To μονοξείδιο του αζώτου (nitrogen monoxide) ή νιτρικό οξείδιο (nitric oxide) είναι ένα απλό μόριο που αποτελείται από ένα άτομο αζώτου και ένα άτομο οξυγόνου. Ο χημικός του τύπος είναι ΝΟ.
Παράγεται μέσα στο σώμα κυρίως από το ευαίσθητο εσωτερικό τοίχωμα των αρτηριών, το ενδοθήλιο, και η βασική λειτουργία του είναι να διαστέλλει τις αρτηρίες και τις φλέβες ρυθμίζοντας έτσι την κυκλοφορία του αίματος και την αρτηριακή πίεση.
Η ανακάλυψη ότι το μονοξείδιο του αζώτου είναι αγγειοδιασταλτικό οδήγησε στο περίφημο Viagra (Βιάγκρα) και τα άλλα φάρμακα κατά της στυτικής δυσλειτουργίας.
Αγγειοδιασταλτικό
Το ΝΟ είναι από τα παράξενα της ζωής. Σε πολλές περιπτώσεις πρόκειται για ένα δηλητηριώδες αέριο με πολύ άσχημη φήμη. Παράγεται από τα αυτοκίνητα και οι καταλύτες το διαχωρίζουν σε άζωτο και οξυγόνο. Καταστρέφει το όζον της ατμόσφαιρας και προκαλεί όξινη βροχή. Είναι ένα από τα τοξικά χημικά που περιέχουν τα τσιγάρα.
Κι όμως, το μόριο αυτό παράγεται από το ανθρώπινο σώμα –εντοπίζεται στον εκπνεόμενο αέρα σε συγκέντρωση περίπου 10 μέρη στο δισεκατομμύριο– και είναι άκρως απαραίτητο για τη ζωή. Αν σταματήσει η παροχή οξυγόνου στην καρδιά η ζωή τελειώνει μέσα σε 5-7 λεπτά αλλά αν σταματήσει η παραγωγή του μονοξειδίου του αζώτου απομένουν μόνο 10-15 δευτερόλεπτα ζωής για την καρδιά.
Το 1992, το ΝΟ ανακηρύχθηκε ως «Το μόριο της Χρονιάς» από το επιστημονικό περιοδικό Science, και το 1998, τρεις επιστήμονες, οι Ρόμπερτ Φέρτσγκοτ (Robert Furchgott), Λούις Ιγκνάρο (Louis Ignarro) και Φερίντ Μουράτ (Ferid Murad) μοιράστηκαν το Βραβείο Nobel Ιατρικής για την ανακάλυψη ότι διαστέλλει τα αγγεία του σώματος ρυθμίζοντας έτσι την πίεση του αίματος.
Το νιτρικό οξείδιο είναι ένα αέριο που μεταφέρει πληροφορίες μεταξύ των κυττάρων. Από τις βασικές λειτουργίες του είναι να στέλνει το μήνυμα στα λεία μυϊκά κύτταρα των αρτηριών να χαλαρώσουν. Το ΝΟ ελευθερώνεται από το ενδοθήλιο και κατευθύνεται στο εσωτερικό της αρτηρίας προκαλώντας χαλάρωση. Έτσι οι αρτηρίες διαστέλλονται και ρυθμίζεται η πίεση του αίματος.
Αποτρέπει το έμφραγμα
Η σωστή λειτουργία του μονοξειδίου του αζώτου μπορεί να αποτρέψει μια καρδιακή προσβολή (έμφραγμα του μυοκαρδίου). Αν ξαφνικά δημιουργηθεί θρόμβος σε μια στεφανιαία αρτηρία και στενέψει το άνοιγμά της, η ταχύτητα του αίματος αυξάνεται όπως ακριβώς συμβαίνει με το νερό σ’ ένα ποτάμι που στενεύει σε κάποιο σημείο της διαδρομής του. Η αυξημένη ταχύτητα του αίματος ασκεί μεγαλύτερη πίεση στο τοίχωμα της αρτηρίας κάτι που γίνεται αντιληπτό από το ενδοθήλιο το οποίο παράγει περισσότερο μονοξείδιο του αζώτου.
Στη συνέχεια, το ΝΟ διαχέεται εύκολα στο περιβάλλον και δίνει το μήνυμα στα λεία μυϊκά κύτταρα για μια σειρά χημικών αντιδράσεων οι οποίες τελικά χαλαρώνουν την αρτηρία στο σημείο που δημιουργήθηκε ο θρόμβος. Δημιουργείται έτσι περισσότερο χώρος για να περάσει το αίμα με αποτέλεσμα να αποτραπεί η καρδιακή προσβολή.
Έχει λοιπόν μεγάλη σημασία το ενδοθήλιο να κάνει σωστά τη δουλειά του και να παράγει ικανοποιητικές ποσότητες μονοξειδίου του αζώτου. Να σημειωθεί ότι η επίδραση του νιτρικού οξειδίου διαρκεί μόνο μερικά δευτερόλεπτα από τη στιγμή που το σώμα παράγει το αέριο.
Μερικοί πιστεύουν ότι τα άτομα που πάσχουν από ιδιοπαθή υπέρταση (υψηλή πίεση του αίματος χωρίς να είναι γνωστή η αιτία) ενδέχεται να μην παράγουν ικανοποιητικές ποσότητες ΝΟ.
Το νιτρικό οξείδιο, εκτός του ότι διαστέλλει τις αρτηρίες και τις φλέβες, από τη μύτη μας μέχρι τα δάχτυλα των ποδιών, έχει και πολλές άλλες λειτουργίες. Προκαλεί για παράδειγμα αγγειογένεση (νέα αγγεία). Αν κάποιος τραυματιστεί και μετά αναπτύξει σημαντική ουλή, ίσως να μην παράγει αρκετό μονοξείδιο του αζώτου.
Εκτός από το ενδοθήλιο, και τα λευκά αιμοσφαίρια παράγουν μονοξείδιο του αζώτου και το χρησιμοποιούν εναντίον βακτηρίων και καρκινικών κυττάρων τα οποία σκοτώνουν αλληλεπιδρώντας με ελεύθερες ρίζες οξυγόνου (στην πραγματικότητα το ΝΟ είναι μια ελεύθερη ρίζα).
Ενδιαφέρουσα είναι η δράση του μονοξείδιου του αζώτου στην αποφυγή της συγκόλλησης των αιμοπεταλίων. Επίσης, μειώνει τη φλεγμονή και συμμετέχει στην απόπτωση (τον προγραμματισμένο θάνατο των κυττάρων).
Το νιτρικό οξείδιο παίζει έναν ενδιαφέροντα ρόλο στη στύση του άνδρα. Όταν ο σεξουαλικός ερεθισμός δια μέσου των νεύρων φτάσει στα ενδοθηλιακά κύτταρα των αιμοφόρων αγγείων του πέους, αυτά παράγουν ΝΟ. Έτσι διαστέλλονται τα αγγεία, γεμίζουν αίμα και επέρχεται η στύση. Το Viagra, το Cialis και το Levitra που χορηγούνται όταν υπάρχει στυτική δυσλειτουργία μπλοκάρουν ένα ένζυμο που ονομάζεται φωσφοδιεστεράση (PDE5) το οποίο καταστρέφει το μονοξείδιο του αζώτου. Ως αποτέλεσμα, τα αιμοφόρα αγγεία στο πέος διαστέλλονται χωρίς εμπόδιο, αυξάνεται η τη ροή του αίματος και διατηρείται η στύση.
Άσκηση, ήλιος και διατροφή
Ένας τρόπος για να διατηρεί κανείς τη σωστή λειτουργία του μονοξειδίου του αζώτου είναι η συστηματική άσκηση (προσοχή όμως διότι ενδέχεται η παρατεταμένη και έντονη άσκηση να εξαντλεί την παραγωγή του ΝΟ). Έχει παρατηρηθεί επίσης ότι το νιτρικό οξείδιο καθαρίζει το γαλακτικό οξύ που παράγεται από τον μυϊκό ιστό ως αποτέλεσμα της άσκησης.
Ένας άλλος τρόπος για να αυξήσετε το μονοξείδιο του αζώτου στο σώμα σας είναι η έκθεση στον ήλιο και η διατροφή. Έχει διαπιστωθεί πως όταν το φως του ήλιου αγγίζει το δέρμα μας απελευθερώνεται περισσότερο νιτρικό οξείδιο και αυτό βοηθά στη μείωση της αρτηριακής πίεσης (και ενδεχομένως να αυξάνεται η ερωτική επιθυμία).
Το σώμα παράγει το νιτρικό οξείδιο από το αμινοξύ L-αργινίνη. Η αργινίνη έχει χρησιμοποιηθεί σε μελέτες για τη στυτική δυσλειτουργία στους άνδρες, ωστόσο τα συμπληρώματα αργινίνης που κυκλοφορούν στην αγορά δεν θα βοηθήσουν κάποιον που δεν παρουσιάζει έλλειψη σ’ αυτό το αμινοξύ (η έλλειψη αργινίνης είναι κάτι πολύ σπάνιο).
Να σημειωθεί, τέλος, πως έχει διαπιστωθεί ότι μια μια υγιεινή διατροφή με φρούτα και λαχανικά που περιέχουν ικανοποιητική ποσότητα βιταμινών, ιχνοστοιχείων και αντιοξειδωτικών βοηθά στην παραγωγή του μονοξειδίου του αζώτου και στην καλή λειτουργία του ενδοθηλίου.
