Ορισμένα παιδιά παρουσιάζουν ενεργητικότητα και κινητική δραστηριότητα σε υπερβολικό βαθμό, σε σχέση με τα άλλα παιδιά της ίδιας χρονολογικής ηλικίας. Η ικανότητα αυτών των παιδιών να διατηρούν την προσοχή και το ενδιαφέρον τους στη δραστηριότητα με την οποία ασχολούνται και να φέρουν σε πέρας τα καθήκοντα τα οποία τους ανατίθενται είναι εξαιρετικά μειωμένη.
Επιπλέον η παρορμητική τους συμπεριφορά αποκλίνει σημαντικά σε ένταση και συχνότητα από παρόμοιες μορφές συμπεριφοράς των συνομηλίκων τους. Πολλές φορές παρουσιάζουν αντιδραστική συμπεριφορά και έλλειψη συνεργατικής διάθεσης.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτά τα παιδιά, αν και φαίνεται να έχουν φυσιολογική νοημοσύνη, δυσκολεύονται εξαιρετικά να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος και να συμπεριφερθούν με τρόπο ανάλογο του αναπτυξιακού τους επιπέδου.
Με το πέρασμα του χρόνου, καθώς οι απαιτήσεις του περιβάλλοντος αυξάνουν σε αριθμό και πολυπλοκότητα, τα παιδιά αυτά ενδέχεται να αντιμετωπίσουν σοβαρές δυσκολίες στους τομείς της σχολικής, κοινωνικής και συναισθηματικής τους προσαρμογής.
Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής /Υπερκινητικότητα (ΔΕΠ-Υ)
Η ΔΕΠ-Υ είναι μια αναπτυξιακή διαταραχή, οργανικής αιτιολογίας -σύμφωνα με τα περισσότερα ερευνητικά δεδομένα- η οποία ασκεί αρνητική επίδραση σε πολλούς τομείς λειτουργικότητας του παιδιού και προκαλεί σοβαρές και επίμονες δυσκολίες τόσο στο ίδιο το παιδί όσο και στο οικογενειακό και ευρύτερο κοινωνικό του περιβάλλον.
Έχει υποστηριχθεί ότι η κυρίαρχη αιτία των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν τα υπερκινητικά παιδιά δεν είναι η ίδια η υπερκινητικότητά τους αλλά τα ελλείμματα στην παρατεταμένη προσοχή και στις διαδικασίες αυτορρύθμισης, οι οποίες είναι υπεύθυνες για την οργάνωση, την καταγραφή και την επεξεργασία των πληροφοριών.
Τα συμπτώματα
Ο τρόπος εκδήλωσης των συμπτωμάτων και η κλινική εικόνα που παρουσιάζουν τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ επηρεάζονται από πολλούς παράγοντες, όπως είναι το φύλο και η ηλικία του παιδιού, οι συνήθεις αντιδράσεις των γονέων στη συμπεριφορά του αλλά και οι συνθήκες μέσα στις οποίες αυτά τα συμπτώματα εκδηλώνονται. Επομένως, η κλινική εικόνα δύο παιδιών με ΔΕΠ-Υ μπορεί να είναι πολύ διαφορετική και αντίστοιχη με την επίδραση των προαναφερθέντων παραγόντων. Επίσης, ανάλογα με τη βαρύτητα των συμπτωμάτων της απροσεξίας ή της παρορμητικότητας-υπερκινητικότητας, η εικόνα αυτή ενδέχεται να διαφοροποιείται ακόμη περισσότερο.
Τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ είναι συνήθως πολύ ανήσυχα και δυσκολεύονται να μείνουν για πολλή ώρα στο ίδιο σημείο. Είναι ακατάστατα, αδέξια και συχνά μπορεί να κάνουν ζημιές και να προκαλούν αναστάτωση στο περιβάλλον τους. Όταν οι περιστάσεις απαιτούν να κάνουν οικονομία στις κινήσεις τους, τα παιδιά αυτά αισθάνονται εξαιρετικά άβολα, στριφογυρίζουν στην καρέκλα τους και κινούν νευρικά χέρια και πόδια.
Η ανυπομονησία είναι επίσης ένα άλλο κύριο χαρακτηριστικό των παιδιών με ΔΕΠ-Υ. Τα περισσότερα από αυτά δεν περιμένουν να ακούσουν μέχρι το τέλος τις οδηγίες που τους δίνονται προτού εκτελέσουν μια δραστηριότητα. Συχνά βιάζονται να απαντήσουν προτού ολοκληρωθεί η ερώτηση που τους απευθύνεται. Πολλές φορές επιδιώκουν να προσελκύσουν την προσοχή των άλλων με προκλητικό τρόπο. Φαίνεται επίσης ότι αδιαφορούν για τις συνέπειες της συμπεριφοράς τους και ότι δεν επηρεάζονται από τις προηγούμενες εμπειρίες τους.
Οι γονείς και οι δάσκαλοι αναφέρουν ότι τα παιδιά αυτά δίνουν συχνά την εντύπωση ότι είναι απρόσεκτα και αφηρημένα. Δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν για πολλή ώρα σε μια δραστηριότητα και μεταπηδούν από τη μία ασχολία στην άλλη. Επίσης επαναλαμβάνουν συχνά τα ίδια λάθη.
Ανάλογα με τον αριθμό των κριτηρίων που πληρούνται για κάθε ομάδα, η διάγνωση μπορεί να είναι ΔΕΠ-Υ με Προεξάρχοντα τον Απρόσεκτο Τύπο, ΔΕΠ-Υ με Προεξάρχοντα τον Υπερκινητικό-Παρορμητικό Τύπο ή ΔΕΠ-Υ Συνδυασμένος Τύπος. Στη συνέχεια παρουσιάζονται αναλυτικά αυτά τα κριτήρια.
Απροσεξία
α) Συχνά το παιδί αποτυγχάνει να συγκεντρώσει την προσοχή σε λεπτομέρειες ή κάνει λάθη απροσεξίας στις σχολικές εργασίες, τη δουλειά ή άλλες δραστηριότητες.
β) Συχνά δυσκολεύεται να διατηρήσει την προσοχή σε έργα ή δραστηριότητες παιχνιδιού.
γ) Συχνά φαίνεται να μην ακούει όταν του απευθύνεται ο λόγος.
δ) Συχνά δεν ακολουθεί μέχρι τέλους οδηγίες και αποτυγχάνει να διεκπεραιώσει σχολικές εργασίες ή άλλα καθήκοντα που του ανατίθενται στην τάξη ή στο σπίτι (χωρίς αυτό να οφείλεται σε εναντιωτική συμπεριφορά ή σε αποτυχία κατανόησης των οδηγιών).
ε) Συχνά αποφεύγει, αποστρέφεται ή δείχνει απροθυμία να εμπλακεί σε έργα που απαιτούν σταθερή και διαρκή πνευματική προσπάθεια (όπως σχολική εργασία ή προπαρασκευή των μαθημάτων στο σπίτι). Επίσης χάνει αντικείμενα απαραίτητα για εργασίες ή δραστηριότητες (π.χ. παιχνίδια, σχολικές εργασίες που έχουν δοθεί για το σπίτι, μολύβια, βιβλία κ.λπ.).
Υπερκινητικότητα
α) Συχνά κινεί νευρικά τα χέρια και τα πόδια ή στριφογυρίζει στη θέση του.
β) Συχνά σηκώνεται από τη θέση του στην τάξη ή σε άλλες περιστάσεις, στις οποίες αναμένεται να παραμείνει στο ίδιο σημείο.
γ) Συχνά τρέχει εδώ κι εκεί, σκαρφαλώνει και στριφογυρίζει με τρόπο που δεν ταιριάζει στις περιστάσεις και σε χώρους που δεν προσφέρονται για ανάλογες δραστηριότητες (στους εφήβους και στους ενήλικες αυτό μπορεί να περιορίζεται σε υποκειμενικά αισθήματα ανησυχίας).
δ) Συχνά δυσκολεύεται να παίζει ή να συμμετέχει ήσυχα σε δραστη¬ριότητες κατά τον ελεύθερο χρόνο του.
ε) Συχνά βρίσκεται σε διαρκή κίνηση και ενεργεί σαν «κινούμενη μηχανή».
στ) Συχνά μιλά πολύ και ακατάπαυστα.
Παρορμητικότητα
Συχνά απαντά απερίσκεπτα προτού ολοκληρωθεί η ερώτηση. Δυσκολεύεται να περιμένει τη σειρά του/της. Διακόπτει ή ενοχλεί με την παρουσία του/της τους άλλους (π.χ. παρεμβαίνει απρόσκλητα σε συζητήσεις ή παιχνίδια).
Συνοδά προβλήματα
Οι θεωρίες οι οποίες κατευθύνουν τη σύγχρονη έρευνα είναι αυτές που υποστηρίζουν ότι οι δυσκολίες των παιδιών με Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής- Υπερκινητικότητα πηγάζουν από τη μειωμένη τους ικανότητα να αναστείλουν τις αυθόρμητες αντιδράσεις τους στα γεγονότα ή να σταματήσουν μια συμπεριφορά που άρχισε να εκδηλώνεται.
Σχεδόν όλα τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ τα οποία παραπέμπονται σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας έχουν μειωμένες σχολικές επιδόσεις σε σχέση με το νοητικό τους επίπεδο. Οι γειωμένες σχολικές τους επιδόσεις φαίνεται να σχετίζονται με την απροσεξία, την παρορμητικότητα και την ανησυχία την οποία παρουσιάζουν τόσο μέσα στη σχολική τάξη όσο και κατά τη διάρκεια της μελέτης στο σπίτι.
Λόγω των μαθησιακών δυσκολιών τις οποίες αντιμετωπίζουν τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ, τουλάχιστον το 56% από αυτά θα χρειαστεί τη βοήθεια του ειδικού, το 30% περίπου ίσως επαναλάβει κάποια τάξη και το 30% ίσως φοιτήσει σε κάποια ειδική ή παράλληλη τάξη. Επίσης, ένα ποσοστό πάνω από 10% των παιδιών με ΔΕΠ-Υ ενδέχεται να εγκαταλείψει το σχολείο.
Ένας τομέας στον οποίο συχνά τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ παρουσιάζουν ειδικές δυσκολίες είναι η ανάπτυξη του λόγου και της ομιλίας. Σε ορισμένες επιδημιολογικές έρευνες έχει διαπιστωθεί ότι το 6-35% των παιδιών με ΔΕΠ-Υ αργεί να μιλήσει. Ανεξάρτητα όμως από την ενδεχόμενη καθυστέρηση στην ανάπτυξη του λόγου, το 10-54% των παιδιών με ΔΕΠ-Υ αντιμετωπίζει δυσκολίες στον προφορικό λόγο. Για ορισμένους ερευνητές, μάλιστα, οι δυσκολίες αυτές σχετίζονται άμεσα με τα ελλείμματα που παρουσιάζουν τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ στη διαδικασία της προσοχής.
Επιπλέον, τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ συχνά μειονεκτούν σε σχέση με τα «φυσιολογικά» παιδιά ως προς την ικανότητα ακριβούς εκτίμησης του χρόνου και περιγράφονται ως επιρρεπή σε ατυχήματα σε ποσοστό μέχρι και 57%.
Τέλος, έχει διαπιστωθεί ότι το 53-64% των παιδιών με ΔΕΠ-Υ αντιμετωπίζει προβλήματα στον ύπνο σύμφωνα με τις αναφορές των γονέων τους. Τα παιδιά αυτά δεν πηγαίνουν εύκολα στο κρεβάτι τους για ύπνο, ξυπνούν συχνά κατά τη διάρκεια της νύχτας, κοιμούνται συνήθως λιγότερες ώρες από τα υπόλοιπα παιδιά και ξυπνούν δύσκολα το πρωί.
Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής -Υπερκινητικότητα ανάλογα με την ηλικία
Βρεφική ηλικία. Ενα «δύσκολο βρέφος» ενδέχεχαι να εμφανίσει αργότερα στη νηπιακή και παιδική ηλικία διάφορες δυσκολίες. Τα «δύσκολα βρέφη» φαίνεται να παρουσιάζουν αυξημένα επίπεδα κινητικής δραστηριότητας και να δυσκολεύουν ιδιαίτερα τις μητέρες τους στην καθημερινή τους περιποίηση. Συνήθως κλαίνε περισσότερο από χα άλλα μωρά και το κλάμα τους είναι πιο οξύ, έντονο και παρατεταμένο. Επίσης χα βρέφη αυτά δεν έχουν ένα σταθερό ωράριο ύπνου, ξυπνούν επανειλημμένα σε ακατάσχετες ώρες και κλαίνε. Οι δυσκολίες στον ύπνο ενδέχεται να συνεχιστούν και κατά την παιδική ηλικία.
Προσχολική ηλικία. Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας που παρουσιάζουν ΔΕΠ-Υ είναι συχνά παρορμητικά, ανυπάκουα και ιδιαίτερα τολμηρά. Φαίνεται να διαθέτουν ανεξάντλητα αποθέματα ενέργειας και η κινητικότητα τους είναι ιδιαίτερα αυξημένη. Ενδέχεται επίσης να παρουσιάζουν δυσκολίες στο συντονισμό των κινήσεων τους και αδεξιότητα. Είναι επίσης πολύ απαιτητικά και συχνά ξεσπούν σε έντονες εκρήξεις οργής όταν θυμώνουν ή απογοητεύονται. Λόγω της παρορμητικότητας και της έλλειψης φόβου μπροστά στον κίνδυνο είναι ιδιαίτερα επιρρεπή στα ατυχήματα.
Σχολική ηλικία. Οι δάσκαλοι συχνά αναφέρουν ότι τα παιδιά αυτά ονειροπολούν την ώρα του μαθήματος και είναι αφηρημένα. Προσεχτική παρατήρηση, όμως, αποδεικνύει ότι δεν πρόκειται για ονειροπόληση αλλά για έλλειψη ενδιαφέροντος για ορισμένες από τις δραστηριότητες που τους υποδεικνύουν οι δάσκαλοι. Η συμπεριφορά των παιδιών αυτών είναι συχνά απρόβλεπτη για τους δασκάλους καθώς ενδέχεται να τα καταφέρνουν σε μια δραστηριότητα τη μια μέρα και να αποτυγχάνουν στην ίδια δραστηριότητα την επομένη. Αυτή η ασυνέπεια στις επιδόσεις του παιδιού ερμηνεύεται συχνά από τους δασκάλους ως τεμπελιά και έλλειψη προσπάθειας και έχει ως αποτέλεσμα την άσκηση πίεσης και τη διατύπωση συνεχών παρατηρήσεων. Για ένα παιδί με Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής – Υπερκινητικότητα όμως, η ασυνέπεια αυτή είναι αποτέλεσμα της παρορμητικής συμπεριφοράς του και του βαθμού κινητοποίησης και διέγερσης της προσοχής του την ώρα που ασχολείται με τη συγκεκριμένη δραστηριότητα.
Ενώ λοιπόν σε αυτή την ηλικία τα περισσότερα παιδιά είναι σε θέση να αναγνωρίζουν ότι είναι υπεύθυνα για τις πράξεις τους, τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ συνηθίζουν να αποδίδουν στους άλλους την ευθύνη των πράξεων τους και δεν πιστεύουν ότι μπορούν τα ίδια να ελέγξουν αυτό που θα τους συμβεί. Η έλλειψη εμπιστοσύνης στον εαυτό τους, η οποία ενισχύεται από τη συμπεριφορά γονέων και δασκάλων, όπως επισημάναμε, αυξάνει ακόμη περισσότερο την τάση αυτών των παιδιών να είναι απρόσεχτα και να εγκαταλείπουν εύκολα την προσπάθεια. Επιπλέον, λόγω της μειωμένης διάρκειας συγκέντρωσης της προσοχής τους κατά τη μελέτη, τα παιδιά αυτά έχουν λιγότερες πιθανότητες από τους συμμαθητές τους να ανταποκριθούν ικανοποιητικά στις απαιτήσεις της τάξης τους.
Εφηβική ηλικία. Οι έφηβοι οι οποίοι ως παιδιά είχαν λάβει τη διάγνωση της ΔΕΠ-Υ στη συντριπτική τους πλειονότητα συνεχίζουν να πληρούν τα κρ¬τήρια αυτής της διαταραχής και στην εφηβεία. Μάλιστα, ακόμη και στην περίπτωση που τα συμπτώματα υπερκινητικότητας-παρορμητικότητας υποχωρούν σε κάποιο βαθμό, τα συμπτώματα της απροσεξίας καθώς και τα δευτερογενή προβλήματα που απορρέουν από τη ΔΕΠ-Υ παραμένουν, εντείνονται και περιπλέκονται στην εφηβεία.
Είναι γενικά παραδεκτό ότι η επιτυχημένη μετάβαση ενός οποιουδήποτε ατόμου από την παιδική στην εφηβική ηλικία βασίζεται, μεταξύ άλλων, στις θετικές εμπειρίες που έχει αποκτήσει στους τομείς των ακαδημαϊκών επιδόσεων και των κοινωνικών του σχέσεων. Αυτοί ακριβώς όμως είναι οι τομείς στους οποίους οι έφηβοι με ΔΕΠ-Υ ενδέχεται να έχουν αντιμετωπίσει σοβαρές δυσκολίες και, σε ορισμένες περιπτώσεις, να έχουν βιώσει έντονη αποτυχία στη σχολική ηλικία.
Φαίνεται λοιπόν ότι η ύπαρξη Διαταραχής Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας αυξάνει τις δυσκολίες προσαρμογής του ατόμου και επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη του, ακόμη και αν δεν συνυπάρχουν άλλες διαταραχές.
