Ο όρος νεφρική ανεπάρκεια (renal ή kidney failure) εννοεί ότι τα νεφρά μας δεν είναι ικανά, κατά ένα μέρος ή πλήρως, να φιλτράρουν το αίμα και να αποβάλουν το νερό και τις τοξικές ουσίες στα ούρα. Πρόκειται για μια επικίνδυνη κατάσταση διότι το νερό που πίνουμε ή παίρνουμε από τις τροφές και οι άχρηστες ουσίες που παράγονται καθημερινά δεν μπορούν να απομακρυνθούν από το σώμα. Να σημειωθεί ότι πολλά άλλα όργανα εξαρτώνται από την σωστή λειτουργία των νεφρών.
Η νεφρική ανεπάρκεια αποκαλείται και σιωπηλή νόσος διότι οι μισοί από όσους πάσχουν δε το γνωρίζουν. Υπάρχουν διάφορα στάδια της ασθένειας ενώ τα συμπτώματα συνήθως εμφανίζονται όταν έχει ήδη χαθεί περισσότερο από το 70% της λειτουργίας των δύο νεφρών. Υπολογίζεται ότι περίπου 1.000.000 του Έλληνες έχουν πρόβλημα με τους νεφρούς του και το 10% από αυτούς (10.000) βρίσκονται στο τελικό στάδιο.
Η ειδική διατροφή βοηθάει σημαντικά στην περίπτωση της χρόνιας νεφρικής ανεπάρκειας δίνοντας προσοχή στη μειωμένη πρόσληψη υγρών, πρωτεϊνών, νατρίου, καλίου και φωσφόρου. Η θεραπεία στο τελικό στάδιο είναι η αιμοκάθαρση και η περιτοναϊκή κάθαρση.
Τα νεφρά
Οι νεφροί έχουν μήκος 9–12 εκατοστά ανάλογα με την σωματική διάπλαση του ατόμου και βάρος περίπου 115 γραμμάρια. Είναι δύο, ο αριστερός και ο δεξιός. Ο δεξιός νεφρός βρίσκεται 1,5 εκατοστά χαμηλότερα από τον αριστερό γιατί το συκώτι βρίσκεται από πάνω του και τον σπρώχνει λίγο.
Τα νεφρά φιλτράρουν το αίμα. Πρόκειται για φυσικά φίλτρα που αποτοξινώνουν τον οργανισμό. Κάθε νεφρός διαθέτει περίπου 1 εκατομμύριο μικροσκοπικές μονάδες φιλτραρίσματος (τους νεφρώνες) και καθώς το αίμα περνάει μέσα από αυτές φιλτράρονται οι άχρηστες ουσίες, οι τοξίνες και αποβάλλεται το παραπανίσιο νερό προς την ουροδόχο κύστη. Καθημερινά οι νεφροί φιλτράρουν 200 λίτρα αίματος και αποβάλλουν 2 λίτρα ούρων. Το αίμα «κοσκινίζεται» και αφήνονται να περάσουν οι τοξίνες (δεν φεύγουν τα κύτταρα του αίματος, οι πρωτείνες και οτιδήποτε έχει μεγάλο μέγεθος).
Πιο συγκεκριμένα, οι λειτουργίες των νεφρών είναι οι εξής:
- Αφαίρεση των τοξινών από το αίμα και προώθησή τους στα ούρα (το αίμα επαναφέρεται καθαρό πίσω στο σώμα).
- Ρύθμιση της ποσότητας του νερού και των ηλεκτρολυτών (νάτριο, κάλιο, ασβέστιο, φώσφορος) μέσω της παραγωγής ούρων, έτσι ώστε να παραμένει στο σώμα η σωστή ποσότητα νερού και ηλεκτρολυτών.
- Παραγωγή ορμονών : Η ερυθροποιητίνη ρυθμίζει την παραγωγή των ερυθρών αιμοσφαιρίων και η αγγειοτενσίνη ρυθμίζει την αρτηριακή πίεση.
- Ενεργοποίηση της βιταμίνης D, η οποία βοηθά στην απορρόφηση του ασβεστίου από τη διατροφή.
Υπάρχουν δύο ειδών νεφρικές ανεπάρκειες. Στην οξεία νεφρική ανεπάρκεια, που μπορεί να συμβεί από κάποιο τραυματισμό, τα νεφρά σταματούν να δουλεύουν για λίγο και μετά μπορεί να επανέλθουν μερικώς ή ολικώς. Στη χρόνια νεφρική ανεπάρκεια τα νεφρά καταστρέφονται ανεπανόρθωτα μέσα σε μια μακρά χρονική περίοδο. Αυτή η κατάσταση μπορεί να προκύψει εξαιτίας κάποιας μόλυνσης, διαβήτη, υπέρτασης ή κληρονομικών ανωμαλιών. Η προχωρημένη χρόνια νεφρική ανεπάρκεια είναι γνωστή σαν την τελική φάση της νεφρικής νόσου όπου τα νεφρά δεν είναι πια ικανά να λειτουργούν.
Οξεία νεφρική ανεπάρκεια
Η οξεία νεφρική ανεπάρκεια είναι μια ξαφνική διαταραχή της λειτουργίας των νεφρών (σχεδόν πλήρης απώλεια της νεφρικής λειτουργίας) με αποτέλεσμα τα νεφρά να μη μπορούν να επιτελέσουν τις σημαντικές λειτουργίες τους.
Αυτή η πάθηση συνήθως δεν είναι μόνιμη αλλά ορισμένες φορές συμβαίνει μόνιμη καταστροφή των νεφρών. Εκδηλώνεται με απότομη ολιγουρία (ούρα λιγότερα από 400-500 ml το 24ωρο). Τα επίπεδα κρεατινίνης και ουρίας, καθώς και άλλων μεταβολικών άχρηστων ουσιών, αυξάνονται στο αίμα. Η κρεατινίνη είναι αποτέλεσμα του μεταβολισμού των πρωτεϊνών που συνθέτονται στα μυϊκά κύτταρα και απεκκρίνεται από τα νεφρά. Οι φυσιολογικές τιμές της είναι 0,6 -1.2 mg/dl. Ένα αυξημένο επίπεδο αποτελεί ένδειξη κακής λειτουργίας των νεφρών.
Η οξεία νεφρική ανεπάρκεια μπορεί να προκληθεί από πέτρα στα νεφρά, καρκίνο, από μείωση της νεφρικής παροχής αίματος και από βλάβη στα κύτταρα του νεφρού από φάρμακα ή ακτινολογικά σκιαγραφικά. Να σημειωθεί ότι μερικές θεραπείες για τον καρκίνο του πνεύμονα προκαλούν ζημιά στα κύτταρα των νεφρών, με άμεση συνέπεια την οξεία νεφρική ανεπάρκεια. Η βλάβη είναι συνήθως αναστρέψιμη όταν σταματήσει η χορήγηση των φαρμάκων. Το ποσοστό νεφρικής βλάβης σε ασθενείς που υποβάλλονται σε χημειοθεραπείες ανέρχεται σε 10-30%.
Στην οξεία νεφρική νόσο μπορεί να μην παρατηρηθούν συμπτώματα. Ωστόσο οι περισσότεροι άνθρωποι αισθάνονται αδυναμία, υπνηλία και κουράζονται εύκολα. Η όρεξη μειώνεται και το φαγητό έχει μια περίεργη γεύση.
Πρέπει να έρθετε σε επικοινωνία με το γιατρό σας αν παρατηρήσετε ένα από τα παρακάτω συμπτώματα: Μείωση της ποσότητας των ούρων και της συχνότητας της ούρησης. Πόνος ή πίεση κατά την διάρκεια της ούρησης. Σκοτεινά ούρα ή κόκκινα ούρα. Κούραση και αδυναμία των μυών. Διόγκωση στα πόδια ή στους αστραγάλους. Ναυτία ή εμετός. Σύγχυση. Φαγούρα. Ανήσυχος ύπνος. Εύκολο λαχάνιασμα.
H διάγνωση μπορεί να γίνει με μια εξέταση αίματος ρουτίνας, η οποία προσδιορίζει τα επίπεδα δύο ουσιών: α) της ουρίας και β) της κρεατινίνης. Mια πιο ακριβής μέθοδος διάγνωσης είναι η μέτρηση της σπειραματικής διήθησης ή GFR (glomerular filtration rate), ή κάθαρση κρεατινίνης.
Χρόνια νεφρική νόσος
Η χρόνια νεφρική ανεπάρκεια μπορεί να είναι αποτέλεσμα οξείας νεφρικής ανεπάρκειας αλλά μπορεί και όχι.
Με τα χρόνια, οι λειτουργίες των νεφρών επηρεάζονται. Επίσης, πολλές παθήσεις, όπως η πολυκυστική νόσος των νεφρών, ο σακχαρώδης διαβήτης τύπου 1 και 2 και η υπέρταση, μπορούν να βλάψουν την λειτουργία τους. Ακόμη, βλάβες προκαλούνται από την χρήση φαρμάκων, από μολύνσεις του ουροποιητικού συστήματος και από πέτρες στα νεφρά. Η ελλιπής αιμάτωση των νεφρών είναι μια σημαντική αιτία βλάβης η οποία μπορεί να οφείλεται σε πάθηση των αγγείων των νεφρών.
Η πρώτη αιτία χρόνιας νεφρικής ανεπάρκειας τελικού σταδίου στις ΗΠΑ είναι ο διαβήτης (ευθύνεται για το 44% των ασθενών που μπαίνουν σε αιμοκάθαρση) και δεύτερη συχνότερη αιτία είναι η υπέρταση (ευθύνεται για το 35%).
Η χρόνια νεφρική ανεπάρκεια είναι μη αναστρέψιμη. Η χρόνια νεφρική ανεπάρκεια ξεκινάει ήπια και μπορεί να φτάσει μέχρι τελικού σταδίου, μια διαδικασία που μπορεί να διαρκέσει από 2 έως 10 χρόνια.
Στο αρχικό στάδιο, η νόσος δεν προκαλεί ιδιαίτερα συμπτώματα παρά μόνο αυξημένη αρτηριακή πίεση. Μπορεί κάποιος να πάσχει από χρόνια νεφρική ανεπάρκεια, να μην αισθάνεται άρρωστος αλλά να έχει αυξημένη πίεση και να μην το γνωρίζει αν δεν την μετρά τακτικά. Η υψηλή τιμή κρεατινίνης του ορού αποτελεί μια ένδειξη έναρξης της νόσου, γιατί αν τα νεφρά ήταν υγιή θα μπορούσαν να την απομακρύνουν μέσω των ούρων. Καθώς η νεφρική ανεπάρκεια εξελίσσεται, ο όγκος των ούρων μειώνεται.
Εκτός του ότι οι νεφροί δεν λειτουργούν σωστά και δεν μπορούν να αποβάλλουν τα υγρά και τις άχρηστες ουσίες μέσω των ούρων, δεν παράγουν επίσης τις ορμόνες που πρέπει με αποτέλεσμα να υπάρχουν ορμονικές διαταραχές οι οποίες βλάπτουν πολλά συστήματα του οργανισμού. Επίσης, παρατηρείται απώλεια πρωτεϊνών μέσω των ούρων (κυρίως αλβουμίνης) αφού αν λειτουργούσαν σωστά θα απέβαλλαν όλες τις άχρηστες ουσίες εκτός από τις πρωτεΐνες.
Τέλος τα οιδήματα στα πόδια και στους αστραγάλους λόγω κατακράτησης υγρών και νατρίου καθώς και οι ηλεκτρολυτικές διαταραχές είναι συνηθισμένες καταστάσεις.
Στο τελικό στάδιο της νόσου ο ασθενής χρειάζεται υποστήριξη της νεφρικής λειτουργίας, με αιμοκάθαρση ή περιτοναϊκή κάθαρση.
Διατροφή
Στόχος της διατροφής είναι να καθυστερήσει όσο είναι δυνατό την εξέλιξη της χρόνιας νεφρικής νόσου. Η διατροφή μειώνει τα συμπτώματα και επιβραδύνει την έναρξη της αιμοκάθαρσης. Φαίνεται επίσης ότι βοηθά στην αντιμετώπιση των πιθανών παρενεργειών που προκαλούνται από τα φάρμακα.
Σε περίπτωση νεφρικής ανεπάρκειας θα πρέπει να μειωθεί η πρόσληψη υγρών αφού δεν μπορούν να αποβληθούν εύκολα στα ούρα. Περιορισμός στην πρόσληψη υγρών συστήνεται, όταν ο όγκος των ούρων μειωθεί στα 500-750 ml.
Πρέπει επίσης να μειώσετε το νατρίου το οποίο υπάρχει κυρίως στο αλάτι και προκαλεί αύξηση της δίψας. Πρέπει να ξέρετε ότι ο ευκολότερος τρόπος να καταπολεμηθεί η δίψα και να μειωθεί η πρόσληψη υγρών είναι να μειωθεί η πρόσληψη αλατιού. Τροφές που περιέχουν νάτριο είναι τα τυριά, το ψωμί, τα κράκερ, οι αλατισμένοι ξηροί καρποί, τα δημητριακά πρωινού και οποιοδήποτε συσκευασμένο ή κονσερβοποιημένο τρόφιμο.
Προσοχή χρειάζονται οι πρωτεΐνες γιατί οι νεφροπαθείς συσσωρεύουν σημαντικές ποσότητες ουρίας στο αίμα τους αφού δεν μπορούν να την αποβάλλουν στα ούρα.
Τα αμινοξέα των πρωτεϊνών περιέχουν άνθρακα, υδρογόνο, οξυγόνο και άζωτο. To άζωτο των πρωτεϊνών μετατρέπεται σε ουρία στο συκώτι και στη συνέπεια εκκρίνεται στα ούρα μέσω της λειτουργίας των νεφρών. Όταν όμως τα νεφρά δεν λειτουργούν σωστά ή όταν οι πρόσληψη πρωτεϊνών είναι μεγάλη από τη διατροφή, το σώμα υποφέρει. Οι νεφροπαθείς λοιπόν, πρέπει να καταναλώνουν πρωτεΐνες υψηλής βιολογικής αξίας που περιέχουν κυρίως τα απαραίτητα αμινοξέα, δηλαδή αυτά που δεν μπορεί να συνθέσει το σώμα. Η καλύτερη τροφή από αυτής της πλευράς είναι το αυγό.
Το κάλιο είναι ένα από συστατικά που χρήζουν περιορισμού. Φυσιολογικά απομακρύνεται από τα νεφρά αλλά σε περίπτωση νεφρικής ανεπάρκειας κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει εύκολα. Η αυξημένη συγκέντρωση καλίου καλείται υπερκαλιαιμία η οποία είναι από τις σοβαρότερες ηλεκτρολυτικές διαταραχές, γιατί μπορεί να προκαλέσει καρδιακές αρρυθμίες και καρδιακή ανακοπή. Να σημειωθεί ότι ένας στους δυο θανάτους ασθενών με χρόνια νεφρική νόσο, οφείλεται σε καρδιαγγειακό επεισόδιο.
Τροφές που περιέχουν κάλιο είναι οι ξηροί καρποί, τα λαχανικά (αγκινάρες, φασόλια, παντζάρια, μπρόκολο, καρότο, φακές, πατάτα και γλυκοπατάτα, μανιτάρια, σπανάκι, ντομάτα, καλαμπόκι, κολοκύθα), τα φρούτα (μπανάνα, πορτοκάλι, νεκταρίνι, αποξηραμένα φρούτα, ακτινίδιο, πεπόνι, χουρμάδες), τα προϊόντα βρώμης, η σοκολάτα, το γάλα, το γιαούρτι, ο ζωμός κρέατος, η μελάσα, το κρέας και τα ψάρια. Δεν μπορεί το κάλιο να αποκλειστεί εντελώς από τη διατροφή ωστόσο καλό είναι να τεμαχίζετε τα λαχανικά και να τα βράζετε αρκετά, χύνοντας το πρώτο νερό. Επίσης θα ήταν χρήσιμο να καταναλώνετε φρούτα χωρίς την φλούδα σε μορφή κομπόστας.
Όσον αφορά τα φώσφορο, έχει βρεθεί ότι η χαμηλή πρόσληψή του επιβραδύνει κάπως την εξέλιξη της νόσου. Υπάρχουν μάλιστα και συγκεκριμένα φάρμακα που μπορούν να χορηγηθούν στους ασθενείς και να ελαττώσουν την απορρόφησή του από τον γαστρεντερικό σωλήνα. Τροφές που περιέχουν φώσφορο είναι τα γαλακτοκομικά προϊόντα, τα σκληρά τυριά, τα σκουρόχρωμα αναψυκτικά, η σοκολάτα, το αυγό, τα εντόσθια, το σκουμπρί, οι σαρδέλες, ο σολομός, οι καραβίδες και το κακάο.
Το αλκοόλ είναι απαραίτητο να περιοριστεί επίσης γιατί επιβαρύνει την νεφρική λειτουργία. Συστήνεται και διακοπή του καπνίσματος ώστε να μην επιδεινωθεί η κατάσταση.
Θεραπεία τελικού σταδίου
Όταν τα νεφρά δεν δουλεύουν σωστά, υπάρχουν θεραπείες όπως η αιμοκάθαρση και η περιτοναϊκή κάθαρση οι οποίες μπορούν να φιλτράρουν τις τοξικές ουσίες από τον οργανισμό.
Ωστόσο η αιμοδιάλυση δεν κάνει πολλές από τις άλλες κρίσιμες λειτουργίες όπως η παρακίνηση της παραγωγής ερυθρών αιμοσφαιρίων. Από αυτή την άποψη μόνο η μεταμόσχευση νεφρών μπορεί να βοηθήσει.
Η αιμοκάθαρση είναι μια διαδικασία μέσω της οποίας τα υγρά και οι τοξίνες φιλτράρονται μηχανικά από το αίμα. Στη διάρκεια της θεραπείας, ο ασθενής ξαπλώνει δίπλα σ’ ένα μηχάνημα αιμοκάθαρσης. Ένα μέλος του νοσηλευτικού προσωπικού τοποθετεί δύο βελόνες σε μια φλέβα στο χέρι του. Η μία βελόνα συνδέεται με έναν σωλήνα που απομακρύνει το αίμα από το σώμα για να καθαριστεί από το μηχάνημα. Όλο το αίμα διηθείται μέσω ενός φίλτρου αιμοκάθαρσης αρκετές φορές και επιστρέφει στο σώμα μέσω ενός σωλήνα συνδεδεμένου με την άλλη βελόνα. Η διαδικασία φιλτραρίσματος διαρκεί 3-4 ώρες ανά θεραπεία και πραγματοποιείται 3-4 φορές την εβδομάδα.
Η περιτοναϊκή κάθαρση καθαρίζει το αίμα και απομακρύνει τα πλεονάζοντα υγρά χρησιμοποιώντας ένα από τα φυσιολογικά φίλτρα του σώματος, την περιτοναϊκή μεμβράνη. Ένας μικρός, μαλακός σωλήνας (καθετήρας) τοποθετείται μέσω του τοιχώματος της κοιλιάς στην περιτοναϊκή κοιλότητα.
Ο καθετήρας προσφέρει την οδό μέσω της οποίας διοχετεύεται το διάλυμα περιτοναϊκής κάθαρσης στην κοιλιά. Η τοποθέτηση του καθετήρα απαιτεί μια μικρή χειρουργική επέμβαση. Η τομή που γίνεται για να τοποθετηθεί ο καθετήρας απαιτεί λίγες εβδομάδες για να επουλωθεί, πριν ξεκινήσει η κάθαρση. Συνήθως ο καθετήρας δεν προκαλεί πόνο και μένει στη θέση του για την περιτοναϊκή κάθαρση.
