Η διαταραχή που ονομάζεται ελλειμματική προσοχή – υπερκινητικότητα (ΔΕΠΥ) [Attention-Deficit Hyperactivity Disorder – ADHD] είναι μία μαθησιακή διαταραχή της παιδικής ηλικίας και είναι συχνή όσο περίπου η δυσλεξία προσβάλλοντας το 3-5% όλων των παιδιών.
Πολλές εικόνες, ήχοι, αναμνήσεις και άλλα ερεθίσματα ανταγωνίζονται, για να τραβήξουν την προσοχή του παιδιού. Αυτά τα ερεθίσματα μπορεί να προκαλέσουν την αδυναμία προσοχής σε οποιοδήποτε παιδί. Τα περισσότερα παιδιά σχολικής ηλικίας έχουν την ικανότητα να εστιάζουν την προσοχή τους σε μία συγκεκριμένη δραστηριότητα και να αγνοούν τους αντιπερισπασμούς. Στα παιδιά με ΔΕΠΥ αυτή η ικανότητα δεν έχει αναπτυχθεί σωστά.
Τα παιδιά με ΔΕΠΥ δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν σε μία συγκεκριμένη δραστηριότητα. Η προσοχή τους μεταπηδά από τη μία ασχολία στην άλλη και δυσκολεύονται να ολοκληρώσουν αυτό που άρχισαν. Γενικά, παρασύρονται από πιο διασκεδαστικές και άμεσα αμειβόμενες καταστάσεις. Η διαταραχή ξεκινά στην παιδική ηλικία και συχνά συνεχίζει μέχρι την εφηβεία και την ενήλικη ηλικία. Πάντως, μεγαλώνοντας, μαθαίνουν τα παιδιά να αντιστέκονται, ως ένα βαθμό, στις ελκυστικές πηγές.
Συμπτώματα
Τα κύρια σημεία και συμπτώματα της ΔΕΠΥ είναι η αδυναμία προσοχής και συγκέντρωσης (αφηρημάδα), η δυσκολία ηρεμίας (υπερκινητικότητα) και η δυσκολία ελέγχου της αυθόρμητης συμπεριφοράς (παρορμητισμός). Η τελευταία μπορεί να οφείλεται σε άρση αναστολών, κάτι που κάνει το παιδί να δρα παρορμητικά.
Κύρια χαρακτηριστικά:
- Διάσπαση προσοχής – το παιδί μοιάζει να “μην ακούει”.
- Υπερκινητικότητα – το παιδί δείχνει ακούραστο και συνεχώς σε υπερένταση.
- Παρορμητικότητα – το παιδί δεν σκέφτεται πριν κάνει κάτι, π.χ. χτυπά έναν συμμαθητή του όταν θυμώσει ή εκνευρίζεται.
Δεν είναι απαραίτητο το παιδί να εμφανίζει και τα τρία παραπάνω χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα κάποια παιδιά έχουν μόνο υπερκινητικότητα. Τα υπερκινητικά παιδιά τείνουν να ενεργούν, χωρίς να αναλογίζονται τις συνέπειες, την τιμωρία ή τις αντιδράσεις των άλλων. Συνήθως όμως η υπερβολική κινητικότητα δεν είναι μία διάγνωση ή μία διαφορετική διαταραχή από την ΠΕΔΥ αλλά συνοδεύει τα άλλα συμπτώματά της.
Όταν η ικανότητα της προσοχής είναι μειωμένη, το παιδί μπορεί να έχει προβλήματα με τη μάθηση, την τήρηση οδηγιών και τη απομνημόνευση των πληροφοριών. Η ικανότητα του παιδιού να μάθει εξαρτάται από την προσοχή που δίνει και από τη μνήμη των προηγούμενων μαθημάτων και οδηγιών.
Η διαταραχή λοιπόν επηρεάζει τις γνώσεις του παιδιού και κατατάσσεται στις μαθησιακές δυσκολίες. Αυτό γίνεται αντιληπτό όταν εκδηλώσει αυξημένη δυσχέρεια μάθησης στη δευτέρα ή τρίτη δημοτικού, ή όταν η ηρεμία και προσοχή στην τάξη έχουν σημασία. Έρευνες υποστηρίζουν ότι η επίδοσή των παιδιών με ΔΕΠΥ στα τεστ νοημοσύνης υστερεί κατά 7-10 μονάδες αλλά αυτό δεν είναι σίγουρο ότι οφείλεται σε διαφορές νοημοσύνης ή απλά στην ελλιπή προσοχή.
Η υπερκινητικότητα και η παρορμητικότητα έχουν αντίκτυπο και στη λεκτική επικοινωνία του παιδιού. Για παράδειγμα, είναι δύσκολο για τα παιδιά αυτά να ακολουθήσουν οδηγίες ενώ μπορεί να πετάγονται στην τάξη και να δίνουν απαντήσεις πριν ο δάσκαλος τελειώσει την ερώτηση. Ο λόγος τους μπορεί να έχει συντακτικά και γραμματικά λάθη από την βιασύνη τους να απαντήσουν. Δυσκολεύονται να διηγηθούν ένα συμβάν, άρα και να γράψουν μια έκθεση. Δεν δίνουν αρκετές πληροφορίες όταν τους ζητούνται. Η ομιλίας τους σε γενικές γραμμές είναι ανοργάνωτη και ασαφής ενώ μπορεί να φλυαρούν υπερβολικά.
Το 5022% των παιδιών με τη έλλειψη προσοχής και υπερκινητικότητα αντιμετωπίζει δυσκολία συντονισμού των κινήσεων (έναντι 35% στα υπόλοιπα παιδιά). Έτσι τα παιδιά αυτά συχνά υστερούν στις αθλητικές δραστηριότητες. Επίσης σκοντάφτουν πιο συχνά όταν περπατούν και τους συμβαίνουν περισσότερα ατυχήματα.
Προβλήματα παρουσιάζονται και στη λεπτή κινητικότητα. Έτσι μπορεί να δυσκολεύονται στη γραφή, στο δέσιμο των παπουτσιών ή στο κούμπωμα των ρούχων. Οι έφηβοι και οι ενήλικες έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα ατυχήματος κατά την οδήγηση.
Τα συμπτώματα δεν είναι πάντα παρόντα στον ίδιο βαθμό. Τα παιδιά μπορεί να:
- Κινούν τα χέρια και τα πόδια τους νευρικά, στριφογυρνούν στη θέση τους ή σηκώνονται στην τάξη χωρίς να πάρουν την άδεια.
- Είναι ανήσυχα και η κίνησή τους είναι βιαστική και αδέξια (κινούνται έως 8 φορές περισσότερο από τα κανονικά παιδιά).
- Έχουν διαταραχές λόγου και ομιλίας. Επιπλέον, μιλούν πολύ, συχνά μουρμουρίζουν ή κάνουν περίεργους θορύβους. Αντιμετωπίζουν δυσκολία στον προφορικό λόγο αλλά φαίνεται να υπάρχει βελτίωση με το πέρασμα του χρόνου.
- Δεν μπορούν να οργανώσουν τον χρόνο του για να γράψουν ένα τεστ μέσα σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα.
- Χάνουν πράγματα πιο συχνά από τα άλλα παιδιά.
- Παίζουν με τριπλάσια παιχνίδια συγκριτικά με τα άλλα παιδιά.
- Δεν σκέφτονται εκ των προτέρων τις συνέπειες των πράξεών τους.
- Απαντούν σε ερωτήσεις προτού αυτές ολοκληρωθούν.
- Δυσκολεύονται να περιμένουν τη σειρά τους και γενικά δεν έχουν υπομονή.
- Αρχίζουν νωρίτερα μια ασχολία που θα έπρεπε να αναβάλλουν ή ζητούν απαιτητικά να γίνει εκείνη τη στιγμή.
- Κάποια παιδιά παρουσιάζουν και άλλες μαθησιακές δυσκολίες, όπως είναι η δυσλεξία και η δυσορθογραφία.
- Δεν ανέχονται την απόρριψη. Το συναίσθημά τους είναι ευμετάβλητο και παρουσιάζει ακραίες εναλλαγές. Είναι ευερέθιστα με έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις. Δείχνουν ανίκανα να ελέγξουν την συμπεριφορά τους η οποία βιώνεται από τους άλλους ως αγενής ή εγωκεντρική προκαλώντας, έτσι, προβλήματα με τους συνομήλικους.
- Μερικές φορές ο ύπνος τους είναι ανεπαρκής και χαμηλής ποιότητας κι έτσι παρουσιάζουν υπνηλία κατά τη διάρκεια της ημέρας. Οι δυσκολίες στον ύπνο παρατηρούνται από τη βρεφική ηλικία.
Αιτίες
Οι επιστήμονες συμφωνούν ότι η ΔΕΠΥ δεν είναι αποτέλεσμα ενός μεμονωμένου παράγοντα. Η κληρονομικότητα, η έκθεση σε τοξικούς παράγοντες και ο τραυματισμός του εγκεφάλου φαίνεται να αποτελούν τις σημαντικότερες αιτίες, ενώ άλλα όπως η διατροφή ή η κακή γονεϊκή μέριμνα είναι ήσσονος σημασίας ή δεν επηρεάζουν.
Η κληρονομικότητα ευθύνεται για το 75% των περιπτώσεων. Όταν ο ένας γονέας πάσχει από τη διαταραχή έχει πιθανότητα 57% να την κληρονομήσει στο παιδί του. Τα αποτελέσματα αυτά προέκυψαν από μελέτες που αφορούσαν διδύμους. Μεγαλύτερες μητέρες έχουν αυξημένη πιθανότητα να γεννήσουν παιδί με αυτή τη διαταραχή.
Υπάρχει διχογνωμία για το αν η ζάχαρη από μόνη της αυξάνει την υπερκινητικότητα. Πάντως, το κάπνισμα και η χρήση αλκοόλ από τη μητέρα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης έχουν συνδεθεί με την εμφάνιση των συμπτωμάτων. Τέλος, έχουν ενοχοποιηθεί ορισμένα βαρέα μέταλλα όπως ο μόλυβδος και ο υδράργυρος.
Ορισμένες μελέτες έχουν δείξει ότι υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στον εγκέφαλο των ατόμων με ΔΕΠΥ και των υπολοίπων παιδιών. Τα άτομα με ΔΕΠΥ παρουσιάζουν σημαντικά ελλείμματα στη λειτουργία του πρόσθιου λοβού του εγκεφάλου. Κάποιοι θεωρούν ότι η δυσλειτουργία ορισμένων νευροδιαβιβαστών είναι η αιτία. Η ντοπαμίνη και η νοραδρεναλίνη φαίνεται πως αναστέλλουν τη λειτουργία άλλων νευροδιαβιβαστών και να εμποδίζουν την σωστή λειτουργία συγκεκριμένων περιοχών του πρόσθιου εγκεφάλου.
Διάγνωση
Για τη διάγνωση της ΔΕΠΥ ο γιατρός σας μπορεί πιθανότατα να θέλει να παρατηρήσει τη συμπεριφορά του παιδιού και να λάβει ένα λεπτομερές ιστορικό της πρώιμης ανάπτυξης του. Τα πρώτα σημεία και συμπτώματα μπορεί να εμφανιστούν κατά τη διάρκεια της βρεφικής ηλικίας, συμπεριλαμβανομένων προβλημάτων με τη διατροφή, στον ύπνο και στη νευρικότητα.
Μπορεί να σας συστήσει σωματικές και νευρολογικές εξετάσεις, για να αναγνωριστούν οι αισθητήριες και νευρολογικές διαταραχές. Το παιδί σας μπορεί επίσης να επισκεφτεί ειδικούς, οι οποίοι θα συμμετάσχουν στην ψυχολογική και εκπαιδευτική εξέταση.
Πόσο σοβαρό είναι η ΔΕΠΥ; Η ελλειμματική προσοχή – υπερκινητικότητα είναι ένα χρόνιο πρόβλημα που μπορεί να συνεχιστεί καθ’ όλη τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας έως την ενηλικίωση. Στις ήπιες μορφές της υποχωρεί καθώς το παιδί μεγαλώνει και η συμπεριφορά του βελτιώνεται. Αυτό όμως δεν συμβαίνει με τις σοβαρότερες μορφές. Γενικά, πρόκειται για έναν τρόπο λειτουργίας του ατόμου που έχει την τάση να επιμένει στο χρόνο.
Η κατάσταση αυτή μπορεί να βλάψει τον αυτοσεβασμό και την αυτοπεποίθηση του παιδιού, να προξενήσει απόρριψη και χλευασμό από τα άλλα παιδιά και να προκαλέσει ακαδημαϊκή και κοινωνική αποτυχία. Η θεραπεία μπορεί να βοηθήσει ένα παιδί στη μάθηση, στον έλεγχο της συμπεριφοράς, στις φιλίες, στην κοινωνική συνεργασία και στον αυτοσεβασμό.
Στην εφηβεία και στην ενήλικη ζωή τα μισά από τα παιδιά με διαταραχή έλλειψης προσοχής και υπερκινητικότητα εξακολουθούν να έχουν συμπτώματα. Περίπου το 80% των παιδιών που βρίσκονται σε φαρμακευτική αγωγή χρειάζεται να συνεχίσουν τη θεραπεία και κατά τη διάρκεια των εφηβικών χρόνων.
Αντιμετώπιση
Το παιδί σας μπορεί να χρειαστεί θεραπευτική εκπαίδευση, ώστε να το βοηθήσει στη μάθηση. Κάποια παιδιά με ΔΕΠΥ έχουν επίσης προβλήματα συμπεριφοράς που απαιτούν εξειδικευμένες συμβουλές για τους γονείς. Αυτές συνήθως παρέχονται από ψυχολόγους.
Η θεραπεία μπορεί να εστιαστεί σε τεχνικές τροποποίησης της συμπεριφοράς και αναδιάρθρωση του προγράμματος στο σπίτι και στο σχολείο. Η αποφυγή υπερβολικών διεγερτικών στοιχείων και η συνέπεια μπορεί να αποδειχτούν αποτελεσματικές για τη μείωση της μη αποδεκτής συμπεριφοράς. Η ανταμοιβή της καλής συμπεριφοράς είναι επίσης σημαντική. Ο γιατρός του παιδιού σας μπορεί να σας συνταγογραφήσει φάρμακα, για να βοηθήσει στην εστίαση της προσοχής του παιδιού σας και να μειώσει την υπερβολική δραστηριότητα.
Στους γονείς προτείνονται τα εξής:
- Να θέτει το ίδιο το παιδί βραχυπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους στη σχολική εργασία του.
- Προσπαθείστε ο χώρος μελέτης να είναι χωρίς παρεμβολές.
- Να ασχολείται το παιδί με την άθληση κάτι που προάγει την αυτοσυγκέντρωση.
- Να κρατά ημερολόγιο σημαντικών ημερών.
- Να γράφει το χρονοδιάγραμμα της επόμενης ημέρας.
- Να λύνει σταυρόλεξα.
- Να διασπά τις εργασίες του σε μικρότερες και απλούστερες.
- Καλό είναι να προηγείται σιωπηρή ανάγνωση πριν τη φωναχτή. Τέλος, στην προφορική ανάγνωση θα βελτιωθεί αν έχει το χρόνο να διαβάσει πιο ήρεμα, χωρίς πίεση.
- Μετά την ανάγνωση και την κατανόηση του κειμένου, είναι καλό να κρατά σημειώσεις στο περιθώριο της σελίδας και να επισημαίνει τα βασικά σημεία.
- Στη μελέτη να κάνει συχνά διαλείμματα με εναλλαγή δραστηριοτήτων για εκτόνωση της κούρασης ή της έντασης που νιώθει .
- Βοηθήστε το παιδί σας να ξεκινήσει την μελέτη και μετά απομακρυνθείτε. Δείξτε του το σωστό δρόμο για την επίλυση των εργασιών διαβάζοντας μαζί του μόνο τις οδηγίες και δίνοντας του συμβουλές στο πως θα δουλέψει.
Περάστε το μήνυμα στο παιδί ότι το δέχεστε όπως είναι, το καταλαβαίνετε, το πιστεύετε και το αγαπάτε. Μην έχετε κριτική στάση απέναντι του. Τα επικριτικά σχόλια και οι φωνές δεν κάνουν καλό. Πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι ένας ειδικός (ψυχολόγος, παιδοψυχολόγος, ειδικός παιδαγωγός κτλ) μπορεί να παρέμβει θετικά μαθαίνοντας στο παιδί να δει καλύτερα τον εσωτερικό του κόσμο και να λειτουργεί καλύτερα σε ένα οργανωμένο περιβάλλον.
