Ο χρυσίζων σταφυλόκοκκος (Staphylococcus aureus) είναι Gram-Θετικός κόκκος και ο πιο επικίνδυνος από όλους τους σταφυλόκοκκους. Ονομάζεται έτσι επειδή στο μικροσκόπιο μοιάζει με τσαμπί σταφυλιού.
Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι ο χρυσίζων σταφυλόκοκκος αποτελεί μέλος της φυσιολογικής χλωρίδας σε πολλούς ανθρώπους, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όλοι οι άνθρωποι θα νοσήσουν. Τα περισσότερα βρέφη, μάλιστα, αποικίζονται αμέσως μετά τον τοκετό, ωστόσο ο αποικισμός μειώνεται όσο τα παιδιά μεγαλώνουν. Αν όμως το βακτήριο εισέλθει με κάποιον τρόπο μέσα στο σώμα, π.χ. μέσω μιας πληγής ή μέσω της αναπνευστικής οδού, μπορεί να προκαλέσει σοβαρές μολύνσεις. Τα συμπτώματα είναι ανάλογα με την ασθένεια που θα προκληθεί και η αντιμετώπιση γίνεται με αντιβίωση.
Οι σταφυλόκοκκοι είναι η πιο σημαντική αιτία βακτηριακής λοίμωξης στο γενικό πληθυσμό. Το 20-40% των ενηλίκων είναι φορείς του βακτηρίου. Η επίπτωση είναι ακόμη μεγαλύτερη στο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό. Τα στελέχη ταξινομούνται ως χρυσίζων (παθογόνος) σταφυλόκοκκος (S. Aureus), επιδερμικός σταφυλόκοκκος (S. Epidermis) και σαπροφυτικός σταφυλόκοκκος (S. Saprophyticus).
Ο χρυσίζων σταφυλόκοκκος έχει αναπτύξει πολλούς μηχανισμούς με τους οποίους ξεγελά το ανοσοποιητικό μας σύστημα, πολλαπλασιάζεται και εξαπλώνεται σε διάφορα όργανα προκαλώντας σοβαρές επιπλοκές. Το παθογόνο αυτό μικρόβιο εκκρίνει μία σειρά πρωτεϊνών που θέτουν εκτός λειτουργίας το ανοσοποιητικό μας σύστημα. Είναι από τα πλέον συχνά αίτια λοιμώξεων σε βρέφη και παιδιά, ειδικά το καλοκαίρι.
Ο χρυσίζων σταφυλόκοκκος παράγει:
- Κοαγκουλάση (πηκτάση), ένα ένζυμο που πήζει το πλάσμα.
- Χρυσίζουσα χρωστική.
- Εξωτοξίνες με αιμολυτικές και νεκρωτικές ιδιότητες και υαλουρονιδάση.
Ο σταφυλόκκοκος προκαλεί ποικιλία λοιμώξεων με την εξής κατανομή:
- Λοιμώξεις του δέρματος (εικόνα) και των μαλακών μορίων (39%).
- Λοιμώξεις του κατώτερου αναπνευστικού (23%).
- Βακτηριαιμία-ενδοκαρδίτιδα (22%).
- Άλλες λοιμώξεις όπως του ουροποιητικού, ΚΝΣ, κοιλίας, οστών κλπ. (15%).
Που υπάρχει
Το βακτήριο υπάρχει πολύ συχνά στο δέρμα και στη μύτη υγιών ατόμων. Περίπου το 20% του γενικού πληθυσμού είναι χρόνιοι φορείς του χρυσίζοντα σταφυλόκοκκου, ενώ ακόμη 30-60% είναι περιστασιακοί, παροδικοί φορείς. Μέχρι και 35% του πληθυσμού φέρει σταφυλόκοκκο στη μύτη κάτι που έχει ιδιαίτερη επιδημιολογική σημασία έχει διότι ο αποικισμός στον βλεννογόνο της μύτης είναι σημαντική πηγή μετάδοσης. Από την μύτη, με ευκολία, το μικρόβιο μεταφέρεται σε μαντίλια, τσέπες, πετσέτες, ρούχα και ει δικά στα χέρια, και όταν δοθεί η ευκαιρία προκαλεί λοιμώξεις – από ένα σπυράκι μέχρι πνευμονία, ενδοκαρδίτιδα, ή ακόμη και θανατηφόρα σηψαιμία.
Οι συνήθεις θέσεις αποικισμού του χρυσίζοντα σταφυλόκοκκου είναι τα ρουθούνια της μύτης, αλλά και οι μασχαλιαίες κοιλότητες, ο λάρυγγας, το περίνεο και η περιπρωκτική περιοχή, τα χέρια και τα νύχια. Mε τις συμβατικές μεθόδους καλλιεργειών, η συχνότητα ανέρχεται περίπου στο 35% για τη μύτη, 20% για το περίνεο και τα γεννητικά όργανα και 5-10% για τις μασχάλες και τα μεσοδακτύλια διαστήματα των ποδιών.
Ο χρυσίζων σταφυλόκοκκος έχει ευρεία οικολογική κατανομή στο περιβάλλον (έδαφος, ιματισμός, αντικείμενα κ.ά.) όπου επιβιώνει για αρκετές ημέρες. Είναι ευαίσθητος σε πολλά αντισηπτικά (π.χ. οινόπνευμα 70%, διαλύματα ιωδίου) και απολυμαντικά (π.χ. διάλυμα οικιακής χλωρίνης 1ο%). Το μικρόβιο καταστρέφεται σε υψηλές θερμοκρασίες (π.χ. 120 βαθμοί Κελσίου για 15 λεπτά). Η εντεροτοξίνη που παράγει αντέχει στη θερμοκρασία βρασμού.
Ποιες ασθένειες προκαλεί
Ο χρυσίζων σταφυλόκοκκος (αλλά και άλλοι σταφυλόκοκκοι) προκαλεί πολλές λοιμώξεις από τις οποίες οι συνηθέστερες είναι: οι τοπικές δερματικές, όπως ο δοθιήνας, η θυλακίτιδα, το μολυσματικό κηρίο, η παρωνυχία, το ερυσίπελας, το απόστημα, η κυτταρίτιδα και οι μετεγχειρητικές ή μετατραυματικές λοιμώξεις. Οι δερματικές λοιμώξεις από σταφυλόκοκκο μπορεί να προκαλέσουν μια σοβαρή κατάσταση που ονομάζεται “σύνδρομο εγκαύματος του δέρματος”, η οποία παρατηρείται πιο συχνά στα παιδιά, αλλά μπορεί να συμβεί και σε ενήλικες. Η μόλυνση προκαλεί την κατάρρευση των ανώτερων στρωμάτων του δέρματος, όπου δημιουργούνται φουσκάλες και στη συνέχεια διαλύονται αφήνοντας πίσω τους πληγές που μοιάζουν με ένα σοβαρό έγκαυμα.
Ο χρυσίζων σταφυλόκοκκος ευθύνεται επίσης για σοβαρές, συστηματικές λοιμώξεις, συχνά απειλητικές για τη ζωή του ασθενούς. Οι γυναίκες που θηλάζουν μπορεί να πάθουν μια λοίμωξη στο στήθος που ονομάζεται μαστίτιδα, η οποία μπορεί να απελευθερώσει βακτήρια στο γάλα της μητέρας. Τα βακτήρια σταφυλόκοκκου στους πνεύμονες μπορεί να προκαλέσουν πνευμονία. Όταν το βακτήριο εισέρχεται στα οστά μπορεί να προκαλέσει οστεομυελίτιδα.
Τα συμπτώματα της σταφυλοκοκκικής νόσου του δέρματος περιλαμβάνουν αποστήματα με πύον, ενώ ο πόνος, το πρήξιμο και η ερυθρότητα στην περιοχή της μόλυνσης είναι αρκετά συχνή. Εάν η μόλυνση από σταφυλόκοκκο περάσει στο αίμα (βακτηριαιμία ή σηψαιμία) τα συμπτώματα περιλαμβάνουν πυρετό, ρίγη και χαμηλή αρτηριακή πίεση (υπόταση). Η λοίμωξη από σταφυλόκοκκο στο αίμα μπορεί να μολύνει την καρδιά ή τις καρδιακές βαλβίδες (ενδοκαρδίτιδα). Η σήψη μπορεί να οδηγήσει σε καταπληξία ή πολλαπλή κατάρρευση οργάνων, η οποία μπορεί γρήγορα να οδηγήσει σε θάνατο.
Ο χρυσίζων σταφυλόκοκκος απελευθερώνει μια τοξίνη στις τροφές, προκαλώντας ταχεία έναρξη σοβαρής ναυτίας και εμέτου. Μπορεί επίσης να προκαλέσει πυρετό. Οι τροφές που συνδέονται με σταφυλοκοκκική τροφική δηλητηρίαση είναι τα τα γαλακτοκομικά προϊόντα, τα αυγά, το κρέας, τα πουλερικά, οι σαλάτες με αυγό, τόνο, κοτόπουλο, πατάτες και ζυμαρικά.Η μόλυνση τροφών με εντεροτοξικογόνα στελέχη έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση γαστρεντερίτιδας (τροφική δηλητηρίαση).
Σταφυλοκοκκικές τοξίνες είναι επίσης υπεύθυνες για το σύνδρομο του τοξικού σοκ (συμβαίνει συνήθως κατά τη διάρκεια της εμμήνου ρύσεως (περιόδου) και την τοξική επιδερμική νεκρόλυση (σύνδρομο ζεματισμένου δέρματος).
Σημειώνεται ότι οι σοβαρές λοιμώξεις μαλακών μορίων ιδιαίτερα στα παιδιά προκαλούνται από ορισμένα στελέχη σταφυλόκοκκου που παράγουν μία τοξίνη που λέγεται λευκοκτονίνη (Panton-Valentine Leucocidin — PVL).
Η εμφάνιση σταφυλοκοκκικών λοιμώξεων ευνοείται όταν υπάρχουν παθήσεις που αυξάνουν την ευπάθεια του ανθρώπου στις λοιμώξεις όπως ο διαβήτης και η χρόνια νεφρική ανεπάρκεια. Λοιμώξεις από S. aureus έχουν επίσης συσχετιστεί με επιπλοκές από τη χρήση ιατρικών εμφυτευμάτων, όπως ενδοφλέβιους καθετήρες και βηματοδότες.
Οι ασθενείς με ατοπική δερματίτιδα παρουσιάζουν ιδιαίτερη ευπάθεια στον χρυσίζοντα σταφυλόκοκκο.
Διάγνωση
Η διάγνωση της σταφυλοκοκκικής λοίμωξης βασίζεται κυρίως στην μικροσκόπηση και καλλιέργεια του κλινικού δείγματος, το οποίο διαφέρει ανάλογα με την κλινική εντόπιση της λοίμωξης. Στη συνέχεια γίνεται αντιβιόγραμμα για τον έλεγχο ευαισθησίας στα αντιβιοτικά. Οι σοβαρές λοιμώξεις σταφυλόκοκκου στο αίμα, η πνευμονία και η ενδοκαρδίτιδα απαιτούν συνήθως καλλιέργειες αίματος.
Η πιο εύκολη εξέταση για να διαπιστωθεί η φορεία είναι καλλιέργεια από τη μύτη.
Τρόποι μετάδοσης
Ο παθογόνος σταφυλόκοκκος μεταδίδεται εύκολα από επαφή με δερματική σταφυλοκοκκική λοίμωξη καθώς επίσης και εμμέσως δια μέσου των χεριών από μολυσμένα αντικείμενα, επιφάνειες (π.χ. πόμολα στις πόρτες, τηλέφωνα, πλήκτρα υπολογιστών) καθώς επίσης και με κοινή χρήση ξυραφιών, πετσετών, κ.ά.
Ο χρόνος επώασης ποικίλλει. Συνήθως κυμαίνεται από 4 μέχρι 10 ημέρες. Όμως η λοίμωξη μπορεί να συμβεί και αρκετό καιρό (μέχρι και μήνες) μετά τη μόλυνση. Στην περίπτωση γαστρεντερίτιδας από εντεροτοξινογόνα στελέχη, τα συμπτώματα εκδηλώνονται συνήθως 4-6 ώρες μετά τη λήψη μολυσμένης τροφής. Κυμαίνεται όμως από 30 λεπτά μέχρι 8 ώρες.
Πιο ευαίσθητα στους σταφυλόκοκκούς είναι τα μωρά, των οποίων οι συχνές θέσεις αποικισμού είναι ο ρινοφάρυγγας, το δέρμα και το ομφαλικό κολόβωμα.
Θεραπεία
Είναι γνωστό ότι ποσοστό πάνω από 90% των στελεχών είναι ανθεκτικά στην πενικιλίνη και αμπικιλλίνη λόγω παραγωγής ενός ενζύμου που τις καταστρέφει, της β-λακταμάσης. Στη θεραπεία των σταφυλοκοκκικών λοιμώξεων, το αντιβιόγραμμα είναι απαραίτητο, καθόσον ένα μεγάλο ποσοστό στελεχών (περίπου 40%) από νοσοκομειακές αλλά και από εξωνοσοκομειακές λοιμώξεις είναι ανθεκτικά σε πολλά αντιβιοτικά.
Για την εξάλειψη στεχελών που βρίσκονται στη μύτη και είναι ανθεκτικά εφαρμόζεται θεραπεία με μορφή αλοιφής με ειδικά αντισταφυλοκοκικά αντιβιοτικά, τη μουπιροσίνη και το φουσιδικό οξύ.
Η εκρίζωση του χρυσίζοντα σταφυλόκοκκου από τη μύτη και τις άλλες θέσεις αποικισμού έχει νόημα επί:
- Ασθενών με υποτροπιάζουσες σταφυλοκοκκικές λοιμώξεις του δέρματος και των μαλακών μορίων, όταν δεν επαρκούν τα μέτρα υγιεινής.
- Ασθενών με συχνές, σοβαρές εξάρσεις ατοπικής δερματίτιδας, ιδιαιτέρως όταν αυτές συνδέονται με λοιμώξεις.
- Σε αποδεδειγμένα φορείς του μικροβίου που λόγω εργασίας έρχονται σε επαφή με ευπαθή άτομα.
Να σημειωθεί πως όταν άρχισε η χρήση της πενικιλλίνης, ο χρυσίζων σταφυλόκοκκος ήταν ευαίσθητος προς αυτή. Γρήγορα όμως απέκτησε ανθεκτικότητα και τώρα δεν χρησιμοποιείται η πενικιλλίνη σχεδόν καθόλου σε λοιμώξεις με αιτία τον χρυσίζοντα σταφυλόκοκκο. Έτσι η μεθικιλλίνη άρχισε να χρησιμοποιείται το 1959 στις λοιμώξεις με ανθεκτικότητα προς την πενικιλλίνη, αλλά το 1961 εμφανίστηκε για πρώτη φορά το ανθεκτικό προς την μεθικιλλίνη στέλεχος του χρυσίζοντα σταφυλόκοκκο (MRSA – Methicillin Resistant StaphylococcuS Aureus). Τώρα η μεθικιλλίνη σπάνια χρησιμοποιείται για λοιμώξεις.
Ο MRSA συμπεριφέρεται ακριβώς όπως ο συνήθης χρυσίζων σταφυλόκοκκος και δεν προκαλεί διαφορετικές λοιμώξεις. Η λοίμωξη με MRSA συχνά γίνεται μέσα στα νοσοκομεία σε ασθενείς που είναι μεγάλης ηλικίας, βαριά άρρωστοι και χειρουργημένοι Τα αντιβιοτικά για τον MRSA δίνονται μόνο σε ενέσιμη μορφή και είναι ακριβά και τοξικά.
Πρόληψη
Μέχρι σήμερα δεν υπάρχει εμβόλιο για τον χρυσίζοντα σταφυλόκοκκο. Ιδιαίτερη, αλλά και καθοριστική σημασία για την προφύλαξη αποδίδεται στο καλό και συχνό πλύσιμο των χεριών. Επίσης κάθε αμυχή (γρατζουνιά) ή πληγή στο δέρμα πρέπει να καλύπτεται και να θεραπεύεται αμέσως. Για την αποφυγή του τοξικού σοκ στις γυναίκες κατά τη διάρκεια της εμμήνου ρύσεως, συνιστάται να αλλάζουν συχνά (τουλάχιστον κάθε 6 ώρες) τα ταμπόν.
Οι χώροι στους οποίους η παρουσία των σταφυλόκοκκων έχει μεγάλη σημασία για την επέκταση επιδημικής μορφής λοιμώξεως είναι τα νοσοκομεία και ιδιαίτερα οι θάλαμοι των νεογνών, οι μονάδες εντατικής θεραπείας, τα χειρουργεία και οι θάλαμοι χημειοθεραπείας καρκινοπαθών και ασθενών με AIDS. Άτομα με σταφυλοκοκκικές βλάβες ή και υγιείς μικροβιοφόροι πρέπει να αποκλείονται και να απομακρύνονται από αυτούς τους χώρους.
Το ιατρικό και το νοσηλευτικό προσωπικό των νοσοκομείων πρέπει να ελέγχεται, διότι οι σταφυλόκοκκοι αποικίζουν εύκολα τη μύτη, καθώς επίσης τα ρούχα αλλά και τα χέρια των ατόμων που εργάζονται στα νοσοκομεία. Η σχολαστική αντισηψία με εξαχλωροφαίνιο ή κρέμες χλωροεξιδίνης ή βακιτρακίνης περιορίζουν τις επιδημικές νοσοκομειακές λοιμώξεις. Την ίδια αποτελεσματικότητα έχει επίσης η χρήση μουπιροσίνης. Επιβάλλεται καλός καθαρισμός των επιφανειών με υδατικό διάλυμα οικιακής χλωρίνης ιο% ή άλλα απολυμαντικά.
Η καλή συντήρηση τέλος των τροφίμων (κρέμες, γαλακτερά) και ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες προφυλάσσει από τις τροφικές δηλητηριάσεις.
