, σε συμφορητική καρδιακή ανεπάρκεια, σε εκτεταμένα εγκαύματα κ.λπ. Εμφανίζονται συμπτώματα, όπως ατονία, ναυτία, σύγχυση, λήθαργος. Στα αρχικά στάδια, η υπονατριαιμία μπορεί να είναι χωρίς συμπτώματα ή η συμπτωματολογία να είναι ήπια. Σε σοβαρότερες περιπτώσεις υπονατριαιμίας, μπορεί να εμφανιστούν σπασμοί, εμβροντησία, κώμα.

Οι φυσιολογικές τιμές νατρίου στο αίμα είναι 135-145 χιλιοστοϊσοδύναμα ανά λίτρο (mEq/L).

Στις χώρες της Δύσης, η μέση κατανάλωση νατρίου αντιστοιχεί σε 3.400 mg την ημέρα, όταν η συνιστώμενη πρόσληψη για τους υγιείς ενήλικες είναι έως 2.400 mg (ποσότητα που αντιστοιχεί σε 6 γραμμάρια αλατιού) και για όσους πάσχουν από υπέρταση ή νεφροπάθεια μόλις 1.500 mg. Οι συστάσεις αυτές σημαίνουν πως οι υγιείς άνθρωποι δεν πρέπει να υπερβαίνουν το 1 κουταλάκι αλάτι την ημέρα και οι ασθενείς το μισό.

Κάλιο

Το κάλιο, ο άλλος βασικός ηλεκτρολύτης του οργανισμού, βρίσκεται κυρίως στο εσωτερικό των κυττάρων, δηλαδή στον ενδοκυττάριο χώρο. Και το κάλιο είναι απαραίτητο για τη φυσιολογική λειτουργία των κυττάρων. Ιδιαίτερα, το κάλιο παίζει σημαντικό ρόλο στην ομαλή ρύθμιση των καρδιακών παλμών και στη λειτουργία των μυών του σώματος.

Μεγάλη αύξηση (υπερκαλιαιμία) ή μείωση (υποκαλιαιμία) των επιπέδων καλίου στον οργανισμό μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες στο νευρικό σύστημα, ενώ μπορεί να προκληθούν έως και δυνητικά θανατηφόρες αρρυθμίες στην καρδιά.Το κάλιο φυσιολογικά αποβάλλεται από τα νεφρά. Οποιαδήποτε δυσλειτουργία των νεφρών μπορεί να οδηγήσει σε κατακράτηση του καλίου και σημαντική αύξηση των επιπέδων αυτού στο αίμα. Επίσης, ορισμένα φάρμακα (π.χ. καλιοσυντηρητικά διουρητικά, αναστολείς του μετατρεπτικού ενζύμου της αγγειοτενσίνης κ.ά.) μπορεί να αυξήσουν την πιθανότητα πρόκλησης υπερκαλιαιμίας, ιδιαίτερα όταν συνυπάρχει και κάποιου βαθμού νεφροπάθεια.

Υποκαλιαιμία μπορεί να παρατηρηθεί όταν ο οργανισμός έχει μεγάλες απώλειες καλίου. Αυτό μπορεί να παρατηρηθεί σε παθήσεις των νεφρών, ύστερα από πολλαπλούς εμέτους ή και διάρροιες, μετά τη λήψη συγκεκριμένων φαρμάκων, όπως είναι τα διουρητικά κ.λπ.

Οι φυσιολογικές τιμές καλίου στο αίμα είναι 3,5-5,0 χιλιοστοϊσοδύναμα ανά λίτρο (mEq/L).

Για να διατηρηθούν στα φυσιολογικά επίπεδα οι τιμές καλίου και νατρίου του οργανισμού συστήνεται οι ενήλικοι ημερησίως να καταναλώνουν περίπου 1.500 χιλιοστόγραμμα (mg) νατρίου και περίπου 3.000-4.000 χιλιοστόγραμμα (mg) καλίου την ημέρα (σύμφωνα με συστάσεις που εξέδωσε στις 31 Ιανουαρίου 2013 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ), οι ενήλικες πρέπει να τρώνε καθημερινά τουλάχιστον 3.510 mg καλίου).

Αυτό σημαίνει ότι η καθημερινή διατροφή πρέπει να περιλαμβάνει δημητριακά, φρούτα και λαχανικά (περιέχουν κάλιο), ενώ πρέπει να αποφεύγονται οι προκατασκευασμένες και κονσερβοποιημένες τροφές, οι οποίες περιέχουν μεγάλες ποσότητες αλατιού, δηλαδή νάτριο. Στις πλούσιες σε κάλιο τροφές συμπεριλαμβάνονται τα φασόλια, οι μπανάνες, το αβοκάντο, το αχλάδι, το σύκο, το δαμάσκηνο και το πορτοκάλι.

 Υπέρταση

Τροφές πλούσιες σε νάτριο και φτωχές σε κάλιο μπορεί να οδηγήσουν σε αυξημένη αρτηριακή πίεση. Το νάτριο συνηθίζει να βρίσκεται στο χώρο μεταξύ των κυττάρων και εκεί κατακρατεί νερό μέσω του φαινομένου της όσμωσης. Αυτό εμποδίζει το οξυγόνο και τα άλλα θρεπτικά συστατικά που κυκλοφορούν στο αίμα να περάσουν μέσα στα κύτταρα και η καρδιά αναγκάζεται να σπρώχνει πιο δυνατά για να κάμψει την αντίσταση, δηλαδή αυξάνεται η αρτηριακή πίεση του αίματος.

Αντίθετα, όταν υπάρχει λίγο νάτριο στο εξωκυττάριο υγρό και αρκετό κάλιο στο εσωτερικό του κυττάρου, η κατακράτηση νερού είναι μικρή έξω από τα κύτταρα και η καρδιά δεν χρειάζεται να αυξήσει την αρτηριακή πίεση προκειμένου το οξυγόνο και τα θρεπτικά συστατικά να εισέλθουν μέσα στα κύτταρα. Δηλαδή η διαφορά της συγκέντρωσης του νατρίου και καλίου κατά μήκος της κυτταρικής μεμβράνης ρυθμίζει την αρτηριακή πίεση.

Η υπερκατανάλωση νατρίου κοστίζει ετησίως τη ζωή 2,3 εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλο τον κόσμο, σύμφωνα με μία νέα μελέτη του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ που παρουσιάσθηκε το 2013. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι το 15% όλων των θανάτων από έμφραγμα, εγκεφαλικό και άλλα καρδιαγγειακά νοσήματα έχει αιτία την υπερβολική κατανάλωση νατρίου.

Να σημειωθεί ότι στην Ελλάδα, η κατανάλωση νατρίου είναι ιδιαίτερα υψηλή. Σύμφωνα με μελέτες της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης, η μέση πρόσληψη νατρίου ήταν πριν λίγα χρόνια  4 γραμμάρια την ημέρα,  υπερδιπλάσια από την συνιστώμενη ποσότητα. Το περισσότερο νάτριο που καταναλώνουμε προέρχεται από το ψωμί.

Από την άλλη μεριά η αύξηση της κατανάλωσης καλίου μπορεί να μειώνει σημαντικά τον κίνδυνο για εγκεφαλικό επεισόδιο, σύμφωνα με μία νέα, μεγάλη μελέτη που δημοσιεύθηκε στην «Βρετανική Ιατρική Επιθεώρηση» (BMJ) το 2013. Η μελέτη, που βασίζεται στην ανάλυση 33 προγενέστερων στις οποίες είχαν συμμετάσχει πάνω από 128.000 εθελοντές, κατέληξε στο συμπέρασμα πως η κατανάλωση 3-4 γραμμαρίων καλίου την ημέρα μπορεί να ελαττώσει την αρτηριακή πίεση και να μειώσει κατά 24% τον κίνδυνο εγκεφαλικού. Οι ερευνητές εικάζουν ότι ανάλογο όφελος στην αρτηριακή πίεση θα έχει η αύξηση της πρόσληψης καλίου και από τα παιδιά, αλλά απαιτούνται περαιτέρω μελέτες για να επιβεβαιωθεί αυτό.