Ancel Keys
Η μελέτη των Επτά Χωρών είναι ήταν μια από τις σημαντικότερες μελέτες που έγιναν ποτέ στο χώρο της διατροφής και η αιτία για τη καλή φήμη που απέκτησε αργότερα η Μεσογειακή διατροφή (και η Κρητική διατροφή).
Πριν από το 1950 κανείς δεν είχε σκεφτεί ότι για την επιδημία των καρδιακών προσβολών που βρισκόταν σε εξέλιξη έφταιγε η υψηλή χοληστερίνη (χοληστερόλη) και το κορεσμένο λίπος της διατροφής. Με τον καιρό όμως, όλο και περισσότεροι ιατρικοί ερευνητές υποδείκνυαν τη υψηλή χοληστερόλη ως αιτία των καρδιακών προσβολών. Αρχιτέκτονας της ιδέας θα γινόταν ο Αμερικανός φυσιολόγος Άνσελ Κίιζ (Ancel Keys).
Η θεωρία του Κίιζ
Ο Ancel Keys γεννήθηκε το 1904 και σπούδασε αρχικά χημεία αλλά πήρε πτυχίο οικονομικών και πολιτικών επιστημών. Στη συνέχεια απέκτησε δύο διδακτορικά, στη φυσιολογία και τη βιοχημεία, καθώς τότε μπορούσε κανείς να μετακινείται εύκολα από πεδίο σε πεδίο. Στη συνέχεια προσελήφθη στο Χάρβαρντ όπου δίδαξε βιοχημεία για τρία χρόνια αργότερα προσελήφθη στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα απ’ όπου τελικά πήρε τη σύνταξή του.
Οι παρατηρήσεις και οι επιστημονικές επαφές του Keys τον έπεισαν ότι η αιτία των καρδιακών προσβολών ήταν η υψηλή χοληστερίνη στο αίμα των ανθρώπων. Τα στοιχεία του οδηγούσαν στο συμπέρασμα ότι το πρόβλημα προέκυπτε όταν η μέση συγκέντρωση της χοληστερίνης στο αίμα ενός πληθυσμού ήταν πάνω από τα 220 mg/dL.
Η θεωρία του ήταν ότι καθώς μια χώρα αναπτυσσόταν έβαζε στη διατροφή της περισσότερο κρέας, αυγά και γαλακτοκομικά, με αποτέλεσμα να ανεβαίνει η χοληστερίνη στο αίμα των κατοίκων της. Αυτό όμως είχε φέρει τα εμφράγματα. Η αιτία που ανέβαζε τη χοληστερίνη του αίματος, σύμφωνα κατά τον Keys, δεν ήταν τόσο η διατροφική χοληστερίνη όσο η μεγάλη κατανάλωση του κορεσμένου λίπους. Το 1910, οι Αμερικανοί έπαιρναν συνολικά από το λίπος το 32,2% των θερμίδων, το 1920 το 33,5%, το 1930 το 35%, το 1940 το 38,3% και το 1950 το 40%. Οι μελέτες του Κίιζ έδειχναν ότι η κατανάλωση του κορεσμένου λίπους είχε αυξηθεί παράλληλα με το συνολικό λίπος, από το 10% στο 18% επί των θερμίδων και κατά τη γνώμη του αυτή ήταν η αιτία της επιδημίας των καρδιακών προσβολών στις ΗΠΑ και σε άλλες χώρες. Αντίθετα, το ακόρεστο λίπος ήταν ένα καλό λίπος για την υγεία διότι μείωνε τη χοληστερίνη του αίματος.
Οι επτά χώρες
Ο Keys αποφάσισε να διεξάγει μια μελέτη που θα αποκάλυπτε την τριγωνική σχέση καρδιακών προσβολών, χοληστερίνης και κατανάλωσης κορεσμένου λίπους. Καλλιέργησε λοιπόν την η ιδέα μιας μελέτης διεθνούς συνεργασίας η οποία θα αποδείκνυε τη θεωρία του.
Σ’ αυτή τη μελέτη συμμετείχαν οι ΗΠΑ, η Ιαπωνία, η Φιλανδία, η Ολλανδία, η Ιταλία, η Γιουγκοσλαβία και η Ελλάδα, χώρες που ο Keys ήξερε καλά γιατί είχε μελετήσει τη διατροφή τους. Ονομάστηκε «Μελέτη των Επτά Χωρών» και έμελλε να παίξει τεράστιο ρόλο στη διάδοση της ιδέας ότι το κορεσμένο λίπος κάνει κακό στην ανθρώπινη υγεία προκαλώντας καρδιακές προσβολές.
Κάθε μια από τις επτά χώρες ανέλαβε την υποχρέωση να θέσει στη διάθεσή του Keys και των συνεργατών του μια ομάδα υγιών ανδρών ηλικίας 40-59 ετών.Οι ΗΠΑ διέθεσαν 2.571 εργάτες σιδηροδρόμων από δύο περιοχές, η Ιαπωνία 1.010 άτομα από δύο ψαροχώρια και η Ελλάδα 755 αγρότες από τη Κρήτη και 410 από τη Κέρκυρα. Συνολικά συγκεντρώθηκαν 12.763 άτομα από 16 περιοχές επτά χωρών με σκοπό να συγκριθεί η θνησιμότητα στη διάρκεια του χρόνου και να εκτιμηθεί ο ρόλος της διατροφής.
Η μελέτη των επτά χωρών θα ήταν μια από τις πιο αυστηρές και περίπλοκες επιδημιολογικές έρευνες που έγιναν ποτέ, προσαρμοσμένη στο ηρωικό στυλ του Keys. Κατά διαστήματα στέλνονταν κάποιος βοηθός στα νοικοκυριά για να συλλέξει δείγματα τροφής τα οποία αναλύονταν στο εργαστήριο.
Η χοληστερίνη
Η μελέτη των Επτά Χωρών έδειξε ότι όσο περισσότερη χοληστερίνη κυλούσε στο αίμα ενός πληθυσμού, τόσο μεγαλύτερη ήταν η θνησιμότητα του από καρδιακές προσβολές (εμφράγματα). Και θα έλεγε κανείς ότι επρόκειτο για βιολογικό νόμο αν δεν υπήρχε η εξαίρεση της ελληνικής Κρήτης.
Οι Κρητικοί δεν είχαν τη χαμηλότερη χοληστερίνη στο αίμα τους αλλά παρουσίαζαν ανελλιπώς το μικρότερο ποσοστό θνησιμότητας όχι μόνο από την καρδιά τους αλλά από οποιαδήποτε άλλη αιτία. Τη χαμηλότερη χοληστερίνη στην μελέτη των Επτά Χωρών είχαν οι Ιάπωνες ψαράδες με μέσο όρο τα 165 mg/dl ενώ οι Κρητικοί είχαν 202 mg/dL. Δηλαδή οι Κρητικοί είχαν μάλλον υψηλά επίπεδα ακόμα με τα σημερινά δεδομένα. Όμως, χωρίς μεγάλη σκέψη, θεωρήθηκε ότι άλλα στοιχεία που είχαν σχέση με τον τρόπο ζωής των Κρητικών αντιστάθμιζαν την υψηλή χοληστερίνη τους και τους χάριζαν μακροζωία.
Μετά από 10 χρόνια παρακολούθησης, οι Ιάπωνες είχαν την πολύ καλή επίδοση των 60 θανατηφόρων καρδιακών προσβολών ετησίως ανά 10.000 άτομα, αλλά οι Κρητικοί είχαν μόλις 9 θανάτους ανά 10.000 άτομα (συνολικά, οι Έλληνες έπαιρναν τη δεύτερη θέση μετά τους Ιάπωνες διότι στην Κέρκυρα είχαν καταγραφεί 149 θάνατοι ανά 10.000 άτομα και ο μέσος όρος έβγαινε 75). Τη χειρότερη επίδοση από πλευράς χοληστερίνης και καρδιακών προσβολών είχαν τα χωριά της Φινλανδίας με 475 θανάτους από έμφραγμα ανά 10.000 άτομα και 242 mg/dL χοληστερίνη. Οι Αμερικανοί κατείχαν τη δεύτερη χειρότερη θέση με 425 θανάτους από καρδιακή προσβολή και 240 mg/dL χοληστερίνη.
Με το πέρασμα των χρόνων οι θάνατοι αυξάνονταν παντού αλλά η κατάταξη δεν άλλαξε. Μετά από 15 χρόνια παρακολούθησης, οι θάνατοι των Κρητικών από καρδιακές προσβολές ήταν 38 ανά 10.000 άτομα, των Ιαπώνων 136, των Ιταλών 462, των Αμερικανών 773, των Φινλανδών 972 και ύστερα από εικοσιπέντε χρόνια η σειρά ήταν πάλι η ίδια.
Η μελέτη των Επτά Χωρών κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το κορεσμένο λίπος πράγματι συνδέονταν με τις καρδιακές προσβολές. Τη μικρότερη κατανάλωση κορεσμένου λίπους είχαν οι Ιάπωνες με 3% επί των συνολικών θερμίδων και μετά έρχονταν οι Έλληνες με 7,5%. Ωστόσο, το συνολικό λίπος των Ελλήνων ήταν υψηλό, διότι χρησιμοποιούσαν πολύ ελαιόλαδο στα φαγητά τους. Αυτό το στοιχείο έδειχνε ότι η ποσότητα του συνολικού λίπους είναι αδιάφορη εφόσον το κορεσμένο λίπος διατηρούνταν χαμηλά. Οι Φινλανδοί που είχαν τη χειρότερη επίδοση λάμβαναν από το κορεσμένο λίπος το 20,5% των θερμίδων τους, κυρίως από το βούτυρο και γαλακτοκομικά ενώ οι Αμερικανοί που δεν απείχαν πολύ από τους Φινλανδούς λάμβαναν το 18% των θερμίδων τους από το κορεσμένο λίπος.
Θνησιμότητα 25 ετών από ισχαιμική καρδιοπάθεια σε 16 περιοχές της μελέτης των Επτά Χωρών (Πηγή: Menotti A et al. Eur J Epidemiol Jul 1999; 15(6): 507-15)
Το κορεσμένο λίπος
Η μελέτη των Επτά Χωρών θεωρήθηκε ότι επιβεβαίωνε την ιδέα Keys για το ρόλο της χοληστερίνης και του κορεσμένου λίπους στις καρδιακές προσβολές. Ωστόσο αν κοίταζε κανείς προσεκτικά τα στοιχεία, δεν μπορούσε να συμπεράνει εύκολα ότι το κορεσμένο λίπος ευθυνόταν πραγματικά για τα εμφράγματα που είχαν καταγραφεί.
Οι Ιάπωνες που έπαιρναν το 3% των θερμίδων τους από το κορεσμένο λίπος δεν είχαν τις λιγότερες καρδιακές προσβολές, όπως θα νόμιζε κανείς. Επίσης, οι Κερκυραίοι που έπαιρναν το 7% των θερμίδων τους από το κορεσμένο λίπος και το 33% των θερμίδων τους από το συνολικό λίπος, είχαν περισσότερες καρδιακές προσβολές από τους Κρητικούς οι οποίοι έπαιρναν το 8% από το κορεσμένο λίπος και το 40% από το συνολικό λίπος.
Αυτές οι παρατηρήσεις έδειχναν ότι κάτι δεν πήγαινε καλά με τη θεωρία της χοληστερίνης ως αιτία των καρδιακών προσβολών αλλά δεν δόθηκε τότε η δέουσα προσοχή (σήμερα ξέρουμε ότι τα τρανς λιπαρά, παρότι ακόρεστα αποτελούν ένα πολύ σοβαρότερο παράγοντα καρδιακών προσβολών από το κορεσμένο λίπος).
Τα τρανς λιπαρά
Ο Keys παρέμεινε δραστήριος και μετά τη σύνταξή του γράφοντας άρθρα και δίνοντας διαλέξεις. Του άρεσε να κάθεται μπροστά στην οθόνη του υπολογιστή και να ασχολείται με πίνακες και διαγράμματα μέχρι τα βαθιά του γεράματα. Πρόλαβε να ζήσει τα 100ά γενέθλιά του και όταν ρωτήθηκε αν η διατροφή που πρότεινε είχε συμβάλει στη μακροβιότητά του, απάντησε με τον απερίφραστο τρόπο του: «Πολύ πιθανό, αλλά όχι αποδεδειγμένο».
Ο ανυπόμονος χαρακτήρας του Keys ταίριαζε σε μια εποχή που η ιατρική κοινότητα επειγόταν να ανακαλύψει την αιτία των καρδιακών προσβολών ύστερα από τον επιστημονικό χρόνο που χάθηκε στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Το παρεμβατικό του πνεύμα τον ανέδειξε σε ηγετική φιγούρα μεταξύ των ερευνητών της εποχής. Το νόημα της μελέτης των Επτά Χωρών ήταν ότι μια χώρα μπορούσε να μειώσει τις καρδιακές προσβολές αλλάζοντας τη διατροφή των κατοίκων της.
Το όνομά του Ancel Keys αναφερόταν συχνά ως υποψήφιου για Νόμπελ αλλά τέτοιο βραβείο δε δόθηκε ποτέ σε επιδημιολόγο διότι οι έρευνες αυτές αναφέρουν στατιστικές σχέσεις που στο μέλλον μπορεί να αναθεωρηθούν. Και πράγματι η παραδοξότητα των Ελλήνων θα υπονόμευε τη θεωρία του Keys. Σήμερα ξέρουμε ότι το κορεσμένο λίπος έχει πολύ λιγότερη αρνητική επίπτωση στη χοληστερίνη του αίματος από αυτό που είχε αρχικά θεωρηθεί. Για παράδειγμα, τα τρανς λιπαρά είναι τουλάχιστον δυο φορές χειρότερα από το κορεσμένο λίπος και ένας από τους εκλιπόντες κρίκους στη σύνδεση εμφραγμάτων και διατροφής.
