Η λεπτίνη (leptin) είναι μια ορμόνη που παράγεται από τα λιποκύτταρα του σώματος και ρυθμίζει την όρεξη, και κατ’ επέκταση το σωματικό μας βάρος.
Η ανακάλυψη της λεπτίνης, το 1994, ήταν μια από τις μεγαλύτερες στη διαιτολογία. Δυστυχώς όμως αυτή η σημαντική ανακάλυψη δεν είχε κάποιο πρακτικό όφελος όσον αφορά την παχυσαρκία, όπως αρχικά είχε θεωρηθεί. Παρότι ο ρόλος της λεπτίνης είναι να κάνει κάποιον πιο λεπτό, το ποσοστό των υπέρβαρων ατόμων συνέχισε να ανεβαίνει παγκοσμίως καθώς η ενέσιμη λήψη της ορμόνης δεν έχει αποτέλεσμα παρά μόνο σε ένα πολύ μικρό ποσοστό παχύσαρκων ανθρώπων.
Τι είναι η λεπτίνη
Υπάρχουν άνθρωποι που διατηρούν ένα εκπληκτικά σταθερό βάρος στη διάρκεια της ζωής τους. Ούτε παίρνουν κιλά, ούτε χάνουν. Αυτή η παρατήρηση ελήφθη ως απόδειξη ότι το σώμα διαθέτει έναν μηχανισμό που θέτει το βάρος σ’ ένα συγκεκριμένο σημείο. Η θεωρία αυτή διατυπώθηκε για πρώτη φορά το 1953 από το Βρετανό ερευνητή Γκόρντον Κέννεντι ο οποίος βασίστηκε σε πειράματα που έκανε σε ποντίκια.
Ο Κέννεντι αδυνάτισε μια ομάδα ποντικών μειώνοντας την τροφή τους για 3-4 μήνες αλλά όταν τα άφησε να φάνε πάλι ελεύθερα, το σωματικό τους βάρος επανήλθε στο προηγούμενο σημείο του. Συμπέρανε λοιπόν ότι υπήρχε κάποιος μηχανισμός που ρύθμιζε το βάρος όπως συμβαίνει με τη θερμοκρασία του σώματος και τον ονόμασε λιποστάτη (κατ’ αντιστοιχία του θερμοστάτη).
Με βάση το πείραμα στα ποντίκια, ο Κέννεντι υπέθεσε ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος αισθανόταν με κάποιο τρόπο την ποσότητα του λίπους που υπήρχε στο σώμα και προσάρμοζε την όρεξη και το μεταβολισμό ώστε να εγκαταστήσει το σωματικό βάρος σ’ ένα συγκεκριμένο σημείο. Υπέθεσε ακόμη ότι στην περίπτωση της παχυσαρκίας, ο μηχανισμός αυτός παρουσίαζε κάποιο ελάττωμα και κατέληγε στο να θέτει το σωματικό βάρος υψηλότερα του κανονικού.
Η θεωρία αυτή, του προκαθορισμένου βάρους όπως ονομάστηκε, στηρίχθηκε και στην τυχαία εμφάνιση μιας παχύσαρκης ποικιλίας ποντικιών. Λόγω μιας μετάλλαξης ενός και μόνο γονιδίου, η οποία έγινε με φυσικό τρόπο σ’ ένα εργαστήριο στην δεκαετία του 1950, προέκυψαν κάποια ποντίκια που προξένησαν μεγάλη εντύπωση: έτρωγαν με τις ώρες λες κι αυτός ήταν ο μοναδικός σκοπός της ζωής τους, κι όταν έκαναν διάλειμμα, κάθονταν σε μια γωνιά του κλουβιού εντελώς ήσυχα επιβραδύνοντας το μεταβολισμό τους. Η λαιμαργία και η αδράνεια τα οδηγούσαν σε διπλάσιο βάρος από το κανονικό, μόλις στην ηλικία των 12 εβδομάδων.
Οι ερευνητές βάφτισαν αυτή την ποικιλία ποντικιών οb και θεώρησαν πως είχαν χαλασμένο λιποστάτη. Αυτό φάνηκε από ένα ιδιοφυές πείραμα. Συνδέθηκε η κυκλοφορία του αίματος ενός ob ποντικιού και ενός κανονικού ποντικιού με μια μέθοδο που ονομάζεται παραβίωση. Το αποτέλεσμα ήταν να μειωθεί το βάρος του οb ποντικιού. Θεωρήθηκε λοιπόν ότι κάποια ουσία που κυκλοφορούσε στο αίμα του κανονικού ποντικιού και ειδοποιούσε τον εγκέφαλο για τις λιποαποθήκες του, απουσίαζε από το ob ποντίκι, κι όταν εισήλθε στο δικό του αίμα το έκανε να αδυνατίσει.
Αυτή τη μυστηριώδη ουσία προσπαθούσαν οι επιστήμονες να ανακαλύψουν για πολλά χρόνια και το κατάφεραν το 1994: πρόκειται για μια πρωτείνη που παράγεται από τον λιπώδη ιστό και παίζει ρόλο ορμόνης, την λεπτίνη.
Η παχυσαρκία δεν οφείλεται σε έλλειψη λεπτίνης
Το 1994 ανακοινώθηκε ότι ο μοριακός βιολόγος Τζέφρυ Φρίντμαν, καθηγητής του Πανεπιστημίου Ροκφέλλερ, βρήκε για ποιο λόγο τα ob ποντίκια γίνονταν παχύσαρκα: δεν μπορούσαν να παράγουν λεπτίνη.
Τα λιποκύτταρα παράγουν λεπτίνη η οποία κυκλοφορεί στο αίμα και ειδοποιεί τον εγκέφαλο για το μέγεθος των λιποαποθηκών που υπάρχουν στο σώμα. Η ορμόνη αυξάνεται όταν κάποιος παίρνει κιλά (κερδίζει πάχος) ενώ μειώνεται όταν κάποιος αδυνατίζει. Ο λόγος που αυξάνεται η λεπτίνη όταν κάποιος παίρνει κιλά είναι για να δώσει το μήνυμα στον εγκέφαλο να κόψει την όρεξη και να σταματήσει η άνοδος του σωματικού βάρους. Και ο λόγος που μειώνεται η λεπτίνη όταν κάποιος χάνει κιλά είναι είναι να δώσει το μήνυμα στο εγκέφαλο να προκαλεί πείνα ώστε να σταματήσει η απώλεια βάρους. Mε άλλα λόγια, ο λιπώδης ιστός δεν αποθηκεύει μόνο λίπος αλλά είναι επίσης ένας ενδοκρινής αδένας.
Τα ob ποντίκια δεν μπορούν να παράγουν λεπτίνη και συνεπώς αυτό το μήνυμα απουσιάζει εντελώς από τον εγκέφαλο τους. Το αποτέλεσμα είναι ο εγκέφαλος να «θεωρεί» ότι δεν υπάρχει καθόλου σωματικό λίπος και ότι το σώμα βρίσκεται σε λιμοκτονία. Αυτό κάνει τον εγκέφαλο να προκαλεί μια μανιώδη όρεξη στα ob ποντίκια και συγχρόνως να μειώνει τον μεταβολισμό τους . Όταν χορηγήθηκε λεπτινη στα ob ποντίκια, αυτά σταμάτησαν να τρώνε υπερβολικά και έγιναν αρκετά λεπτότερα: έτσι η ορμόνη ονομάστηκε λεπτίνη.
Η ανακάλυψη δημιούργησε την ενθουσιώδη προσδοκία ότι μπορούσε να υπάρξει θεραπεία για την ανθρώπινη παχυσαρκία με χορήγηση λεπτίνης όπως συνέβη με τα ob ποντίκια. Έτσι η βιοτεχνολογική εταιρεία Amgen πλήρωσε 20 εκατομμύρια δολάρια για να αποκτήσει την πατέντα της λεπτίνης. Όμως γρήγορα ανακάλυψε ότι πέταξε τα λεφτά της.
Ενώ οι ερευνητές περίμεναν να βρουν ότι οι παχύσαρκοι δεν παράγουν αρκετή λεπτίνη -και γι’ αυτό είναι παχύσαρκοι- προς μεγάλη τους έκπληξη διαπίστωσαν το αντίθετο. Πολύ λίγοι παχύσαρκοι δεν παράγουν καθόλου λεπτίνη, και σ’ αυτούς βέβαια η χορήγηση της ορμόνης είχε θεαματικά αποτελέσματα. Ωστόσο η ανθρώπινη παχυσαρκία δεν οφείλεται σε έλλειψη λεπτίνης και έτσι η ορμόνη έχασε τη φήμη της.
Η αντίσταση στη λεπτίνη
Ο Φρίντμαν διατύπωσε την άποψη ότι η παχυσαρκία μπορεί να είναι αποτέλεσμα αντίστασης στη λεπτίνη. Η έννοια είναι ανάλογη μ’ αυτή της αντίστασης στην ινσουλίνη όπου αγνοείται το μήνυμα της ορμόνης. Ο διαβήτης τύπου 2 οφείλεται στο γεγονός ότι η ινσουλίνη, παρότι μπορεί να παράγεται σε σημαντικές ποσότητες στο σώμα, δεν μπορεί να δώσει το ορμονικό μήνυμα της εισόδου της γλυκόζης στα μυικά κύτταρα. Η κατάσταση αυτή ονομάζεται αντίσταση στην ινσουλίνη και υπάρχει σε όλους τους διαβητικούς τύπου 2 και σ’ αυτούς που έχουν το μεταβολικό σύνδρομο.
Κατά ανάλογο τρόπο, η παχυσαρκία πιθανότατα οφείλεται σε αδρανοποίηση του υποδοχέα της λεπτίνης στον εγκέφαλο οποίος έτσι δεν αντιλαμβάνεται την παρουσία της λεπτίνης στο αίμα και δεν προκαλεί το αίσθημα του κορεσμού της πείνας. Με άλλα λόγια ο εγκέφαλος των παχύσαρκων έχει αποκτήσει αντίσταση στη λεπτίνη (leptin resistance).
To παιδί της εικόνας δεν παράγει λεπτίνη. Όταν ήταν τριών ετών ζύγιζε 42 κιλά αλλά η θεραπεία με λεπτίνη είχε σαν να αποτέλεσμα να ζυγίζει 32 κιλά στα επτά του χρόνια.
Η αντίσταση στη λεπτίνη ως αιτία των παραπανίσιων κιλών αποτελεί προς το παρόν μια υπόθεση η οποία ωστόσο έχει μεγάλες πιθανότητες να είναι αληθής. Πράγματι, επιστήμονες του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν ανακάλυψαν πρόσφατα ότι ο εγκέφαλος των παχύσαρκων ατόμων δεν αντιδρά σωστά απέναντι στη λεπτίνη. Οι ερευνητές εντόπισαν πως αδρανοποιείται ο υποδοχέας της λεπτινης στον εγκέφαλο: το κλειδί είναι δύο απολήξεις σαν μαστίγια που διαθέτει ο υποδοχέας και οι οποίες περιστρέφονται μέσα στον εγκέφαλο έως ότου εντοπίσουν τα μόρια της λεπτίνης στο αίμα με τα οποία θα ενωθούν. Οι υποδοχείς όσων έχουν υπερβολικό σωματικό βάρος δεν διαθέτουν αυτές τις απολήξεις, με συνέπεια να μη μπορούν να πιάσουν τη λεπτίνη. Έτσι δεν ενεργοποιείται το αίσθημα κορεσμού της πείνας και οι παχύσαρκοι τρώνε παραπάνω από το κανονικό λαμβάνοντας πολλές θερμίδες.
Να σημειωθεί ότι στην αρχικά είχε φανεί ότι η λεπτινη δρούσε μόνο στον εγκέφαλο επηρεάζοντας την όρεξη αλλά ανακαλύφθηκε και κάτι άλλο. Η ορμόνη παίζει επίσης και ρόλο ενζύμου αυξάνοντας τις καύσεις του λίπους στα μιτοχόνδρια. Όταν χορηγήθηκε η λεπτίνη στα ποντίκια, έτρωγαν λιγότερο επειδή υπήρχε μεγαλύτερη κινητοποίηση του λίπους το οποίο κυκλοφορούσε στο αίμα και αυτό έδινε ένα επιπλέον σήμα κορεσμού της πείνας στον εγκέφαλο.
Σήμερα ξέρουμε ότι δεν είναι καλό να παράγει κανείς υψηλά επίπεδα λεπτίνης διότι αυτό σημαίνει ότι μάλλον έχει λεπτινοαντίσταση (κατ’ αναλογία προς την ινσουλινοαντίσταση). Επιπλέον, όπως η υπερπαραγωγή ινσουλίνης (υπερινσουλιναιμία) έχει βλαβερές επιπτώσεις στην υγεία έτσι και η υπερπαραγωγή λεπτίνη (υπερλεπτιναιμία) έχει κι αυτή δυσμενή αποτελέσματα. Τα άτομα με κανονικό βάρος (με Δείκτη Μάζας Σώματος 18-25) έχουν τιμές λεπτίνης που κυμαίνονται μεταξύ 4-9 ngr/ml. Τα υψηλά επίπεδα της ορμόνης στο αίμα μειώνουν την ικανότητα των αιμοφόρων αγγείων να διαστέλλονται και επηρεάζουν την πήξη του αίματος (επιτείνουν τη θρόμβωση). Αυτές οι δύο επιπτώσεις αυξάνουν τον κίνδυνο καρδιακής προσβολής και εγκεφαλικού επεισοδίου και ίσως γι’ αυτό η παχυσαρκία να ενέχει υψηλότερο κίνδυνο για στεφανιαία νόσο.
Πως ο εγκέφαλος αποκτά ευαισθησία στη λεπτίνη;
Το θέμα λοιπόν δεν είναι να έχει κανείς αυξημένη λεπτίνη στο αίμα του, όπως θεωρήθηκε αρχικά, για να γίνει πιο λεπτός αλλά να έχει αυξημένη ευαισθησία του εγκεφάλου του στην ορμόνη. Μάλιστα η υπερπαραγωγή λεπτίνης μπορεί να κάνει τον εγκέφαλο να χάσει την ευαισθησία μετά από κάποιο χρονικό διάστημα όπως η υπερπαραγωγή ινσουλίνης κάνει τα μυικά κύτταρα να χάσουν την ευαισθησία τους απέναντι στην ινσουλίνη.
Δεν είναι σήμερα γνωστό πως μπορεί κάποιος να κάνει τον εγκέφαλο του πιο ευαίσθητο στη λεπτίνη μέσω της διατροφής και της άσκησης. Το σίγουρο είναι ότι πρέπει να σταματήσει δίαιτες πείνας. Όταν λαμβάνετε αρκετά λιγότερες θερμίδες από το κανονικό, η παραγωγή της λεπτίνης πέφτει αρκετά και το αποτέλεσμα είναι η πείνα. Αυτός ο δραστικός τρόπος δίαιτας δεν οδηγεί μακροχρόνια σε λιγότερα κιλά.
Πρέπει βέβαια να παίρνετε λιγότερες θερμίδες απ’ όσες ξοδεύετε για να αδυνατίσετε αλλά αυτό είναι απαραίτητο να συμβαίνει για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα και χωρίς να προκαλεί πείνα. Ο πιο κατάλληλος και υγιεινός τρόπος γι’ αυτό είναι να αυξήσετε τις πρωτείνες και να μειώσετε τους υδατάνθρακες και τρανς λιπαρά. Η λεπτίνη παράγεται κυρίως από τα λιποκύτταρα αλλά και δευτερευόντως από τα επιθηλιακά κύτταρα του στομαχιού. Σύμφωνα με μια μελέτη μια δίαιτα που περιέχει άφθονα λίπη μειώνει το ρόλο της ορμόνης. Άλλοι πιστεύουν ότι η ζάχαρη και ιδιαίτερη η φρουκτόζη απορυθμίζει τη λεπτίνη.
Το δεύτερο που πρέπει να κάνετε είναι να βάλετε την άσκηση στη ζωή σας είτε αυτή είναι αερόβια είτε αναερόβια. Χρησιμοποιείστε το τζόγκινγκ και τα βάρη. Ασκηθείτε πότε χαλαρά και πότε έντονα. Ίσως η άσκηση να μη μειώνει την αντίσταση της λεπτίνης αμέσως αλλά να χρειάζεται μια διάρκεια πάνω από έξι μήνες.
Τέλος, αν κοιμάστε λίγες ώρες το βράδυ, έχετε αυξημένες πιθανότητες να πάρετε κιλά γιατί μειώνεται η έκκριση λεπτίνης και αυξάνεται η αντίσταση στη λεπτίνη. Συγχρόνως, η έλλειψη ύπνου αυξάνει μια άλλη ορμόνη, την γκρελίνη, η οποία έχει την αυξάνει την όρεξη.
