Πολλοί άνθρωποι φοβούνται τον καρκίνο, ίσως επειδή τον θεωρούν ανίατη ασθένεια. Όμως η αλήθεια είναι ότι, αν και ο καρκίνος παραμένει μία σοβαρή πάθηση, δεν αποτελεί πλέον την αναπόφευκτη καταδίκη που ήταν κάποτε. Αντίθετα, πρόκειται ολοένα και περισσότερο για μία ιστορία επιβίωσης.
Υπολογίζεται ότι σήμερα περίπου 22 εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο έχουν επιβιώσει από καρκίνο. Πάνω από 8 εκατομμύρια Αμερικανοί έχουν ιστορικό καρκίνου. Στις Ηνωμένες Πολιτείες 2 εκατομμύρια γυναίκες έχουν επιβιώσει από καρκίνο του μαστού και 1 εκατομμύριο άνδρες έχουν επιβιώσει από καρκίνο του προστάτη. Η αλήθεια είναι ότι το ποσοστό θανάτων από καρκίνο μειώνεται όπως και το ποσοστό των νέων περιπτώσεων που οφείλονται στο τσιγάρο (καθώς μειώθηκε το κάπνισμα). Όμως η μάχη ενάντια σε αυτή τη νόσο δεν έχει τελειώσει. Κάθε χρόνο γίνονται 1,3 εκατομμύρια διαγνώσεις καρκίνου στην Αμερική (με εξαίρεση του καρκίνους του δέρματος πλην του μελανώματος). Στις Ηνωμένες Πολιτείες ο καρκίνος προκαλεί πάνω από 500.000 θανάτους κάθε χρόνο – σχεδόν ένα στους τέσσερις θανάτους.
Υπάρχουν τουλάχιστον 200 διαφορετικοί τύποι καρκίνου. Μερικοί καρκίνοι επηρεάζουν μόνο ένα όργανο και άλλοι είναι πιο γενικευμένοι. Αλλά το βασικό χαρακτηριστικό όλων των καρκίνων είναι το ίδιο: ακατάσχετη ανάπτυξη και εξάπλωση ανώμαλων (κακοηθών) κυττάρων.
Δεν είναι πλήρως κατανοητοί οι λόγοι που εμφανίζεται ο καρκίνος σε κάποιους ανθρώπους και όχι σε κάποιους άλλους. Όμως οι ειδικοί αποκτούν συνεχώς νέες γνώσεις σχετικά με τους παράγοντες που συμβάλλουν στην ανάπτυξη του καρκίνου. Αυτοί οι παράγοντες περιλαμβάνουν επίσης αυτούς που μπορεί να ελεγχθούν ή να αντιμετωπιστούν πλήρως, όπως η διατροφή και το κάπνισμα.
Οι ερευνητές γνωρίζουν επίσης ότι οι περισσότεροι καρκίνοι αναπτύσσονται με αργούς ρυθμούς. Μπορεί να μην εντοπίζετε την ασθένεια για 5 έως 40 χρόνια μετά την έκθεση στην ουσία που προκάλεσε τον καρκίνο. Ο καρκίνος του πνεύμονα, για παράδειγμα, μπορεί να εμφανιστεί μέχρι και 25 χρόνια ή και περισσότερο μετά από παρατεταμένη έκθεση στον καπνό του τσιγάρου. Αυτή η μεγάλη καθυστέρηση μεταξύ της έκθεσης στον παράγοντα και της ανάπτυξης της νόσου μπορεί να εξηγήσει μερικώς γιατί τόσα πολλά άτομα αγνοούν τις προειδοποιήσεις σχετικά με το κάπνισμα.
Τι είναι ο καρκίνος;
Το σώμα σας αποτελείται από τρισεκατομμύρια ξεχωριστά κύτταρα. Μεγαλώνει και αναπτύσσεται ως αποτέλεσμα αύξησης του αριθμού των κυττάρων που αποτελούν τους διαφορετικούς τύπους των ιστών.
Τα νέα κύτταρα δημιουργούνται μέσα από μία διαδικασία διαίρεσης του κυττάρου που ονομάζεται μίτωση. Τα κύτταρα αναλαμβάνουν διάφορες εξειδικευμένες λειτουργίες μέσα από μία σχετική διαδικασία, που ονομάζεται κυτταρική διαφοροποίηση.
Στα πρώτα χρόνια ανάπτυξης της ζωής σας τα κύτταρα διαιρούνται γρήγορα, έτσι ώστε να επιτευχθεί η ανάπτυξη και η πλήρης ωρίμανση του σώματος σας. Όταν φτάσετε στην ενηλικίωση, τα περισσότερα κύτταρα περνάνε σε φάση συντήρησης και διαιρούνται, μόνο για να αντικαταστήσουν τα κύτταρα που έχουν τραυματιστεί ή πεθάνει. Η φυσιολογική κυτταρική λειτουργία και κατά συνέπεια η γενική κατάσταση της υγείας του σώματος σας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ευαίσθητη ισορροπία μεταξύ της ανάπτυξης των κυττάρων και μίας διαδικασίας προγραμματισμένου κυτταρικού θανάτου που ονομάζεται απόπτωση.
Σε αντίθεση με τα φυσιολογικά κύτταρα, τα καρκινικά κύτταρα δε διαθέτουν το μηχανισμό που σταματάει την ανάπτυξη ή χάνουν την ικανότητα τους να προχωρήσουν σε απόπτωση ή και τα δύο. Επιπλέον, επηρεάζουν τη λειτουργία και την ανάπτυξη των φυσιολογικών κυττάρων, αφού συναγωνίζονται με αυτά για τα διαθέσιμα θρεπτικά συστατικά.
Τα ανεξέλεγκτα κύτταρα μπορεί να αναπτυχθούν σε μία μάζα που ονομάζεται όγκος και που μπορεί να επιτεθεί και να καταστρέψει το γειτονικό φυσιολογικό ιστό. Τα καρκινικά κύτταρα μπορούν επίσης να εξαπλωθούν σε άλλα μέρη του σώματος με την κυκλοφορία του αίματος ή με το λεμφικό σύστημα με μία διαδικασία που ονομάζεται μετάσταση.
Όλα τα κύτταρα που παρουσιάζουν φαινόμενα ανεξέλεγκτης ανάπτυξης δεν είναι καρκινικά. Τα κύτταρα μπορεί να συσσωρεύονται σαν καλοήθεις όγκοι, που συχνά δεν προκαλούν βλάβες στους γειτονικούς ιστούς. Οι καλοήθεις όγκοι αναπτύσσονται μόνο τοπικά και συνήθως δεν απειλούν τη ζωή, εκτός αν βρίσκονται σε περιορισμένο χώρο, όπως είναι το κρανίο.
Τα καρκινικά κύτταρα από την άλλη πλευρά εξαπλώνονται σε γενικές γραμμές πέρα από την αρχική τους θέση και, αν δεν ανιχνευτούν εγκαίρως, μπορούν να απειλήσουν τη ζωή. Ο καρκίνος μπορεί να αναπτυχθεί με διάφορες μορφές.
Οι καρκίνοι που προέρχονται από την εξωτερική ή εσωτερική επιφάνεια του σώματος, όπως οι καρκίνοι του δέρματος και του ορθού, ονομάζονται καρκινώματα. Αυτοί είναι οι πιο συνηθισμένοι τύποι στις Η.Π.Α.
Σαρκώματα. Τα σαρκώματα αναπτύσσονται στον υποστηρικτικό ιστό του σώματος, όπως είναι τα οστά και οι μύες.
Λεμφώματα. Τα λεμφώματα ξεκινούν από τους λεμφαδένες και το ανοσοποιητικό σύστημα.
Λευχαιμίες. Οι λευχαιμίες ξεκινούν από το μυελό των οστών και είναι εμφανείς στο αίμα.
Αιτία: Βλάβη στο DNA
Τι πηγαίνει στραβά και οδηγεί στην παραγωγή καρκινικών κυττάρων; Αυτή είναι μία βασική ερώτηση που οι επιστήμονες ακόμα προσπαθούν να απαντήσουν. Αν και δεν έχουν καταλάβει ακόμα τις ακριβείς διεργασίες με τις οποίες μεγαλώνουν, διαιρούνται, επικοινωνούν και διαφοροποιούνται όλα τα κύτταρα, έχουν μάθει πολλά για το τι συμβαίνει μέσα στα κύτταρα που μπορεί να ενεργοποιήσει ή να αλλοιώσει φυσιολογικά κύτταρα, για να γίνουν καρκινικά.
Το σώμα σας αποτελείται από 100 τρισεκατομμύρια κύτταρα. Στο κέντρο (πυρήνα) του κάθε κυττάρου βρίσκονται 23 ζευγάρια (46 συνολικά) δομών που ονομάζονται χρωμοσώματα, τα μισά από τα οποία κληρονομούνται από κάθε γονέα. Κάθε χρωμόσωμα αποτελείται από διπλές μακριές αλληλουχίες ενός υλικού που ονομάζεται δεοξυριβονουκλεϊνικό οξύ (DNA), οι οποίες σχηματίζουν διπλή ελικοειδή μορφή.
Α) Τα φυσιολογικά κύτταρα έχουν οβάλ σχήμα και όλα μοιάζουν μεταξύ τους. Είναι πολύ καλά οργανωμένα σε ένα μονό στρώμα κυττάρων. Αυτή η εικόνα δείχνει καρκινικά κύτταρα. Β) Τα καρκινικά κύτταρα είναι στοιβαγμένα και χωρίς οργάνωση. Επίσης, φαίνονται πολύ διαφορετικά το ένα από το άλλο. Γ) Αυτή εικόνα δείχνει έναν καλοήθη όγκο (ινοαδένωμα). Σε αντίθεση με τον καρκίνο, τα κύτταρα παραμένουν καλοσχηματισμένα. Επίσης, οι καλοήθεις όγκοι δεν εισβάλλουν στο φυσιολογικό γειτονικό ιστό.
Κάθε χρωμόσωμα αποτελείται από μικρότερες μονάδες που ονομάζονται γονίδια. Κάθε γονίδιο αποτελείται από ένα συγκεκριμένο τμήμα του DNA. Μέσα στο DNA βρίσκονται κωδικοποιημένες όλες οι πληροφορίες που καθορίζουν σχεδόν τα πάντα για εσάς, από το χρώμα των ματιών σας, μέχρι την ευπάθεια σας σε διαφορετικές ασθένειες.
Ο κώδικας που χρησιμοποιείται σε αυτές τις πληροφορίες αποτελείται από τέσσερα χημικά συστατικά: την αδενίνη (Α), τη θυμίνη (Τ), τη γουανίνη (G) και τη κυτοσίνη (C). Διαφορετικές αλληλουχίες αυτών των μορίων μέσα σε ένα γονίδιο μεταφράζονται ή εκφράζονται ως διαφορετικές πρωτεΐνες, ουσίες που αποτελούν πρακτικά όλα τα μέρη του σώματος σας και διαδραματίζουν ρόλο στις περισσότερες δραστηριότητες του σώματος σας. Κάθε κύτταρο περιλαμβάνει 30.000 – 40.000 γονίδια και σχηματίζει μια ολοκληρωμένη συνταγή ενός ανθρώπου.
Δεν είναι όλα τα γονίδια συνέχεια ενεργά. Τα κύτταρα ενεργοποιούν επιλεκτικά συγκεκριμένα γονίδια σαν αντίδραση στο άγχος, σε τραυματισμό, σε μολύνσεις, σε ορμόνες, σε συστατικά ανάπτυξης και πολλά άλλα εξωτερικά ερεθίσματα. Μερικά γονίδια λειτουργούν σαν ελεγκτικά (ρυθμιστικά) γονίδια. Μερικά ελεγκτικά γονίδια μπορεί να κάνουν κάποια άλλα γονίδια να παράγουν την πρωτεΐνη τους συνέχεια, όπως ένα ένζυμο που απαιτείται, για να μετατραπούν τα θρεπτικά συστατικά σε ενέργεια.
Άλλα μπορούν να ρυθμίσουν την παραγωγή γονιδίων σαν αντίδραση μίας συγκεκριμένης σωματικής ανάγκης, όπως για ινσουλίνη, που είναι μία απαραίτητη ορμόνη για τον έλεγχο των επιπέδων ζαχάρου στο αίμα. Άλλα μπορούν να ρυθμίσουν την κυτταρική διαίρεση και διαφοροποίηση. Όταν διαταραχθεί ή μεταλλαχθεί ο γενετικός προγραμματισμός ενός κυττάρου, μπορεί να προκληθεί σοβαρός κίνδυνος, πολλές φορές με τη μορφή κάποιας πάθησης.
Τα γονίδια που έχουν τη δυνατότητα να προκαλέσουν καρκίνο είναι γνωστά ως πρωτο-ογκογονίδια. Κανονικά αυτά τα γονίδια εκτελούν χρήσιμες λειτουργίες, όπως τη ρύθμιση της κυτταρικής διαίρεσης και την επισκευή των ιστών. Αλλά, όταν προκαλείται διαταραχή ή βλάβη στο DNA ενός γονιδίου, αυτές οι λειτουργίες μπορεί να αλλοιωθούν. Τα πρωτο-ογκογονίδια μπορεί να μετατραπούν σε γονίδια που προκαλούν καρκίνο και τότε ονομάζονται ογκογονίδια. Τα ογκογονίδια μετατρέπουν τα φυσιολογικά κύτταρα σε καρκινικά.
Η βλάβη στο DNA μπορεί να προκληθεί από μια ποικιλία περιβαλλοντικών αιτιών, που είναι χημικές ουσίες, ακτινοβολία, κάπνισμα και ιοί. Βλάβες μπορεί επίσης να προέλθουν από το ίδιο το σώμα σας, όπως εξαιτίας ανώμαλης λειτουργίας ορμονών, παθήσεων του ανοσοποιητικού συστήματος και του μεταβολισμού και κληρονομικών γενετικών μεταλλάξεων. Μερικοί παράγοντες μπορεί να αποφευχθούν και κάποιοι όχι.
Ελάχιστοι καρκίνοι κληρονομούνται απευθείας. Το 80 με 90% των ατόμων που αναπτύσσουν καρκίνο δεν έχουν οικογενειακό ιστορικό της πάθησης. Οι επιστήμονες έχουν αναγνωρίσει, ωστόσο, πολλούς από τους ελεγχόμενους παράγοντες που αυξάνουν τις πιθανότητες ενός ατόμου να αναπτύξει καρκίνο. Οι περισσότεροι ερευνητές πιστεύουν ότι ένας πολύπλοκος συνδυασμός παραγόντων, που δρουν ταυτόχρονα σε μία αλληλουχία γεγονότων, ευνοούν την ανάπτυξη καρκινικών κυττάρων. Δείτε εδώ ποιες είναι οι βασικές αιτίες των καρκίνων.
Πρόοδοι στην Έρευνα του Καρκίνου
Κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων δεκαετιών έχουν γίνει μεγάλα άλματα στην κατανόηση του τρόπου που ενεργοποιούνται και απενεργοποιούνται τα γονίδια. Αυτή η πρόοδος οφείλεται σε μεγάλο μέρος στην ανάπτυξη της τεχνολογίας του ανασυνδυασμένου DNA, μία εργαστηριακή μέθοδος που επιτρέπει το διαχωρισμό (έλεγχο) των γενετικών πληροφοριών που περιέχονται στο DNA.
Αυτή η τεχνολογία επιτρέπει στους επιστήμονες να απομονώσουν και να παρατηρήσουν τις ενέργειες μεμονωμένων γονιδίων. Για παράδειγμα, ένα γονίδιο που προκαλεί πιθανώς μία συγκεκριμένη πάθηση στους ανθρώπους εισάγεται στο DNA ενός ποντικού. Καθώς αναπαράγεται το DNA του ποντικού, το ίδιο συμβαίνει και με το τοποθετημένο γονίδιο. Οι επιστήμονες παρατηρούν στη συνέχεια την εξέλιξη του ποντικού σαν αποτέλεσμα του ανασυνδυασμένου του DNA.
Η τεχνολογία ανασυνδυασμένου DNA επέτρεψε στους επιστήμονες να δείξουν ότι μπορεί να ευθύνονται πολλαπλοί μηχανισμοί (ουσίες) στην ενεργοποίηση των γονιδίων που προκαλούν καρκίνο (ογκογονίδια). Τα αλλοιωμένα χρωμοσώματα ήταν ύποπτα εδώ και καιρό για το ρόλο που διαδραματίζουν στην προέλευση των όγκων. Η έρευνα μίας οικογένειας ιών που παράγει όγκους (ρετροϊοί) οδήγησαν τους ερευνητές σε συγκεκριμένα κύτταρα που σχετίζονται με τον καρκίνο στον άνθρωπο και στην εξερεύνηση της πιθανότητας η ανακατάταξη των χρωμοσωμάτων να είναι ένας πιθανός τρόπος που ενεργοποιούνται τα πρωτο-ογκογονίδια, οι πρόγονοι των ογκογονιδίων.
Αυτές οι ανακαλύψεις έγιναν δυνατές σε ένα βαθμό εξαιτίας της ανάπτυξης της αλυσιδωτής αντίδρασης πολυμεράσης (PCR), μίας εργαστηριακής διαδικασίας κατά την οποία ένα μικρό μέρος του DNA μπορεί να αναπαραχθεί γρήγορα εκατομμύρια φορές κάνοντας τη μελέτη του πολύ πιο εύκολη. Η PCR οδήγησε στην αναγνώριση του πρώτου γενετικού σημαδιού για την κυστική ίνωση και τώρα βοηθάει τους επιστήμονες στην έρευνα συγκεκριμένων καρκινικών γονιδίων.
Οι ερευνητές ανακάλυψαν επίσης μία ομάδα γονιδίων που προστατεύουν από την ανάπτυξη του καρκίνου σε κληρονομικούς καρκίνους. Είναι γνωστά ως ογκοκατασταλτικά γονίδια και ενεργούν, για να προλάβουν την ακανόνιστη ανάπτυξη καρκινικών κυττάρων και την καρκινογόνο δράση των ενεργοποιημένων ογκογονιδίων. Αν ένα από αυτά το ογκοκατασταλτικά γονίδια απουσιάζει ή αν η πρωτεΐνη που παράγει δε λειτουργεί σωστά, η καρκινογόνος δράση ενός ογκογονιδίου μπορεί να μην είναι δυνατό να κατασταλεί ολοκληρωτικά και έτσι να αναπτυχθεί κάποιος όγκος.
Οι ερευνητές συνεχίζουν να αναζητούν τον τρόπο με τον οποίο τα τροποποιημένα ή μεταλλαγμένα κύτταρα είναι δυνατό να παρακάμπτουν το ανοσοποιητικό σύστημα του σώματος, να μην αναγνωρίζονται ως ξένα σώματα και να μη δέχονται επίθεση. Μία θεωρία υποστηρίζει ότι οι πρωτεΐνες που παράγονται από τις εντολές των ογκογονιδίων οδηγούν αυτά τα ανώμαλα κύτταρα να στέλνουν μηνύματα που αλλοιώνουν και αποφεύγουν την αντίδραση της άμυνας του οργανισμού.
Με τη χρήση της γενετικής μηχανικής – μιας διαδικασίας κατά την οποία απομονώνονται και τροποποιούνται μεμονωμένα γονίδια – οι επιστήμονες έχουν παραγάγει τροποποιητές της βιολογικής απάντησης (BRMs), φυσικές ουσίες που συντονίζονται με το ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού σαν αντίδραση στον καρκίνο. Οι τροποποιητές δίνουν την ελπίδα ότι οι νέες θεραπείες για τον καρκίνο μπορούν να έχουν αποτέλεσμα βελτιώνοντας την αντιμετώπιση του καρκίνου από τα ίδια τα συστήματα του σώματος.
Σημαντικό εμπόδιο αποτελεί η εύρεση του τρόπου για την ασφαλή μεταφορά των αντισωμάτων του ανοσοποιητικού συστήματος ή των αντικαρκινικών φαρμάκων στο σημείο του καρκίνου. Μία προσέγγιση είναι τα μονοκλωνικά αντισώματα, τεχνητές ουσίες που είναι σχεδιασμένες, για να ενώνονται με τα καρκινικά κύτταρα και να μεταφέρουν αντισώματα ή φάρμακα με μεγάλη ακρίβεια. Οι προοπτικές αυτών των ανοσοποιητικών «σφαιρών» στον εντοπισμό και στη θεραπεία του καρκίνου είναι συναρπαστικές.
Οι στρατηγικές για την ήττα του καρκίνου προχωρούν. Η υπόθεση των ογκογονιδίων, η ανακάλυψη των ογκοκατασταλτικών και η εφαρμογή της τεχνολογίας του ανασυνδυασμένου DNA είναι μερικές από τις προόδους που προκαλούν επανάσταση στην κατανόηση και στη θεραπεία του καρκίνου. Το μέλλον υπόσχεται πολλά για την εφαρμογή αυτών των νέων πληροφοριών στη διάγνωση, στη θεραπεία και τελικά στην πρόληψη αυτής της πολύπλοκης ασθένειας.
Διάγνωση του καρκίνου
Μαζί με την πρόληψη μία από τις καλύτερες προσεγγίσεις για την καταπολέμηση του καρκίνου είναι η έγκαιρη διάγνωση. Στις περισσότερες περιπτώσεις, όσο πιο νωρίς εντοπίζεται ο καρκίνος, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες να θεραπευτεί, πριν εξαπλωθεί και σε άλλο ιστό ή όργανα. Με τις προληπτικές εξετάσεις για τον καρκίνο που είναι διαθέσιμες σήμερα πολλοί καρκίνοι μπορούν να εντοπιστούν αρκετά νωρίς, ώστε να είναι δυνατό να θεραπευτούν.
Η διάγνωση του καρκίνου έχει σκοπό να διαπιστώσει τον τύπο και τη θέση του. Κάθε τύπος έχει το δικό του χαρακτηριστικό ρυθμό ανάπτυξης, τη δική του τάση εξάπλωσης και συγκεκριμένη ομάδα ιστών ή οργάνων στα οποία είναι πιθανό να εξαπλωθεί. Η αναγνώριση του τύπου του καρκίνου επιτρέπει στο γιατρό να προβλέψει τον τρόπο εξέλιξης του. Αυτό επιτρέπει σε εσάς και στο γιατρό σας να προγραμματίσετε τις κατάλληλες θεραπευτικές διαδικασίες.
Αν ο γιατρός υποπτεύεται την πιθανή παρουσία καρκίνου εξαιτίας κάποιων σημείων και συμπτωμάτων ή των αποτελεσμάτων κάποιας εξέτασης για καρκίνο, μπορεί να συστήσει βιοψία. Η βιοψία γίνεται με τη λήψη ενός δείγματος από τον προσβεβλημένο ιστό, για να εξεταστεί στο μικροσκόπιο. Τα δείγματα των ιστών μπορεί να ληφθούν χειρουργικά ή με μία βελόνα. Η βιοψία μπορεί να βοηθήσει στην εξακρίβωση της καλοήθειας ή κακοήθειας ενός όγκου. Οι βιοψίες χρησιμοποιούνται επίσης ως εργαλεία εξετάσεων για τον έλεγχο κυτταρικών ανωμαλιών (προκαρκινικών αλλαγών) που συμβαίνουν συχνά πριν από την ανάπτυξη του καρκίνου.
