To υαλουρονικό οξύ (hyaluronic acid ή ΗΑ) χρησιμοποιείται από τους πλαστικούς γιατρούς για την “εξαφάνιση” των βαθιών ρυτίδων και ως “γέμισμα” στα χείλη ενώ αποτελεί συστατικό των καλλυντικών ενυδάτωσης, όπως είναι οι κρέμες και οι λοσιόν.
Πιο πρόσφατα, η ουσία κυκλοφορεί στην αγορά ως διατροφικό συμπλήρωμα (σε κάψουλες, χάπια και υγρή μορφή) κάνοντας σημαντικές πωλήσεις, ειδικά στις ΗΠΑ. Ωστόσο υπάρχουν πολλά ερωτήματα γύρω από την αποτελεσματικότητα του πόσιμου υαλουρονικού οξέος και τις παρενέργειες που μπορεί να έχει.
Πολυμερές
Το υαλουρονικό οξύ είναι μια ουσία που παράγεται φυσιολογικά τόσο από τον άνθρωπο όσο και από τα ζώα. Είναι παρόν σε κάθε ιστό του σώματος σε διάφορες συγκεντρώσεις. Πρόκειται για ένα σύνθετο υδατάνθρακα που αποτελείται από ένα δισακχαρίτη (δύο ενωμένα μόρια σακχάρων) ο οποίος επαναλαμβάνεται πολλές φορές. Ο τρόπος που παράγεται το υαλουρονικό οξύ από το σώμα δεν είναι απόλυτα ξεκάθαρος ωστόσο είναι γνωστό ότι στη παραγωγή του συμμετέχει το μαγνήσιο.
Τα δύο σάκχαρα που επαναλαμβάνονται στο μόριο του υαλουρονικού οξέος είναι το D-γλυκουρονικό οξύ (D-glucuronic acid) και η N-ακετυλογλυκοζαμίνη (N-Acetylglucosamine). Το γλυκουρονικό οξύ είναι ένα μόριο που δεσμεύει τις τοξίνες του σώματος και βοηθά την αποβολή τους στα ούρα. Η N-ακετυλογλυκοζαμίνη είναι μια μορφή γλυκοζαμίνης, μιας ουσίας που είναι απαραίτητη για την παραγωγή του συνδετικού ιστού στον οργανισμό. Ο δισακχαρίτης έχει μήκος περίπου 1 νανόμετρο (nm), δηλαδή ένα δισεκατομμυριοστό του μέτρου και μάζα 400 daltons (1 dalton είναι περίπου η μάζα ενός ατόμου υδρογόνου).
Η ουσία αποτελείται από χιλιάδες επαναλήψεις αυτού του δισακχαρίτη. Αν αποτελείται από 2.500 επαναλήψεις έχει μοριακό βάρος 1 εκατομμύριο daltons, αν αποτελείται από 10.000 επαναλήψεις έχει μοριακό βάρος 4 εκατομμύρια daltons και αν αποτελείται από 20.000 επαναλήψεις φτάνει σε μάζα τα 8 εκατομμύρια daltons. Συνήθως το υαλουρονικό οξύ που παράγει το σώμα έχει μοριακό βάρος μεταξύ 1 και 5 εκατομμύρια daltons. Πρόκειται λοιπόν για ένα πολυμερές μόριο, το μέγεθος του οποίου εξαρτάται από τις επαναλήψεις των δύο σακχάρων του. Αυτό έχει μεγάλη σημασία για τις ιδιότητές του.
Ιδιότητες
Ο ρόλος του υαλουρονικού οξέος μέσα στο σώμα είναι υπό διερεύνηση αλλά είναι ήδη γνωστό ότι έχει μια σημαντική ιδιότητα: συγκρατεί πολλά μόρια νερού. O δισκακχαρίτης έχει τη δυνατότητα να συγκρατήσει ακόμα και 20,000 μόρια νερού (1.000 φορές το βάρος του) και καθώς επαναλαμβάνεται πολλές φορές μετατρέπει το υαλουρονικό οξύ στον τέλειο ενυδατωτή του σώματος. Υαλουρονικό οξύ και νερό δημιουργούν μαζί ένα τζελ που είναι χρήσιμο σε πολλά σημεία του σώματος, όπως για παράδειγμα στους μεσοσπονδύλιους δίσκους (τα ελαστικά “μαξιλαράκια” που βρίσκονται μεταξύ των σπονδύλων).
Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι το υαλουρονικό οξύ βρίσκεται σε σημαντικές ποσότητες εκεί που το σώμα χρειάζεται περισσότερο νερό π.χ. στις αρθρώσεις (στο αρθρικό υγρό) και στο υαλοειδές υγρό του ματιού. Μάλιστα, η ουσία πήρε το όνομά της επειδή ανακαλύφθηκε στο υαλοειδές υγρό του ματιού ενός βοδιού (από τη λέξη ύαλος και το γεγονός ότι περιέχει ουρονικό οξύ).
Ειδικά στις αρθρώσεις, έχει παρατηρηθεί ότι το υαλουρονικο οξυ συμβάλλει στην ανάπτυξη των χόνδρων και στην αναγέννηση των τενόντων. Βοηθάει στη διάθεση των θρεπτικών συστατικών προς τα κύτταρα που δεν προμηθεύονται με αίμα όπως είναι αυτά που υπάρχουν στους χόνδρους. Χωρίς επαρκείς ποσότητες υαλουρονικού οξέος στις αρθρώσεις μπορεί να επέλθει η φθορά τους (οστεοαρθρίτιδα) γι’ αυτό και ορισμένοι ορθοπεδικοί χρησιμοποιούν για να τη θεραπεία της οστεοαρθρίτιδας ενέσεις υαλουρονικού οξέος. Εγχύσεις της ουσίας έχουν επίσης εγκριθεί για ορισμένες παθήσεις του ματιού κατά τη διάρκεια εγχειρήσεων προκειμένου να αποκατασταθούν τα φυσικά υγρά.
Φυσικά, η ουσία δεν υπάρχει μόνο στις αρθρώσεις και στους βολβούς των ματιών. Βρίσκεται σε αξιόλογες ποσότητες στο δέρμα, στην καρδιά, στους μεσοσπονδύλιους δίσκους της σπονδυλική μέσης και στα υγρά του αυτιού. Ένας άνθρωπος 70 κιλών έχει περίπου 15 γραμμάρια υαλουρονικού οξέος στο σώμα του. Αξίζει, πάντως, να αναφερθεί ότι η διάρκεια ζωής του φυσιολογικά παραγόμενου υαλουρονικού οξέος στο δέρμα δεν είναι μεγάλη. Ο χρόνος ημιζωής του στις αρθρώσεις είναι 2-3 εβδομάδες αλλά στο δέρμα είναι μόλις 1-2 μέρες (ο χρόνος ημίσειας ζωής ενός μορίου είναι το χρονικό διάστημα κατά το οποίο η συγκέντρωσή του μέσα στο σώμα ελαττώνεται στο 50%).
Με το πέρασμα των δεκαετιών, και ιδίως μετά τα 40, αρχίζει να μειώνεται η ποσότητα του υαλουρονικού οξέος που παράγεται από το σώμα και αυτό μπορεί να δημιουργήσει πρόβλημα στις αρθρώσεις, στα μάτια και γενικά στην ενυδάτωση του σώματος. Επίσης η υπεριώδης ακτινοβολία του ηλίου μπορεί να μειώσει την παραγωγή του στο δέρμα. Εξ’ αυτού το λόγου το δέρμα μπορεί να εμφανίσει ρυτίδες και να μειωθεί η ελαστικότητά του (το υαλουρονικό οξύ παρέχει υγρασία στο κολλαγόνο και την ελαστίνη, κάτι που δίνει μια πιο νεανική εμφάνιση στο δέρμα). Τέλος, η κορτιζόλη και η υδροκορτιζόνη, σε μεγάλες ποσότητες, μπορούν να εμποδίσουν το σώμα να παράγει υαλουρονικο οξυ.
Μοριακό βάρος και παρενέργειες
Καθώς η σύνθεση αυτού του πολύ χρήσιμου μορίου ελαττώνεται με την ηλικία μέσα στο σώμα, έχει εκδηλωθεί μεγάλο ενδιαφέρον για τη χρήση του ως διατροφικό συμπλήρωμα. Οι εμπορικές εταιρείες το προωθούν στην αγορά ως “ελιξήριο της νεότητας”. Ωστόσο, δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι το πόσιμο υαλουρονικό οξύ μπορεί πράγματι να εμποδίσει τις αλλαγές που επέρχονται με το γήρας. Ούτε υπάρχουν μελέτες που να αποκλείουν τυχόν παρενέργειες ύστερα από τη μακροχρόνια χρήση του. Μερικοί μάλιστα πιστεύουν ότι η πόσιμη μορφή του μορίου είναι δίκοπο μαχαίρι. Η λογική γι’ αυτό εξηγείται ιδιαίτερα καλά σε ένα επιστημονικό άρθρο που δημοσιεύθηκε το 2004 στο επιστημονικό περιοδικό Journal of Applied Nutrition, με τίτλο, “Παρακαλώ, θα σηκωθεί όρθιο το πραγματικό υαλουρονικό;” [Will The Real Hyaluronan Please Stand Up?].
To θέμα είναι ότι οι ιδιότητες του υαλουρονικού οξέος εξαρτώνται από τη μάζα του. Όταν το μοριακό βάρος του μορίου είναι μικρότερο από 500,000 daltons, το υαλουρονικό χάνει τις λειτουργικές του ιδιότητες. Ένα υαλουρονικό οξύ που έχει μοριακό βάρος 250,000 δεν αναγνωρίζεται από τους ειδικούς υποδοχείς που υπάρχουν στις κυτταρικές μεμβράνες. Ενδέχεται μάλιστα, τα πολύ μικρά μόρια του υαλουρονικού οξέος να κάνουν κακό αντί για καλό στο σώμα. Έχει παρατηρηθεί ότι τα πολύ μικρά “κομμάτια” του (μόλις 7.000 daltons), μπορεί να προάγουν τη φλεγμονή και να προωθήσουν την μετάσταση σε έναν ήδη υπάρχοντα καρκίνο (συμβάλλουν στην αγγειογένεση). Ορισμένοι μάλιστα ερευνητές έχουν διατυπώσει την ιδέα ότι ενδεχομένως το χαμηλό μοριακό βάρος του μορίου να ευθύνεται για την οστεοαρθρίτιδα.
Να σημειωθεί ότι μερικά διατροφικά συμπληρώματα περιέχουν υαλουρονικό οξύ που εξάγεται από χόνδρους κοτόπουλων ή λειριά, με υδρόλυση, μια μέθοδος που αποδίδει χαμηλό μοριακό βάρος. Σήμερα βέβαια κυκλοφορεί στην αγορά πόσιμο υαλουρονικό οξύ υψηλού μοριακού βάρος, περίπου 2 εκατομμύριο daltons, το οποίο προκύπτει από βακτήρια με βιοτεχνολογική επεξεργασία. Δεν φτάνει όμως να επιλέξει κάποιος ένα προϊόν με υψηλό μοριακό βάρος, σε υγρή μορφή ή χάπια. Το κρίσιμο ερώτημα είναι αν το υαλουρονικό οξύ, καθώς περνάει από το στομάχι και το έντερο, διασπάται σε μικρά κομμάτια με αποτέλεσμα να φτάνει στο αίμα σε μη λειτουργική μορφή η οποία μπορεί να έχει παρενέργειες.
Βιοδιαθεσιμότητα
Ορισμένοι λένε ότι το πόσιμο υαλουρονικό οξύ υψηλού μοριακού βάρους δεν μπορεί να αποφύγει την διάσπασή του κατά τη διεργασία της πέψης. Είναι γνωστό άλλωστε ότι το άμυλο, ένας άλλος σύνθετος υδατάνθρακας, διασπάται, από τα ένζυμα που βρίσκονται αρχικά στο σάλιο και στη συνέχεια από τα ένζυμα του στομαχιού σε μονοσακχαρίτες οι οποίοι χρησιμοποιούνται ως ενέργεια. Αυτό δεν σημαίνει ότι το ίδιο συμβαίνει με το υαλουρονικό οξύ καθώς έχει σημασία ο τρόπος που ενώνονται τα σάκχαρα μεταξύ τους. Ωστόσο δεν μπορεί να αποκλείσει κανείς την περίπτωση ένα μεγάλο μέρος του πόσιμου υαλουρονικού οξέος να χρησιμοποιείται από το σώμα ως καύσιμο για την παραγωγή ενέργεια και όχι ως συστατικό στοιχείο του.
Όταν το μόριο λαμβάνεται από κάψουλες και χάπια τα οποία περιέχουν σκόνη, προορίζεται να απορροφηθεί μέσω του εντέρου. Όμως, τόσο στο στομάχι αλλά και στο έντερο (όπου υπάρχουν διάφορα βακτήρια) το υαλουρονικό οξύ ενδέχεται να αποδομείται σε πολλά μικρά κομμάτια ειδικά όταν λαμβάνεται με γεμάτο στομάχι διότι τότε υπάρχουν πολλά όξινα υγρά. Έτσι ορισμένοι προτείνουν τη λήψη υαλουρονικού οξέος σε σταγόνες. Η συμβουλή δεν είναι ίδια με αυτή ορισμένων εταιρειών που προτείνουν στον καταναλωτή να ρίχνει τις σταγόνες σε ένα ποτήρι νερό και να το πίνει διότι πάλι το μόριο θα πρέπει περάσει από το στομάχι και το έντερο. Προτείνουν να ρίχνονται οι σταγόνες στο στόμα κάτω από τη γλώσσα, όπως γίνεται με ορισμένα υπογλώσσια φάρμακα. Οι βλεννογόνοι υμένες της στοματικής κοιλότητας έχουν αρκετούς υποδοχείς και θεωρητικά μπορούν να δεσμεύσουν το υψηλού μοριακού βάρους υαλουρονικό οξύ το οποίο με αυτό τον τρόπο πάει στο αίμα αποφεύγοντας την γαστρεντερικό οδό. Μια δοσολογία που προτείνεται είναι περίπου 7 σταγόνες την ημέρα που ισοδυναμούν με 70 mg. Αλλά ακόμα και μ’ αυτόν τον τρόπο, η βιοδιαθεσιμότητα του υαλουρονικού οξέος είναι άγνωστη. Δεν είναι ξεκάθαρο, για παράδειγμα, τι θα συμβεί όταν το μόριο περάσει από το συκώτι.
Η πρώτη μελέτη σχετικά με την βιοδιαθεσιμότητα της ουσίας δημοσιεύθηκε μόλις το 2008 και αφορούσε αρουραίους και σκύλους. Η μελέτη έδειξε ότι η πράγματι η ουσία καταλήγει στους ιστούς αλλά δεν ανέφερε με ποιο μοριακό βάρος. Μια άλλη μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2014 και αφορούσε αρουραίους, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το 90% που πόσιμου υαλουρονικού οξέος απορροφάται ενώ το υπόλοιπο εκκρίνεται στα ούρα ή εξατμίζεται. Από την ποσότητα που απορροφάται, ένα μέρος πιθανόν να χρησιμοποιείται ως καύσιμο για την παραγωγή ενέργειας και ένα άλλο μέρος εγκαθίσταται στους διάφορους ιστούς, μεταξύ των οποίων και στο δέρμα. Αλλά όπως σημειώνουν οι ερευνητές είναι άγνωστο τι συμβαίνει με τον μεταβολισμό του μορίου και με τι μοριακό βάρος κυκλοφορεί στο αίμα ή εγκαθίσταται στους ιστούς.
Οι κλινικές μελέτες
Οι τελικές αποδείξεις γύρω από τα οφέλη και τις παρενέργειες μιας ουσίας παρέχονται από τις κλινικές μελέτες. Ωστόσο, όσοι γνωρίζουν τι συμβαίνει με την ιατρική έρευνα ξέρουν πολύ καλά ότι πιο σημαντικό από το συμπέρασμα μιας μελέτης είναι ποιος την χρηματοδότησε.
Στην περίπτωση του πόσιμου υαλουρονικού οξέος, οι κλινικές μελέτες έχουν δείξει κάποιο όφελος για τη θεραπεία της οστεοαρθρίτιδας, αλλά τα αποτελέσματα δεν είναι θεαματικά. Τέσσερις μελέτες που εξέτασαν για 2-3 μήνες την αποτελεσματικότητα μιας δοσολογίας 80-200 mg την ημέρα στη μείωση του πόνου εξαιτίας της οστεοαρθρίτιδας του γονάτου κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το πόσιμο υαλουρονικό οξύ επέφερε πράγματι μείωση του πόνου. Με βάση τα αποτελέσματα αυτά, διεξήχθη μια μεγαλύτερη μελέτη το 2012, διάρκειας 12 μηνών η οποία αφορούσε μια δοσολογία 200 mg την ημέρα σε 30 άτομα. Σ’ αυτή τη μελέτη παρατηρήθηκε βελτίωση του πόνου τόσο στην ομάδα του υαλουρονικού οξέος όσο και στην ομάδα του εικονικού φαρμάκου. Η βελτίωση, “είχε την τάση να είναι πιο εμφανής στην ομάδα του υαλουρονικού οξέος”. Όμως δεν υπήρξε ουσιαστική διαφορά για τα άτομα που ήταν πάνω από 70 χρονών. “Δεν είμαστε σε θέση να εξηγήσουμε γιατί το ΗΑ ήταν αποτελεσματικό μόνο στα νεότερα άτομα“, έγραψαν οι ερευνητές.
Πρέπει, πάντως, να αναφερθεί ότι το πόσιμο υαλουρονικό οξύ ερευνάται εντατικά -σε αντίθεση με το πόσιμο κολλαγόνο του οποίου η λήψη δεν έχει κάποιο νόημα. Πέρα από την ενυδάτωση που προσφέρει στο σώμα, η ουσία μπορεί να έχει και άλλες ιδιότητες που για την ώρα είναι άγνωστες. Για παράδειγμα, μια μελέτη του 2014 έδειξε ότι 220 mg υαλουρονικό οξύ την ημέρα, επί τρεις μήνες, και μάλιστα χαμηλού μοριακού βάρους, είχε αποτελέσματα σε 12 μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες με ατροφική κολπίτιδα. Υπάρχουν ενδείξεις ότι το υαλουρονικο οξυ μπορεί να καταπολεμά τη ξηρότητα του γυναικείου κόλπου με τη μορφή της κολπικής κρέμας.
Οι ενέσεις για την οστεοαρθρίτιδα
Για να γίνουν τα πράγματα πιο περίπλοκα, η αμφισβήτηση δεν αφορά μόνο το πόσιμο υαλουρονικό οξύ αλλά και τις ενέσεις που γίνονται στο γόνατο για την οστεοαρθρίτιδα. Όπως αναφέρθηκε, οι ορθοπεδικοί κάνουν ενέσεις υαλουρονικού οξέος στο γόνατο για τη θεραπεία της οστεοαρθρίτιδας. Αυτό όμως δεν αποδεικνύει ότι η ουσία προσφέρει πραγματικά όφελος. Αν όμως οι ενέσεις δεν παρέχουν όφελος στην αρθρίτιδα του γονάτου, τότε οι πιθανότητες να παρέχει όφελος η πόσιμη μορφή του ελαχιστοποιούνται.
Το 2012, μια μετα-ανάλυση 89 μελετών που περιελάμβανε 12.667 ασθενείς έδειξε ότι οι ενέσεις υαλουρονικού οξέος δεν επιφέρουν ανακούφιση από τον πόνο και ότι μπορεί να προκαλέσουν παρενέργειες (κυρίως πρήξιμο στο γόνατο). Μετά από αυτή τη μετα-μελέτη άρχισε να δημιουργείται η εντύπωση ότι όσοι πάσχουν από οστεοαρθρίτιδα γονάτου είναι καλύτερα να αποφεύγουν τις ενέσεις υαλουρονικου οξεος διότι οι παρενέργειες μπορεί να είναι σημαντικότερες από μια μικρή ανακούφιση που μπορεί να υπάρξει.
Ως απάντηση αυτού του αρνητικού αποτελέσματος, δημοσιεύθηκε το 2013 μια άλλη μετα-ανάλυση που χρηματοδοτήθηκε από τις εταιρείες παραγωγής του υαλουρονικού οξέος. Σύμφωνα με τους συγγραφείς της νέας μετα-ανάλυσης, οι ενέσεις υαλουρονικού οξέος στο γόνατο παρέχουν σημαντική ανακούφιση από τον πόνο ενώ στην προηγούμενη μετα-ανάλυση υπήρχε μεθοδολογικό λάθος γιατί είχε συμπεριλήφθηκαν μελέτες για προϊόντα υαλουρονικού οξέος που δεν είχαν εγκριθεί στις ΗΠΑ.
Πάντως, ο πιο ειδικός ίσως οργανισμός στις ΗΠΑ για το θέμα, η Ακαδημία Αμερικανών Ορθοπεδικών Χειρουργών [The American Academy of Orthopaedic Surgeons (AAOS)] ανακοίνωσε τον Ιούνιο του 2013 ότι οι ενέσεις υαλουρονικού οξέος δεν είναι αποτελεσματικές για την οστεοαρθρίτιδα του γονάτου και δεν τις συνιστά πλέον. [Intra-articular hyaluronic acid is no longer recommended as a method of treatment for patients with symptomatic osteoarthritis of the knee]. Ο πρόεδρος των Αμερικανών ορθοπεδικών χειρουργών David Jevsevar ανέφερε για την μετα-ανάλυση που χρηματοδοτήθηκε από τις εταιρείες παραγωγής: “Δεν υπάρχει τίποτα καινούργιο σ’ αυτή την ανάλυση. Πρώτον, χρηματοδοτήθηκε από τους παρασκευαστές και έχει γραφτεί από ανθρώπους που δεν είναι γιατροί. Αυτό που λένε είναι ότι το αποτελέσματά τους είναι στατιστικά σημαντικά. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι είναι και κλινικά σημαντικά”. Να σημειωθεί ότι η AAOS δεν λαμβάνει υπόψη καμία μελέτη που περιλαμβάνει λιγότερα από 30 άτομα.
