Οι φυτοστερόλες ανήκουν στην οικογένεια των λιπιδίων και η κατανάλωσή τους αποτελεί ένα τρόπο μείωσης της χοληστερόλης (χοληστερίνης) που κυκλοφορεί στο ανθρώπινο αίμα. Η μεγάλη, ωστόσο, κατανάλωσή τους, μπορεί να έχει ορισμένες παρενέργειες.
Οι φυτοστερόλες είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για τις φυτικές στερόλες και στανόλες. Αυτές οι δύο κατηγορίες λιπιδίων βρίσκονται στα φυτά και έχουν ορισμένες χημικές διαφορές. Οι στερόλες έχουν έχουν ένα διπλό δεσμό στον κυκλικό δακτύλιο που σχηματίζεται στο μόριό τους αλλά αυτό δεν ισχύει για τις στανόλες. Το 90% των φυτοστερολών στην ανθρώπινη διατροφή είναι στερόλες.
Ιδιότητες
Οι φυτοστερόλες αποτελούν συστατικό των κυτταρικών μεμβρανών και το μόριό τους μοιάζει με αυτό της χοληστερόλης που βρίσκεται στα ζωικά κύτταρα. Μεταφέρονται στο αίμα με τον ίδιο τρόπο που όπως και η χοληστερίνη: στις χαμηλής πυκνότητας λιποπρωτεΐνες (LDL) κατά 70–80% και στις υψηλής πυκνότητας λιποπρωτεΐνες (HDL) κατά (20–30%).
Οι πιο κοινές φυτοστερόλες στην ανθρώπινη διατροφή είναι η σιτοστερόλη (sitosterol) και η καμπεστερόλη (campesterol) σε αναλογία 65% και 30% – η β σιτοστερόλη διατίθεται στην αγορά ως διατροφικό συμπλήρωμα. Στις τροφές υπάρχουν μόνες τους ή ενωμένες με λιπαρά οξέα (εστεροποιημένες φυτοστερόλες) και υδατάνθρακες (γλυκοζίτες φυτοστερολών).
Ο ανθρώπινος οργανισμός δεν συνθέτει φυτοστερόλες άρα όλες λαμβάνονται από τη διατροφή. Βρίσκονται κυρίως στα φυτικά έλαια, τα φρούτα, τα λαχανικά, τους σπόρους, τα δημητριακά ολικής άλεσης, τους ξηρούς καρπούς, τα όσπρια. Οι μαργαρίνες επίσης διαθέτουν φυτοστερόλες καθώς προέρχονται από φυτικά έλαια. Η πρόσληψη των φυτοστερολών από την διατροφή δεν ξεπερνά συνήθως τα 500 mg σε ένα καθημερινό διαιτολόγιο μεσογειακής διατροφής.
ΤΡΟΦΕΣ ΠΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΥΝ ΦΥΤΟΣΤΕΡΟΛΕΣ
Από τη δεκαετία του 1950 έγινε γνωστό ότι οι φυτοστερόλες μπορούν να μειώσουν τα επίπεδα της χοληστερόλης στο ανθρώπινο αίμα, ελαττώνοντας την απορρόφησή της από τις τροφές. Αυτό συμβαίνει λόγω του ανταγωνισμού των φυτικών στερολών με τη χοληστερόλη. Οι φυτικές στερόλες και στανόλες εκτοπίζουν τη χοληστερόλη αλλά δεν απορροφώνται εύκολα από το λεπτό έντερο. Μόνο το 5%, ή λιγότερο, των φυτοστερολών απορροφάται από ενώ η χοληστερόλη απορροφάται κατά περίπου 50% (30-80% ανάλογα με τον άνθρωπο).
Οι μελέτες δείχνουν ότι η κατανάλωση 1,5-1,8 γραμμαρίων φυτοστερολών την ημέρα έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της απορρόφησης της διατροφικής χοληστερόλης κατά 30-40%. Σε πιο υψηλή δόση, 2,2 γραμμάρια την ημέρα, η απορρόφηση της χοληστερόλης μειώνεται ακόμα και κατά 60%.
Η μικρότερη απορρόφηση της διατροφικής χοληστερόλης αντισταθμίζεται κάπως από την ενδογενή παραγωγή της στο συκώτι αλλά όχι πλήρως και τελικά η χοληστερόλη μειώνεται στο αίμα κατά 7-10%. Μείωση της τάξεως του 15% μπορεί να επιτευχθεί εάν συνδυαστούν 2 γραμμάρια φυτοστερολών με άλλα στοιχεία υγιεινής διατροφής. Έχει ιδιαίτερη σημασία ότι μειώνεται η LDL, η «κακή» χοληστερίνη, χωρίς να επηρεάζεται η HDL, η «καλή» χοληστερίνη.
Ο ρόλος των φυτοστερολών δεν ακυρώνεται στην περίπτωση που χρησιμοποιούνται στατίνες καθώς λειτουργούν ενισχυτικά.
Δοσολογία
Για να υπάρξει μια υπολογίσιμη μείωση της LDL χοληστερόλης στο αίμα μέσω κατανάλωσης φυτοστερολών θα πρέπει αυτές να ανέρχονται στο επίπεδο των 2 γραμμαρίων την ημέρα. Φυσικά θα πρέπει να λαμβάνονται μαζί με τα γεύματα που περιέχουν χοληστερόλη (π.χ αυγά, κρέας, γάλα) προκειμένου να εμποδίσουν την απορρόφηση της διατροφικής χοληστερόλης. Αν οι φυτοστερόλες λαμβάνονται εκτός γευμάτων ή σε γεύματα που δεν περιέχουν ζωικές τροφές τότε δεν είναι δυνατόν να έχουν κάποια επίδραση αφού δεν υπάρχει χοληστερίνη για να εκτοπίσουν.
Τα 2 γραμμάρια φυτικών στερολών μπορούν προκύψουν από 4,5 κιλά μπρόκολο, 15 κιλά μήλα, 8,3 κιλά πορτοκάλια, 12,6 κιλά καρότα, 42,5 κιλά ντομάτες, 1,7 κιλά φυστίκια, 0,5 κιλά σουσάμι και 2,3 κιλά ψωμί ολικής άλεσης. Επειδή είναι αδύνατον μια διατροφή να παρέχει τόσο μεγάλες φυτοστερολών, τα τελευταία χρόνια κυκλοφορούν στην αγορά εμπλουτισμένα τρόφιμα. Η αρχή έγινε το 1997, όταν προστέθηκαν σε μαργαρίνες.
Τα εμπλουτισμένα με φυτοστερόλες τρόφιμα είναι συνήθως μη υδρογονωμένες μαργαρίνες (δηλαδή χωρίς τρανς λιπαρά), γιαούρτια και γαλακτοκομικά. Στην αγορά κυκλοφορούν και ειδικά ροφήματα τα οποία περιέχουν τη συνιστώμενη ποσότητα ανά συσκευασία. Η χαμηλότερη συνιστώμενη δοσολογία είναι 0,8-1,0 γραμμάρια την ημέρα, κάτι που μπορεί να προκαλέσει μια μείωση της χοληστερόλης του αίματος κατά 5%.
Ενδεχόμενες παρενέργειες
Ενώ πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι οι φυτικές στερόλες και στανόλες μειώνουν τη χοληστερίνη, δεν υπάρχει ωστόσο κλινική μελέτη που να αποδεικνύει ότι αυτό μειώνει τον καρδιαγγειακό κίνδυνο.
Θεωρητικά μια μείωση της χοληστερίνης κατά 10% έχει κατά μέσο όρο ως αποτέλεσμα τη μείωση του καρδιαγγειακού κινδύνου κατά 20%. Γι’ αυτό, ο Αμερικανικός FDA (Food and Drug Administration) έχει εγκρίνει να αναγράφεται στις ετικέτες των τροφίμων που περιέχουν φυτοστερόλες ότι μπορούν να μειώνουν τον κίνδυνο έναντι της καρδιαγγειακής νόσου. Επίσης, το αμερικανικό National Institutes of Health υποστηρίζει την κατανάλωση φυτικών στανολών και στερολών ως μια πρώτης γραμμής θεραπεία για τη μείωση της LDL χοληστερίνης.
Τίποτα όμως δεν αποκλείει ο τρόπος μείωσης της χοληστερόλης να έχει ορισμένες παρενέργειες και τελικά να μην επιτυγχάνεται η ελάττωση του κινδύνου. Για παράδειγμα, δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο οι ίδιες οι φυτοστερολες να προκαλούν αθηροσκλήρωση όπως η χοληστερόλη. Υπάρχει μια σπάνια ασθένεια που ονομάζεται σιτοστερολαιμία, κατά την οποία οι πάσχοντες κληρονομούν ένα ελαττωματικό γονίδιο και από τους δύο γονείς απορροφώντας αφύσικα υψηλά επίπεδα φυτοστερολών, οι οποίες ανεβαίνουν στο αίμα 50-100 φορές πάνω από το κανονικό και προκαλούν αθηροσκλήρωση νωρίς στη ζωή.
Οι ειδικοί συνιστούν να μη λαμβάνονται πάνω από 3 γραμμάρια φυτοστερολών την ημέρα καθώς αυτό δεν παρέχει επιπλέον μείωση της χοληστερίνης. Επίσης, η μακροχρόνια λήψη των φυτοστερολών είναι άγνωστο τι επιπτώσεις μπορεί να έχει στην υγεία. Μια μεγάλη αντικατάσταση της χοληστερόλης στα ανθρώπινα κύτταρα μπορεί να επηρεάζει αρνητικά τη δράση ορισμένων ενζύμων. Μια μελέτη σε ζώα βρήκε ότι μια υψηλή δοσολογία φυτοστερολών που αντικατάστησε τη χοληστερόλη στις μεμβάνες των ερυθρών κυττάρων, τα έκανε πιο εύθραυστα.
Μια άλλη ανησυχία είναι μήπως μια μεγάλη κατανάλωση φυτοστερολών αλλάζει τον μεταβολισμό της τεστοστερόνης στους άνδρες. Κι αυτό διότι για την παραγωγή της τεστοστερόνης το σώμα χρησιμοποιεί ως πρώτη ύλη την χοληστερόλη. Πάντως, μια μελέτη έδειξε ότι η κατανάλωση 1,6 γραμμαρίων φυστοστερολών την ημέρα δεν είχε σημαντική επίδραση στην τεστοστερόνη στη διάρκεια ενός έτους.
Οι φυτοστερόλες δεν μειώνουν μόνο την απορρόφηση της διατροφικής χοληστερόλης αλλά και ορισμένων λιποδιαλυτών συστατικών, όπως της βιταμίνης D και της βιταμίνης Κ1. Φαίνεται επίσης ότι μειώνεται η απορρόφηση των καροτενίων κατά 10-20% και ίσως ακόμη και η απορρόφηση της βιταμίνης Ε.
Δεν συνιστάται η αυξημένη πρόσληψη φυτικών στερολών ή στανολών κατά την εγκυμοσύνη και το θηλασμό καθώς δεν έχει εκτιμηθεί σ’ αυτές τις περιπτώσεις η ασφάλειά τους. Δεν υπάρχουν όμως ενδείξεις ότι μια διατροφή πλούσια σε φυτοστερόλες -σαν κι αυτή που κάνουν οι χορτοφάγοι- έχει δυσμενή αποτελέσματα κατά την εγκυμοσύνη ή το θηλασμό.
