Η ντοπαμίνη (dopamine) είναι ένα μόριο με χημικό τύπο C8H11NO2 το οποίο ανήκει στις κατεχολαμίνες και δρα ως νευροδιαβιβαστής στον εγκέφαλο αλλά και ως ορμόνη (ως ορμόνη μειώνει την προλακτίνη στις έγκυες γυναίκες). Ως νευροδιαβιβαστής, η ντοπαμίνη έχει την ιδιότητα να μεταφέρει μηνύματα από το ένα νευρικό κύτταρο στο άλλο προκαλώντας ικανοποίηση, ευχαρίστηση και ευφορία. Η έλλειψη ντοπαμίνης εμπλέκεται σε ορισμένες ασθένειες όπως είναι η νόσος Πάρκινσον, η σχιζοφρένεια και η κατάθλιψη.
Η ντοπαμίνη βρίσκεται και στη διατροφή κυρίως σε ζωικές τροφές (όπως κρέας, ψάρια, αυγά και γαλακτοκομικά) αλλά και σε ξηρούς καρπούς. Από τις φυτικές τροφές μόνο η μπανάνα περιέχει αρκετή ποσότητα. Κάτι που έχει ενδιαφέρον είναι ότι βιταμίνη C παίζει ρόλο στη σύνθεση της ντοπαμίνης.
Οι νευροδιαβιβαστές
Οι νευροδιαβιβαστές είναι οι χημικοί αγγελιοφόροι του εγκεφάλου (ή βιολογικές γέφυρες) με τους οποίους επικοινωνούν οι νευρώνες μεταξύ τους.
Tα νευρικά κύτταρα συνδέονται το ένα με το άλλο με συνάψεις. Ανάμεσα τους υπάρχει ένα μικρό χάσμα (περίπου 1/1.000 του χιλιοστού) το λεγόμενο συναπτικό χάσμα ή συναπτική σχισμή. Τα σήματα κινούνται μέσα σε νευρικά κύτταρα ως μικρό ηλεκτρικό φορτίο και οι νευροδιαβιβαστές απελευθερώνονται μέσω των συνάψεων, μεταφέροντας τα σήματα στα επόμενα νευρικά κύτταρα.
Όταν έχουμε έναν ήχο, ομιλία, εικόνες, μυρωδιές, επαφές, όλα αυτά προκαλούν στον εγκέφαλο ηλεκτρικό ρεύμα που φτάνοντας στην συναπτική σχισμή αναλαμβάνουν οι νευροδιαβιβαστές να μεταφέρουν τον ερεθισμό στο απέναντι κύτταρο συνεχίζοντας έτσι τη ροή του ηλεκτρικού ρεύματος. Οι νευρώνες έχουν υποδοχείς που μπορούν να προσλάβουν τους νευροδιαβιβαστές και να ανταποκριθούν. Όσον αφορά την ντοπαμίνη, στον άνθρωπο έχουν αναγνωριστεί πέντε υποδοχείς, οι D1, D2, D3, D4 και D5.
Οι νευροδιαβιβαστές μπορούν να επηρεάσουν τη διάθεση, την όρεξη, το άγχος, τον ύπνο, τον καρδιακό ρυθμό, τη θερμοκρασία του σώματος, την επιθετικότητα, το φόβο, τη συμπεριφορά, την ενεργητικότητα, την ευφορία, τη χαλάρωση την ευδαιμονία, τη μνήμη και πολλά άλλες σωματικές και ψυχολογικές καταστάσεις. Από τους πιο σημαντικούς νευροδιαβιβαστές είναι η ντοπαμίνη, η νορεπινεφρίνη, η νοραδρεναλίνη, η επινεφρίνη (αδρεναλίνη), η ισταμίνη, η σεροτονίνη, η μελατονίνη, η ακετυλοχολίνη και η αδενοσίνη.
Περισσότερη ευτυχία
Η ντοπαμίνη παράγεται σε αρκετές περιοχές του εγκεφάλου, κυρίως στη φαιά ουσία και την κοιλιακή καλύπτρα στον μέσο εγκέφαλο. Τα μηνύματα που μεταφέρει από νευρώνα σε νευρώνα είναι συναισθήματα ικανοποίησης, ευχαρίστησης και ευφορίας. Η ντοπαμίνη είναι το κύπελλο που ο εγκέφαλος προσφέρει στα δίκτυα των νευρώνων όταν επιτευχθεί κάποιος σκοπός.
Παρότι οι πολυάριθμες λειτουργίες της ντοπαμίνης δεν έχουν χαρτογραφηθεί ακόμα πλήρως, είναι γνωστό ότι αυξάνει την περιέργεια, ξυπνά την φαντασία, ενισχύει την αυτοπεποίθηση και την αισιοδοξία, δίνει κίνητρο και προκαλεί διάθεση τόσο για μάθηση όσο για σεξ. Σύμφωνα με τους ειδικούς, ο εγκέφαλος των ερωτευμένων είναι γεμάτος ντοπαμίνη. Είναι λοιπόν ο νευροδιαβιβαστής της ευτυχίας και παρέα με την αδελφή της, την σεροτονίνη, φτιάχνουν συναισθήματα που μας κάνουν να νιώθουμε ευχάριστα. Ας σημειωθεί ότι έλλειψη σεροτονίνης στον εγκέφαλο επίσης εμπλέκεται στην κατάθλιψη (πάντως η υψηλή ποσότητα σεροτονίνης κατεβάζει την ντοπαμινη και το αντίστροφο).
Εκτός από ευχαρίστηση, η ντοπαμίνη μας κάνει να αισθανόμαστε και λιγότερη κούραση. Μελέτες σε ζώα έχουν αποδείξει ότι η ντοπαμινη εμπλέκεται στην κινητική δραστηριότητα, την προσοχή, και το χρόνο αντίδρασης ενώ μελέτες σε ανθρώπους επιβεβαιώνουν ότι η δραστηριότητα της ντοπαμίνης εμπλέκεται στην εγρήγορση.
Αντίθετα, η εξάντληση της ντοπαμίνης, είτε προκαλείται από πειραματικές διαδικασίες είτε επέρχεται φυσικά (όπως στη νόσο του Parkinson), συνδέεται με μειωμένη κίνηση, με κούραση, με επιβράδυνση ή θόλωση των νοητικών λειτουργιών, ακεφιά, απώλεια πρωτοβουλίας ή κινητοποίησης και επιθετική συμπεριφορά σε καταστάσεις ανταγωνισμού.
Η ντοπαμίνη συχνά απελευθερώνεται από ένα ερέθισμα που θεωρούμε ευχάριστο: από την τροφή, το σεξ, τη μάθηση κλπ. Όταν είμαστε κατηφείς και απογοητευμένοι, η αύξηση της ντοπαπίνης είναι ικανή να μας μεταφέρει σε μια κατάσταση χαρούμενης έξαρσης. Ενα ερωτικό αγκάλιασμα, ένα φιλί, μια μουσική που μας αρέσει, μια επιδοκιμασία, η επίτευξη ενός στόχου είναι αιτίες για να ανοίξουν οι κρουνοί της ντοπαμίνης.
Περιέργως, τα ίδια ευχάριστα συναισθήματα που νιώθουμε μπορούν να προκληθούν από το στρες, το αλκοόλ, το κάπνισμα και τις ναρκωτικές ουσίες διότι η αποδέσμευση της ντοπαμίνης συνδέεται και με αυτούς τους παράγοντες (π.χ. η ντοπαμίνη δρα στα εγκεφαλικά κύτταρα ακριβώς όπως η κοκαΐνη).
Μελέτες σε ζώα δείχνουν αποδέσμευση ντοπαμίνης στις φλοιικές και μεταιχμιακές περιοχές του εγκεφάλου σε απάντηση στο στρες. Επίσης, μελέτες τομογραφίας με εκπομπή ποζιτρονίου (positron emission tomography, PET) έδειξαν αυξημένη αποδέσμευση ντοπαμίνης μετά από υπογλυκαιμία σε ανθρώπους καθώς και μετά από μια στρεσογόνα εργασία που περιλάμβανε νοητική αριθμητική. Αυτό ίσως συμβαίνει διότι ο οργανισμός θέλει να μειώσει το δυσάρεστο συναίσθημα που προκαλεί το στρες.
Κίνητρο και εξάρτηση
Η ορμόνη συμμετέχει ενεργά στα συστήματα του εγκέφαλου που σχετίζονται με πράξεις που γίνονται για ένα σκοπό. Έχει επίσης υποστηριχθεί ότι διαδραματίζει ρόλο στη συμπεριφορά αναζήτησης ευχαρίστησης και ανταμοιβής. Η βιβλιογραφία στον τομέα αυτό είναι περίπλοκη και πολλά ευρήματα δεν είναι ξεκάθαρα.
Ορισμένοι θεωρούν πως οτιδήποτε κάνει ο άνθρωπος είναι για να αυξήσει την ντοπαμίνη στον εγκέφαλο. Σύμφωνα με ορισμένες μελέτες, οι άνθρωποι αποφασίζουν για κάτι κάνοντας συνεχείς υποσυνείδητους υπολογισμούς για το κατά πόσο το αποτέλεσμα μιας επιλογής τους θα τους φέρει στο μέλλον περισσότερη ευχαρίστηση και ηδονή ή όχι. Με άλλα λόγια, η ντοπαμίνη «ντοπάρει» τον εγκέφαλο να αναζητήσει την ηδονή στις αποφάσεις του. Η ντοπαμίνη πλημμυρίζει τον εγκέφαλο ακόμα και στη διάρκεια της λήψης των αποφάσεων, όταν ο άνθρωπος κάνει φαντασιώσεις για το μελλοντικό αποτέλεσμα των επιλογών του.
Να σημειωθεί ότι η ντοπαμίνη εμπλέκεαι σε ορισμένες παθολογικές καταστάσεις δημιουργώντας άτομα εξαρτημένα (π.χ. ναρκομανείς) από το ερέθισμα που προκάλεσε την ευχάριστη διάθεση. Τα άτομα αυτά επιζητούν συνεχώς ντοπαμινεργική διέγερση. Υπάρχει, μάλιστα, σχέση ανάμεσα στην ντοπαμίνη και στη νικοτίνη γι’ αυτό και το κάπνισμα θεωρείται εξάρτηση. Μελέτες σε ζώα και ανθρώπους έδειξαν αύξηση της αποδέσμευσης ντοπαμίνης μετά από χορήγηση νικοτίνης.
Προσοχή και υπερκινητικότητα
Η προσοχή και η συγκέντρωση είναι η βάση της πυραμίδας των νοητικών ικανοτήτων τις οποίες ενδυναμώνει η ντοπαμίνη. Όσο έξυπνος, μορφωμένος και δημιουργικός κι εάν είναι κάποιος, δεν θα είναι σε θέση να προσφέρει πολλά αν δεν συγκεντρώνεται και δεν δίνει την προσοχή που απαιτείται για την λύση των προβλημάτων που τίθενται μπροστά του. Η διάσπαση της προσοχής και η υπερκινητικότητα οφείλονται σε εγκεφαλική δυσλειτουργία στην οποία παίζει ρόλο η ντοπαμίνη.
Η διάγνωση «διάσπασης της προσοχής και υπερκινητικό παιδί» είναι μια «μοντέρνα» διάγνωση των τελευταίων 20 ετών, η οποία όμως αφορά τουλάχιστον το 5% των παιδιών. Το παιδί ή ο ενήλικας δυσκολεύεται να αξιολογήσει και να επεξεργαστεί τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος του, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να εστιάσει την προσοχή του σε κάποιο από αυτά. Τα παιδιά αυτά συνήθως δυσκολεύονται να παραμείνουν στη θέση τους για πολλή ώρα ενώ πολύ εύκολα διασπάται η προσοχή τους από διάφορα εξωτερικά ερεθίσματα. Αντιμετωπίζουν δυσκολία στο να επικεντρωθούν σε ένα παιχνίδι ή να περιμένουν τη σειρά τους. Συχνά οι κινήσεις τους είναι βιαστικές και αδέξιες, με αποτέλεσμα να κτυπούν σε έπιπλα ή να πέφτουν. Οι ζωγραφιές τους ή οι χειροτεχνίες τους είναι συνήθως κακότεχνες ή μισοτελειωμένες ενώ τις περισσότερες φορές ξεχνούν ή χάνουν τα πράγματα τους. Δείχνουν να μην ακούνε τι τους λέει κανείς, διακόπτουν και μιλάνε ακατάπαυστα. Τέλος, σκέπτονται και ενεργούν παρορμητικά, με αποτέλεσμα να εκθέτουν τον εαυτό τους σε κίνδυνο.
Για τα αίτια που δημιουργούν το σύνδρομο «διάσπασης της προσοχής και υπερκινητικότητα» δεν ενοχοποιείται ακόμη κάτι συγκεκριμένο, γι’ αυτό υπάρχουν διαφορετικές απόψεις. Αλλά ορισμένες έρευνες μιλούν για ανωμαλία της χημείας του εγκεφάλου που αφορά την ντοπαμίνη.
Το επίπεδο διέγερσης και προσοχής του εγκεφάλου, ελέγχεται βασικά από δύο νευροδιαβιβαστές, τη ντοπαμίνη και τη νοραδρεναλίνη. Η ντοπαμίνη συμβάλλει σε μια πιο έντονη, επίμονη προσήλωση σε ένα στόχο ενώ η νοραδρεναλίνη διευκολύνει μια κατάσταση προσεκτικής επαγρύπνησης για το τι συμβαίνει στο περιβάλλον του ατόμου. Οτιδήποτε μπορεί να αυξάνει τα επίπεδα ντοπαμίνης στον εγκέφαλο, συμβάλλει στην ενίσχυση του χρόνου αδιάσπαστης προσοχής και συγκέντρωσης. Να σημειωθεί ότι η καφεΐνη επίσης βοηθά το έργο της ντοπαμινης για καλύτερη προσοχή και συγκέντρωση.
Πάρκινσον
Είναι γνωστό εδώ και αρκετά χρόνια ότι η βασική διαταραχή στον εγκέφαλο του ασθενούς με νόσο του Πάρκινσον, μια κατάσταση που σχετίζεται με τρόμο (τρέμουλο) και δυσκαμψία, είναι ο σταδιακός θάνατος ορισμένων νευρικών κυττάρων που βρίσκονται βαθιά στο κέντρο του εγκεφάλου και τα οποία παράγουν ντοπαμίνη.
Η ντοπαμίνη είναι απολύτως απαραίτητη για τον ομαλό σχεδιασμό, την έναρξη και την εκτέλεση των κινήσεων στο σώμα μας. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, ο Έλληνας γιατρός Γιώργος Κοτζιάς χορήγησε πρώτος στην Αμερική σε ασθενείς με νόσο του Πάρκινσον την ουσία λεβοντόπα (μετατρέπεται στον ανθρώπινο οργανισμό σε ντοπαμίνη), αλλάζοντας για πάντα την ζωή των ανθρώπων που έπασχαν από τη νόσο.
Η λεβοντόπα βελτιώνει γρήγορα και θεαματικά όλα τα συμπτώματα της νόσου Πάρκινσον, σε σημείο που ορισμένοι ασθενείς επιστρέφουν σχεδόν στην προηγούμενη λειτουργική τους κατάσταση. Δυστυχώς όμως, έπειτα από κάποιο χρονικό διάστημα λήψης του φαρμάκου που μπορεί να είναι και λιγότερο από δύο χρόνια, η θεραπεία με λεβοντόπα αρχίζει να εμφανίζει ορισμένα προβλήματα, το κυριότερο από τα οποία είναι ότι εξασθενεί η δράση της.
Σχιζοφρένεια
Ένας μεγάλος Σουηδός ερευνητής, που τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ το 1960, ο Άρβιν Κάρσον, διαπίστωσε σχέση σχιζοφρένειας και νόσου Πάρκινσον. Ο Κάρσον, μελετώντας τη δράση της ντοπαμίνης σε παρκινσονικούς ασθενείς, βρήκε ότι όταν αυτοί έπαιρναν υπερβολικές δόσεις, εμφάνιζαν έντονα ψυχωτικά φαινόμενα. Η παρατήρηση αυτή οδήγησε στη διατύπωση της άποψης ότι η μια από τις αιτίες της σχιζοφρένειας μπορεί να είναι η υπερβολική ντοπαμίνη.
Πράγματι, πολλές φορές στις περιπτώσεις σχιζοφρενικών διαταραχών υπάρχει μια υπέρμετρη απελευθέρωση ντοπαμίνης στην συναπτική σχισμή έτσι που ο ερεθισμός να γίνεται αντιληπτός ως πολύ δυνατός.
Η αυξημένη ντοπαμίνη δημιουργεί μια πιο ισχυρή εντύπωση που μέχρι τώρα δεν την ήξερε ο οργανισμός και για αυτό τον λόγο εμφανίζεται η σχιζοφρενική κρίση η οποία ανάλογα με το ερέθισμα παρουσιάζεται σαν ψευδαίσθηση, υπερδιέγερση ή οτιδήποτε άλλο χαρακτηρίζει την συμπτωματολογία της.
Αυτός είναι ο λόγος που φάρμακα τα οποία ρυθμίζουν την έκκριση της ντοπαμίνης επιτυγχάνουν θεραπεία σχιζοφρενικών επεισοδίων. Τα φάρμακα για την σχιζοφρένεια μπλοκάρουν τους υποδοχείς της ντοπαμινης (υποδοχείς D2) και μειώνουν τα ψυχωτικά συμπτώματα. Να σημειωθεί ότι τα ναρκωτικά που αυξάνουν πολύ τα επίπεδα ντοπαμίνης, όπως είναι οι αμφεταμίνες και η κοκαΐνη μπορεί να προκαλέσουν ψύχωση.
Τέλος, μέρος της θεραπείας για τη σχιζοφρένεια είναι να αποκλειστούν από τη διατροφή οι τροφές που περιέχουν ντοπαμίνη (ζωικές τροφές, ξηροί καρποί και μπανάνες).
