Οι ιοί αποτελούνται από DNA ή RNA, που περιβάλλεται από ένα πρωτεϊνικό καψίδιο. Είναι ενδοκυτταρικά παράσιτα, αναπαράγονται μέσα σε κύτταρα-ξενιστές και χρησιμοποιούν τα ένζυμα των ξενιστών, για να αναπαραχθούν.
Οι ιοί δεν έχουν αυτόνομη ζωή, δηλαδή για να πολλαπλασιαστούν χρειάζεται να περάσουν μέσα σε άλλα ζωντανά κύτταρα (ανθρώπου, ζώων, φυτών, βακτηρίων, αρχαίων), τα οποία πολλές φορές και καταστρέφουν. Το όνομα «ιός» είναι μετάφραση του Λατινικού όρου «virus» που σημαίνει δηλητήριο. Οι ιοί που μολύνουν βακτήρια και αρχαία ονομάζονται βακτηριοφάγοι ή απλά «φάγοι».
Οι ιοί ανακαλύφθηκαν το 1883 και θεωρήθηκαν ότι είναι οι μυστηριώδεις παράγοντες που προκαλούν την ασθένεια «μωσαϊκή του καπνού». Η ασθένεια αυτή ονομάστηκε έτσι επειδή τα φύλλα του καπνού, που έχουν προσβληθεί από τον ιό, είναι γεμάτα κηλίδες. Αρχικά, οι ιοί χαρακτηρίστηκαν ως πολύ μικρά μολυσματικά βακτήρια, που δεν είναι ορατά στο μικροσκόπιο. Δέκα χρόνια αργότερα ο Ρώσος φυσιοδίφης Ivanowski διαπίστωσε ότι οι παθογόνοι αυτοί παράγοντες περνούσαν από πολύ λεπτούς ηθμούς, που μπορούσαν να συγκρατούν όλα τα βακτήρια. Διαπιστώθηκε επίσης ότι είναι ικανοί να πολλαπλασιάζονται μόνο μέσα σε ζωντανά κύτταρα και όχι σε θρεπτικά υλικά, όπως συμβαίνει με τα βακτήρια. Τελικά, το 1935, ο ιός της μωσαϊκής του καπνού απομονώθηκε και μελετήθηκε. Τότε διαπιστώθηκε ότι είναι ένα αναπαραγόμενο σωματίδιο, πολύ απλούστερο από τα βακτήρια, και ότι αποτελείται από RNA και πρωτεΐνες.
Σε αντίθεση με το κύτταρο, που είναι η θεμελιώδης μονάδα της ζωής, ο ιός δεν είναι τίποτε περισσότερο από νουκλεϊκό οξύ και πρωτεΐνες. Μόνο όταν βρεθεί μέσα σε ένα κύτταρο-ξενιστή, ο ιός «ξυπνά» και εκφράζει τη χαρακτηριστικότερη ιδιότητα των ζωντανών οργανισμών, δηλαδή την αναπαραγωγή.
Το μέγεθος των ιών είναι μικρότερο από ένα μικρόμετρο (εκατομμυριοστό του μέτρου) και κυμαίνεται από 0,02 έως 0,3 μικρόμετρα. Δεν είναι ορατοί με το απλό μικροσκόπιο αλλά μόνο με το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο, με το οποίο το μέγεθος τους αυξάνεται πολλές χιλιάδες φορές. Έχουν σχήμα ελικοειδές, σφαιρικό, πολύπλευρο ή εμφανίζουν νηματοειδή μορφή.
Οι ιοί έχουν απλή κατασκευή. Αποτελούνται από ένα μόνο είδος νουκλεϊνικού οξέος, DNA ή RNA —(οι φάγοι έχουν DNA), το οποίο καλύπτεται από πρωτεΐνες (καψομερίδια) που αποτελούν την κάψα (καψίδιο) του ιού. Αρκετοί ιοί προς τα έξω μετά την κάψα έχουν έλυτρο (φάκελλο).
Οι ιοί που φέρουν έλυτρο έχουν στην επιφάνεια τους γλυκοπρωτεΐνες, οι οποίες είναι αντιγόνα και τις χρησιμοποιούν για να προσκολληθούν στα κύτταρα και να προκαλέσουν λοίμωξη.
Οι ιοί πολλαπλασιάζονται μόνο μέσα στα κύτταρα, τα οποία πολλές φορές τα καταστρέφουν. Τα μολυσμένα κύτταρα μπορεί, με τη σειρά τους, να παράγουν τοξίνες. Ο κάθε ιός είναι μοναδικός με την έννοια ότι προσβάλλει και μολύνει ειδικά κύτταρα στα όργανα του σώματος, π.χ. άλλοι ιοί προσβάλουν το ήπαρ, άλλοι ιοί το αναπνευστικό σύστημα και άλλοι ιοί τα κύτταρα του αίματος. Αρκετοί ιοί όμως προσβάλλουν διαφορετικά κύτταρα συγχρόνως. Μετά την καταστροφή των κυττάρων οι ιοί που έχουν ελευθερωθεί μολύνουν νέα κύτταρα. Όταν καταστραφούν πολλά κύτταρα του οργανισμού εκδηλώνεται λοίμωξη που καλείται ιογενής.
Οι ιοί προκαλούν πολλές λοιμώξεις στον άνθρωπο. Για παράδειγμα υπολογίζεται ότι το 90% των αναπνευστικών λοιμώξεων, ιδιαίτερα στην παιδική ηλικία, προκαλείται από ιούς. Τυπικές ιογενείς λοιμώξεις είναι το AIDS (ιός Ηiν), το κοινό κρυολόγημα (ρινοϊοί), η γρίπη (ιός της γρίπης), η ανεμοβλογιά (ιός ανεμοβλογιάς – έρπη¬τα ζωστήρα), έρπητας (ιός του απλού έρπητα).
Επίσης πολλές άλλες παθήσεις πιστεύεται ότι οφείλονται σε ιούς, όπως ο καρκίνος του τραχήλου της μήτρας (ιός ανθρώπινου θηλώματος, HPV), η σκλήρυνση κατά πλάκας (ιός Epstein-Barr) και το σύνδρομο χρόνιας κόπωσης (ανθρώπινος ερπητοϊός 6 ή HHV-6).
Ορισμένοι ιοί μπορεί να μην προκαλούν πάντα λοίμωξη. Τυπικό παράδειγμα είναι ο κυτταρομεγαλοϊός, ο ιός του απλού έρπητα και ο ιός της ανεμοβλογιάς — έρπητα ζωστήρα, οι οποίοι μετά τη λοίμωξη ποy προκαλούν παραμένουν σε λανθάνουσα κατάσταση στον άνθρωπο δια βίου. Μπορεί όμως να προκαλέσουν ξανά λοίμωξη όταν ελαττωθεί αρκετά η άμυνα του οργανισμού (βαριές παθήσεις, λήψη ανοσοκατασταλτικών και κυτταροστατικών φαρμάκων).
Η αντιμετώπιση των ιώσεων γίνεται κυρίως με ειδικά εμβόλια, που διεγείρουν το ανοσοποιητικό σύστημα κατά της μόλυνσης. Όμως οι ιοί μεταλλάσσονται και εξελίσσονται.
ΙΟΕΙΔΗ
Να σημειωθεί ότι υπάρχει μια ιδιαίτερη κατηγορία μικροοργανισμών που μοιάζει με τους ιούς, τα ιοειδή. Πρόκειται για μόρια RNA χωρίς κάψα και έλυτρο. Έχει διαπιστωθεί ότι προκαλούν βλάβες σε γεωργικά προϊόντα (πατάτες, ντομάτες, φρούτα).
