Η υστερία (διαταραχή μετατροπής) είναι μια περίεργη πάθηση η οποία τον 19ο αιώνα είχε πάρει διαστάσεις επιδημίας μεταξύ των γυναικών -τουλάχιστον έτσι πίστευαν οι γιατροί της Βικτωριακής Αγγλίας. Σήμερα, όμως, δεν είναι σαφές περί τίνος επρόκειτο και γιατί η πάθηση αυτή -αν υπήρξε ποτέ- έχει ελαχιστοποιηθεί.
Ο ορισμός της υστερίας δεν είναι σαφής, ούτε τα συμπτώματα, πολύ δε περισσότερο η αιτία της. Πάντως, οι περισσότεροι αντιλαμβανόμαστε τι σημαίνει. Πρόκειται για την εκδήλωση ενός θυμού στο έπακρον αν και μερικές φορές μπορεί να προκαλεί θυμηδία στους άλλους. Ο υστερικός δεν μπορεί να ελέγξει το θυμό του, τα νεύρα του, το μυαλό του, τα λόγια του και τις κινήσεις του. Χτυπιέται, ουρλιάζει, κλαίει, γελάει, συμπεριφέρεται σαν κλόουν και μερικές φορές σταματάει μόνο όταν λιποθυμήσει ή παραλύσει. Τα συμπτώματα αυτά πιστευόταν ότι αφορούσαν μόνο τις γυναίκες.
Για τους ψυχιάτρους αυτή η συμπεριφορά δεν είναι κάποιο θέατρο της γυναίκας. Είναι μία διαταραχή, μια νεύρωση που χαρακτηρίζεται από σωματική υπερεκφραστικότητα ασυνειδήτων συναισθημάτων τα οποία δεν βρίσκονται στον εκούσιο έλεγχο της ασθενούς. Μάλιστα, το σώμα μπορεί να υφίστανται πραγματικές βλάβες. Δεν είναι μόνο ότι μπορεί να υπάρξουν σπασμοί και λιποθυμία αλλά μπορεί να συμβεί τύφλωση ή άλλες παρενέργειες.
Τα συμπτώματα της υστερίας μπορεί να διαφέρουν από άτομο σε άτομο αλλά φαίνεται πως ακολουθούν ορισμένα στάδια.
Συμπτώματα
Μια υστερική κρίση μπορεί να κρατήσει από 15 λεπτά μέχρι μερικές ώρες και να έχει την εξής σειρά συμπτωμάτων:
- Πόνοι στην κοιλιά, ταχυπαλμίες, αίσθηση πνιγμού και διαταραχές της όρασης. Αυτά καταλήγουν σε απώλεια συνείδησης.
- Σταμάτημα της αναπνοής και ακινητοοποίηση του σώματος. Τινάγματα που αρχίζουν από μικρές γκριμάτσες και καταλήξουν σε εκτινάξεις του σώματος που μοιάζουν με επιληψία.
- Κινήσεις που συνοδεύονται με κραυγές σαν να παλεύει η πάσχουσα με κάποιο φανταστικό ον.
- Τέλος, εν μέσω παραισθήσεων και παραληρήματος, επανέρχεται η συνειδητή κατάσταση.
Τα παραπάνω συμπτώματα μπορούν να παρατηρηθούν και σ’ αυτό που ονομάζεται «κρίση νεύρων».
Κάποιοι θεωρούν ότι τα συμπτώματα παράγονται από την προσωπικότητα του ατόμου που χαρακτηρίζουν ως υστερική. Άλλοι πιστεύουν ότι τα υστερικά συμπτώματα εκφράζουν με συμβολικό τρόπο ένα απωθημένο σύμπλεγμα, πιθανότητα την ανικανοποίητη ερωτική επιθυμία ή κάποιο ψυχικό τραύμα.
Αιτία και αντιμετώπιση
Η υστερία αποτελεί μια από τις παλαιότερες ψυχιατρικές οντότητες που παρατήρησε ο άνθρωπος. Από την αρχή, θεωρήθηκε ότι αφορούσε μόνο τις γυναίκες και είχε αιτία την ανάγκη για ερωτική συνεύρεση.
Αυτή η άποψη είναι περίεργη αλλά φαίνεται ότι οι στην αρχαία εποχή είχε παρατηρηθεί ότι η υστερία συνέβαινε σε γυναίκες που ήταν ανύπανδρες ή χήρες. Επίσης ήταν γνωστό ότι ορισμένα θηλυκά ζώα που βρίσκονται σε οίστρο επιζητούν τη συνεύρεση με το αρσενικό με μανιακό τρόπο. Δεν είναι λοιπόν τυχαία η ετυμολογία της λέξης η οποία προέρχεται από τη αρχαιοελληνικό «ύστερον» ή «υστέρα» που σημαίνει τη γυναικεία μήτρα.
Για πρώτη φορά ένας αιγυπτιακός πάπυρος που χρονολογείται το 1900 π.Χ. κάνει λόγο για τη μετακίνηση της μήτρας μέσα στο γυναικείο σώμα ως αιτία της πάθησης. Ο Πλάτων επίσης πίστευε ότι η γυναικεία μήτρα, την ώρα που επιζητούσε το ανδρικό σπέρμα, μπορούσε να μετακινείται σαν ένα ζώο μέσα στο γυναικείο σώμα και προκαλώντας ασθένειες. Ο Πλάτων αναφέρει στον Τίμαιο: «Για τις γυναίκες, οι λεγόμενες μήτρες και υστέρες –ζωντανά που βρίσκονται μέσα τους- και επιθυμούν την παιδοποιΐα, όταν για πολύ χρόνο παραμείνουν άκαρπες, ενώ είναι ώριμες, δυσανασχετούν, αγανακτούν, περιπλανώνται μέσα στο σώμα, αποφράττουν τις διεξόδους του αέρα, δεν επιτρέπουν την αναπνοή, οδηγούν στην έσχατη απελπισία και παρέχουν άλλες, παντός είδους νόσους, μέχρι να συνευρεθούν η επιθυμία και ο έρωτας…».
Για τους αρχαίους, η αντιμετώπιση μιας υστερικής κρίσης ήταν οι μαλάξεις του αιδοίου με έλαια, προφανώς για να επανέλθει η μήτρα στη σωστή θέση της. Η υδροθεραπεία υπό πίεση και τα αρχαία σπα ήταν ένα άλλο μέσο. Το μασάζ των γεννητικών οργάνων ήταν βέβαια κάτι προσωρινό, η τελική λύση ήταν να βρει άντρα η γυναίκα.
Υδροθεραπεία υπό πίεση στην κοιλιακή χώρα.
Αυτή η αρχαία θεώρηση κληρονομήθηκε στους νεότερους γιατρούς μετά τον 17ο και ως τις αρχές του 20ου αιώνα. Κατά την άποψη των γιατρών, η θεραπεία ήταν ο αυνανισμός τον οποίο έπρεπε να αναλάβει κάποια νοσοκόμα ή ο ίδιος ο γιατρός, και όχι η ασθενής η οποία φυσικά, ειδικά εν ώρα κρίσης, δεν μπορούσε να κάνει κάτι τέτοιο. Η ιατρική ασκούνταν τότε από μια ελίτ γιατρών που δεν έβρισκε, βέβαια, ευχάριστη αυτή τη θεραπεία. Χρειάζεται μεγάλη προσοχή για να προκληθεί κορύφωση με αυτόν τον τρόπο και οι επαναλαμβανόμενες κινήσεις κουράζουν τον βραχίονα. Έτσι εμφανίστηκε στη δεκαετία του 1880 ο δονητής από έναν Βρετανό εφευρέτη. Η κατασκευή της συσκευής θεωρήθηκε κερδοφόρα επιχείρηση καθώς πιστευόταν ότι οι υστερικές γυναίκες ήταν πάρα πολλές – οι γιατροί του δέκατου έβδομου αιώνα δήλωναν ότι η υστερία ήταν η πιο κοινή πάθηση των γυναικών μετά τον πυρετό.
Να σημειωθεί ότι η ταινία ‘Hysteria‘ που κυκλοφόρησε το 2011 αναφέρεται στην Βικτωριανή Αγγλία και στην προσπάθεια ενός γιατρού να θεραπεύσει την υστερία με την μέθοδο του ‘υστερικού παροξυσμού’, οδηγώντας δηλαδή τις γυναίκες σε κορύφωση ‘δια χειρός’.
Τι είναι πραγματικά η υστερία;
Το φαινόμενο της υστερίας παρουσιάζει μέχρι σήμερα μεγάλο ενδιαφέρον καθώς δεν είναι γνωστό περί τίνος πρόκειται. Έχει ασφαλώς σχέση με υποσυνείδητες συγκρούσεις, με νευρώσεις που «σωματοποιούνται» με περίεργους τρόπους, όπως είναι η απώλεια ελέγχου.
Μια από τις πιο διάσημες ψυχιατρικές φυσιογνωμίες που ασχολήθηκαν με την υστερία ήταν ο Σίγκμουντ Φρόυντ ο οποίος θεώρησε ότι η ρίζα της ασθένειας βρίσκεται στην παιδική ηλικία και αφορά όχι μόνο τις γυναίκες αλλά και τους άνδρες.
Οι γιατροί παρατηρούσαν ότι οι γυναίκες που αντιμετώπιζαν μεγαλύτερο κίνδυνο για υστερία ήταν αυτές που δεν παντρεύονταν και θεωρούσαν ότι μπορούν να ζήσουν ανεξάρτητες από έναν άνδρα. Από την άλλη πλευρά, οι ειδικοί που ακολουθούν το φεμινιστικό πρίσμα λένε ότι οι γιατροί του παρελθόντος έβλεπαν την υστερία στρεβλά, επηρεασμένοι από μια ανδροκρατούμενη κοινωνία.
Είναι αλήθεια ότι για τους παλιούς ψυχιάτρους η υστερία ήταν βασική οντότητα του πεδίου τους. Πίστευαν ότι η υστερική προσωπικότητα είναι συνηθισμένη και υπεύθυνη για διάφορες ψυχολογικές παθήσεις π.χ. η ανορεξία αναφερόταν ως διαταραχή της υστερικής προσωπικότητας.
Όμως, ενώ ο αριθμός των υστερικών γυναικών θεωρούνταν μεγάλος, φτάνοντας ακόμα και το 25% του γυναικείου πληθυσμού, μετά το 1950, το φαινόμενο αρχίζει και υποχωρεί μέχρι εξαφάνισης. Το 1952, ο Αμερικανικός Ψυχιατρικός Σύνδεσμος εγκατέλειψε τη λέξη υστερία αντικαθιστώντας την με τον όρο διαταραχή μετατροπής (convention) υπονοώντας ότι ανήκει στις νευρώσεις που μετατρέπονται σε σωματικά συμπτώματα.
Γιατί όμως η υστερία αρχίζει να εξαφανίζεται; Υπάρχουν διάφορες απόψεις. Πρώτον, απελευθερώθηκαν σεξουαλικά οι γυναίκες ενώ τους προηγούμενους αιώνες η συνουσία και ο αυνανισμός θεωρούνταν αμαρτία. Δεύτερον, το φαινόμενο καλύπτεται σήμερα από άλλες ορολογίες όπως είναι το άγχος και η κατάθλιψη. Τρίτον, ενδεχομένως να μην υπήρχε στην έκταση που θεωρούσαν οι παλιότεροι ψυχίατροι. Για παράδειγμα, έχει παρατηρηθεί ότι οι λιποθυμίες των γυναικών ήταν πολύ περισσότερες στο παρελθόν σε σχέση με σήμερα αλλά ορισμένοι εικάζουν ότι αυτό οφειλόταν στα βαριά ρούχα που φορούσαν και ιδιαίτερα στους στενούς κορσέδες. Άλλοι λένε ότι τα τοξικά χημικά της εποχής, όπως το αρσενικό και ο υδράργυρος, τα οποία ήταν σε σαφώς υψηλότερα επίπεδα στο σώμα των ανθρώπων εκείνης της εποχής μπορεί να συνεισέφεραν στην εκδήλωση υστερικών συμπτωμάτων. Τέλος, το κυνήγι μαγισσών που είχε προηγηθεί στην Ευρώπη και είχε κρατήσει τρεις αιώνες ίσως να είχε παίζει κάποιο διαστεβλωτικό ρόλο στο μυαλό των γιατρών της εποχής -οι γιατροί λάμβαναν μέρος στο κυνήγι των μαγισσών.
Σήμερα, υπάρχει αυτό που έχει ονομαστεί μαζική υστερία. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι όταν νεαρές κοπέλες λιποθυμούν ουρλιάζοντας μπροστά στο αγαπημένο τους ροκ συγκρότημα. Όπως και να έχει, η υστερία είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση όχι μόνο γιατί φαίνεται να συνδέεται μυστηριωδώς με τη γυναικεία σεξουαλικότητα αλλά κι επειδή κάποτε είχε αναχθεί σε κορυφαία ψυχιατρική πάθηση.
