Η αμυγδαλή είναι μια ομάδα νευρώνων που αποτελεί μέρος του «πρωτόγονου» εγκεφάλου ο οποίος ελέγχει τις ενστικτώδεις λειτουργίες. Σχετίζεται με τα συναισθήματα και ειδικά με τον φόβο. Συνδέεται με αρκετά από τα υπόλοιπα μέρη του εγκεφάλου και σε αυτήν καταλήγουν τα ερεθίσματα των αισθήσεων με σκοπό την ταχεία αντίδραση. Παίζει πρωτεύοντα ρόλο στη μνήμη, στη λήψη αποφάσεων, και στις συναισθηματικές αντιδράσεις.
Στους ανθρώπους η αμυγδαλή του εγκεφάλου είναι ένα σύμπλεγμα διασυνδεόμενων ομοειδών δομών σε σχήμα αμυγδάλου, τοποθετημένο πάνω από το εγκεφαλικό στέλεχος κοντά στη βάση του μεταιχμιακού δακτυλίου. Υπάρχουν δύο αμυγδαλές, μία για κάθε πλευρά του εγκεφάλου, και είναι εγκατεστημένες στα πλευρά του εγκεφάλου.
Η ανθρώπινη αμυγδαλή είναι σχετικά μεγάλη σε σύγκριση με την αντίστοιχη κάθε άλλου στενού μας συγγενούς στην κλίμακα εξέλιξης των πρωτευόντων θηλαστικών. Με την τεχνική της μαγνητικής απεικόνισης του εγκεφάλου μια μελέτη μέτρησε ότι το μέγεθος της αμυγδαλής σε 58 υγιείς ανθρώπους ηλικίας 19 έως 83 ετών. Ο όγκος της κυμαινόταν από περίπου 2,5 κυβικά χιλιοστόμετρα μέχρι υπερδιπλάσιο όγκο.
Ο ιππόκαμπος και η αμυγδαλή ήταν τα δύο σημαντικά μέρη του πρωτόγονου «οσφρητικού εγκέφαλου/ρινεγκέφαλου», ο οποίος, εξελισσόμενος, δημιούργησε το φλοιό και στη συνέχεια το νεοφλοιό. Μέχρι σήμερα αυτές οι μεταιχμιακές δομές επιτελούν ίσως το μεγαλύτερο μέρος της μαθησιακής και μνημονικής δραστηριότητας του εγκεφάλου.
To οπτικό σήμα μεταφέρεται από τον αμφιβληστροειδή χιτώνα του ματιού στo θάλαμο. Εν συνεχεία, τα περισσότερα μηνύματα πηγαίνουν στον οπτικό φλοιό, όπου αναλύονται και αξιολογούνται ως προς το νόημα τους Αν υπάρχει συναισθηματικό περιεχόμενο, ένα σήμα πηγαίνει στην αμυγδαλή για να ενεργοποιήσει τα συγκινησιακά κέντρα. Αλλά μια μικρότερη ποσότητα του αρχικού σήματος πηγαίνει κατ’ ευθείαν από το θάλαμο στην αμυγδαλή προκαλώντας μια ταχύτερη (αν και λιγότερο εύστοχη) αντίδραση.
Τα αισθητηριακά σήματα που προέρχονται από το μάτι ή το αυτί μεταβιβάζονται, στον εγκέφαλο, και πρώτα στον θάλαμο. Από εκεί διοχετεύονται προς τα αντίστοιχα εξειδικευμένα κέντρα επεξεργασίας στον νεοφλοιό (το σκεπτόμενο εγκέφαλο) αλλά και μέσω μιας αισθητά συντομότερης διαδρομής, αποτελούμενης από μια και μόνο νευρική σύναψη, προς την αμυγδαλή η οποία εξειδικεύεται στα συναισθηματικά ζητήματα.
Αν η αμυγδαλή απομονωθεί από τον υπόλοιπο εγκέφαλο, το αποτέλεσμα θα είναι μια εντυπωσιακή ανικανότητα να συλλάβουμε τη συναισθηματική σημασία των γεγονότων. Αυτή η κατάσταση ορισμένες φορές αποκαλείται «συναισθηματική τύφλωση».
Στερημένες από συναισθηματικό περιεχόμενο, οι διαπροσωπικές σχέσεις χάνουν την ισχύ τους. Ένας νέος άνδρας, του οποίου η αμυγδαλή είχε αφαιρεθεί με χειρουργική επέμβαση προκειμένου να αντιμετωπιστούν κάποιες σοβαρές επιπλοκές, έγινε αδιάφορος προς τους ανθρώπους και προτιμούσε να ζει χωρίς καμιά ανθρώπινη επαφή. Ενώ ήταν απόλυτα σε θέση να συζητήσει, δεν αναγνώριζε πια τους στενούς του φίλους, τους συγγενείς, ούτε καν τη μητέρα του, και παρέμενε ανέκφραστος βλέποντας τη δική τους αγωνία στην αδιαφορία του. Χωρίς αμυγδαλή, φαινόταν να έχει χάσει κάθε αντίληψη συναισθήματος.
Η αμυγδαλή λειτουργεί ως «αποθήκη» συναισθηματικής-συγκινησιακής μνήμης και, κατά συνέπεια, είναι εξαιρετικά σημαντική. Η ζωή χωρίς αμυγδαλή είναι μια ζωή απογυμνωμένη από προσωπικά νοήματα. Μια μελέτη βρήκε ότι τα άτομα με μεγαλύτερη αμυγδαλή είναι πιο πιθανό να έχουν περισσότερους φίλους και γνωστούς και, παράλληλα, διατηρούν πιο περίπλοκες σχέσεις μαζί τους. Και μια άλλη ότι οι αυτιστικοί έχουν μικρότερο αριθμό νευρώνων στην αμυγδαλή τους. Φαίνεται επίσης, ότι ο εγκέφαλος αναπτύσσει νέα κύτταρα στην αμυγδαλή κατά τη διάρκεια της εφηβείας (αν και αυτό έχει αποδειχτεί μόνο στα αρσενικά ποντίκια). Οι επιστήμονες εκτιμούν ότι τα νέα κύτταρα βοηθούν στη διαδικασία του φλερτ και της αναζήτησης συντρόφου.
Κάθε πάθος εξαρτάται από την αμυγδαλή. Ζώα, από τα οποία αφαιρέθηκε ή πειράχτηκε η αμυγδαλή, στερούνται συναισθημάτων φόβου και οργής, χάνουν την τάση τους για ανταγωνισμό και συνεργασία, και δεν έχουν πλέον αίσθηση της θέσης τους στο δικό τους κοινωνικό σύστημα. Το συναίσθημα αμβλύνεται ή απουσιάζει.
Τα δάκρυα, ένα συγκινησιακό σήμα μοναδικό στους ανθρώπους, διεγείρονται από την αμυγδαλή και από μια γειτονική δομή, την υπερμεσολόβια έλικα. Με την αγκαλιά, το χάδι ή κάποια άλλη κίνηση παρηγοριάς, οι ίδιες οι περιοχές του εγκεφάλου κατευνάζονται και οι λυγμοί σταματούν. Χωρίς αμυγδαλή, δεν έχουμε δάκρυα, αλλά ούτε θλίψη να κατευνάσουμε.
Ο Τζόζεφ Λεντού, νευροψυχίατρος στο Νευροεπιστημονικό Κέντρο του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε τον ουσιώδη ρόλο της αμυγδαλής στο συγκινησιακό εγκέφαλο. Η έρευνα του Λεντού εξήγησε πώς η αμυγδαλή μπορεί να πάρει τον έλεγχο των πράξεων μας, ακόμα και αν ο σκεπτόμενος εγκέφαλος, ο νεοφλοιός, δεν έχει ακόμα καταλήξει σε μια απόφαση. Οι λειτουργίες της αμυγδαλής και η αλληλεπίδραση της με το νεοφλοιό βρίσκονται στην καρδιά της συναισθηματικής νοημοσύνης.
Η έρευνα του Λεντού ήταν επαναστατική για την κατανόηση της συναισθηματικής ζωής. Αρχικά η άποψη ήταν ότι το μάτι, το αφτί και τα άλλα αισθητήρια όργανα μεταβιβάζουν σήματα στο θάλαμο και από εκεί σε περιοχές του νεοφλοιού που επεξεργάζονται τα ερεθίσματα, όπου τα σήματα συνδυάζονται και σχηματίζουν τα αντικείμενα όπως εμείς τα αντιλαμβανόμαστε. Από το νεοφλοιό, υποστήριζε η παλαιότερη θεωρία, τα σήματα μεταβιβάζονται στο μεταιχμιακό εγκέφαλο και από εκεί εκπέμπεται η κατάλληλη αντίδραση από τον εγκέφαλο προς το υπόλοιπο σώμα. Όμως ο Λεντού ανακάλυψε ένα μικρότερο πλέγμα από νευρώνες που οδηγούν κατ’ ευθείαν από το θάλαμο στην αμυγδαλή, εκτός από αυτούς που οδεύουν μέσα από το φαρδύτερο μονοπάτι των νευρώνων προς το νεοφλοιό. Αυτός ο δρόμος είναι πιο σύντομος, πρώτα αισθανόμαστε και ύστερα σκεπτόμαστε.
Άλλες έρευνες έδειξαν ότι, στα πρώτα λίγα χιλιοστά του δευτερολέπτου που περνούν μέχρι να αντιληφθούμε κάτι, όχι μόνο κατανοούμε ασυναίσθητα τι είναι, αλλά και αποφασίζουμε αν μας αρέσει ή όχι. Με άλλα λόγια, τα συναισθήματα μας έχουν το δικό τους μυαλό, ένα μυαλό που μπορεί να συγκρατήσει απόψεις εντελώς ανεξάρτητα από το λογικό εγκέφαλο.
Συναίσθημα και λογική
Κανονικά, οι προμετωπιαίες περιοχές κυβερνούν τις συναισθηματικές μας αντιδράσεις από την πρώτη στιγμή. Η μεγαλύτερη προβολή αισθητηριακής πληροφόρησης από το θάλαμο δεν πηγαίνει στην αμυγδαλή, αλλά στο νεοφλοιό και στα πολλά κέντρα του, για να συλλάβει και να δώσει νόημα σε ό,τι αντιλαμβανόμαστε. Μέσα στο νεοφλοιό μια καταιγιστική σειρά κυκλωμάτων καταγράφει και αναλύει την πληροφορία, την κατανοεί και, διαμέσου των προμετωπιαίων λοβών, ενορχηστρώνει μια αντίδραση. Αν στην πορεία απαιτείται μια συναισθηματική αντίδραση, οι προμετωπιαίοι λοβοί την υπαγορεύουν, δουλεύοντας «χέρι-χέρι» με την αμυγδαλή και με άλλα κυκλώματα μέσα στο συγκινησιακό εγκέφαλο.
Όμως η αμυγδαλή αντιδρά πολύ ταχύτερα από τα σκεπτόμενα τμήματα του εγκεφάλου, όχι όμως πάντα πιο εύστοχα. Συχνά μπορεί να κάνει μια “συγκινησιακή πειρατεία” (amygdala hijack) ένας όρος που επινοήθηκε από το Ντάνιελ Γκόλμαν στο βιβλίο του, του 1996, Η συναισθηματική νοημοσύνη. Ο Γκόλμαν χρησιμοποιεί τον όρο αυτόν για τις ανεξέλεγκτες ανθρώπινες συναισθηματικές αντιδράσεις.
Οι πιο ενδιαφέρουσες στιγμές για την κατανόηση της δύναμης των συναισθημάτων στη διανοητική ζωή είναι εκείνες οι στιγμές της παθιασμένης συμπεριφοράς για τις οποίες αργότερα, αφού πια καταλαγιάσει η ορμή τους, μετανιώνουμε. Όταν το παρορμητικό συναίσθημα υπερισχύει της λογικής, η συμβολή της αμυγδαλής είναι ζωτική. Τα προσλαμβανόμενα από τις αισθήσεις σήματα αφήνουν την αμυγδαλή να ερευνήσει εξονυχιστικά κάθε εμπειρία, για να ανακαλύψει «αν κάτι δεν πάει καλά». Αυτό δίνει στην αμυγδαλή μια θέση ισχύος μέσα στον ψυχικό βίο, καθιστώντας την κάτι σαν ψυχολογικό φρουρό, που εξετάζει κάθε κατάσταση, κάθε αντίληψη, διατυπώνοντας μια και μοναδική, και μάλιστα την πιο πρωτόγονη, ερώτηση στο μυαλό: «Αυτό το πράγμα το μισώ; Με βλάπτει; Το φοβάμαι;». Αν ναι, αν για μια στιγμή η απάντηση σε όλα αυτά είναι «Ναι», η αμυγδαλή αντιδρά ακαριαία, σαν φιτίλι που αναφλέγεται, τηλεγραφώντας ένα σήμα κινδύνου σε όλα τα μέρη του εγκεφάλου.
Στην αρχιτεκτονική του εγκεφάλου η αμυγδαλή μοιάζει με εταιρεία συναγερμού, όπου οι τεχνικοί είναι σε ετοιμότητα ώστε να στείλουν επείγοντα μηνύματα στην πυροσβεστική, στην αστυνομία και σε κάποιο γείτονα, οποτεδήποτε σύστημα συναγερμού του σπιτιού ειδοποιήσει ότι υπάρχει πρόβλημα. Όταν σημαίνει συναγερμός, λόγου χάρη, φόβου, η αμυγδαλή στέλνει επείγοντα μηνύματα σε κάθε σημαντικό μέρος του εγκεφάλου: προκαλεί την απελευθέρωση των ορμονών για την αντίδραση μάχης ή φυγής του σώματος. Στέλνει μηνύματα δράσης στα κινητικά εγκεφαλικά κέντρα, ενεργοποιεί το καρδιαγγειακό σύστημα, τους μυς και το γαστρεντερικό σωλήνα. Άλλα κυκλώματα από την αμυγδαλή στέλνουν σήματα για την έκκριση των επειγουσών πρόσθετων μικρών ποσοτήτων της ορμόνης νορεπινεφρίνης προκειμένου να ενισχύσουν τη δυνατότητα αντίδρασης των βασικών περιοχών του εγκεφάλου, συμπεριλαμβανομένων αυτών που αυξάνουν την ετοιμότητα των αισθήσεων, βάζουν δηλαδή πρακτικά τον εγκέφαλο σε επιφυλακή.
Συμπληρωματικά σήματα από την αμυγδαλή πληροφορούν το εγκεφαλικό στέλεχος ότι πρέπει να προσδώσει στο πρόσωπο την έκφραση του τρόμου, να παγώσει τις κινήσεις που οι μύες ήταν έτοιμοι να κάνουν και που τώρα δεν πρέπει να κάνουν, να αυξήσουν τους παλμούς της καρδιάς και την αρτηριακή πίεση, να ελαττώσουν την αναπνοή. Ταυτόχρονα, συστήματα του φλοιού της μνήμης ενεργοποιούνται για να ανασύρουν οποιαδήποτε γνώση σχετική με την επείγουσα κατάσταση που έχει προκύψει, παραμερίζοντας άλλες σκέψεις.
Όλα αυτά είναι κομμάτια μιας προσεκτικά συντονισμένης διάταξης μεταβολών που ενορχηστρώνει η αμυγδαλή, επιτάσσοντας περιοχές σε όλο τον εγκέφαλο.
Το ότι αισθανόμαστε και αντιδρούμε πριν σκεφτούμε, ή χωρίς να ελέγχουμε τις αντιδράσεις μας λογικά, έχει τα καλά του και τα κακά του. Η λειτουργία της αμυγδαλής είναι σωτήρια σε ένα περιβάλλον γεμάτο κινδύνους και δυσκολίες, όπου ο φόβος και ο θυμός μπορεί να δώσουν πλεονέκτημα. Η αμυγδαλή λοιπόν φαίνεται να μας έφτασε με ασφάλεια στο σήμερα, όμως σε πολλές περιπτώσεις η αντίδρασή μας πριν καν σκεφτούμε, ή χωρίς τον έλεγχο του τι κάνουμε μας φέρνει πλέον σε δύσκολη θέση και οι συνέπειες μπορεί να είναι ακόμα και καταστροφικές.
Όμως σήμερα, η αμυγδαλή μπορεί να οδηγήσει κάποιον υψηλή νοημοσύνη να κάνει κάτι παράλογο ή πολύ βλακώδες. Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι απαραίτητο να ελέγχει όσο το δυνατόν περισσότερο τις συναισθηματικές του αντιδράσεις του, για να μπορεί να λειτουργεί αρμονικά στο χώρο της εργασίας του και στην κοινωνία μαζί με άλλους.
Ο ρόλος της αμυγδαλής στην παιδική ηλικία
Ο ρόλος της αμυγδαλής κατά την παιδική ηλικία φαίνεται πως υποστηρίζει αυτό που από καιρό είχε θεωρηθεί ως βασικό δόγμα της ψυχαναλυτικής σκέψης: ότι οι αλληλεπιδράσεις των πρώτων χρόνων της ζωής προδιαγράφουν μια σειρά συναισθηματικών αντιδράσεων αργότερα.
Πρόκειται για συναισθηματικά μαθήματα που είναι ισχυρά, και εντούτοις τόσο δύσκολο να γίνουν κατανοητά από τη θέση του ενήλικα, επειδή, ίσως αποθηκεύονται στην αμυγδαλή ως ακατέργαστα, βουβά προσχέδια μιας συναισθηματικής ζωής.
Δεδομένου ότι αυτές οι πρωταρχικές συναισθηματικές μνήμες εδραιώνονται σε μια εποχή κατά την οποία τα παιδιά δεν έχουν ακόμα λέξεις για να περιγράψουν την εμπειρία τους, όταν, σε κατοπινές φάσεις της ζωής, αυτές οι συναισθηματικές μνήμες ενεργοποιηθούν, δεν ταιριάζουν σε κανένα σύνολο λογικής σκέψης που θα μπορούσε να ερμηνεύσει την αντίδραση που μας προκαλούν.
Επομένως, ένας λόγος για τον οποίο μπορεί να είμαστε τόσο συγχυσμένοι από τις συναισθηματικές μας εκρήξεις είναι επειδή εδράζονται σε μια πρώιμη εποχή στη ζωή μας, τότε που δεν είχαμε ακόμα λέξεις και δεν μπορούσαμε να κατανοήσουμε τα γεγονότα. Έτσι μπορεί ως ενήλικες να νιώθουμε χαοτικά συναισθήματα, για αναμνήσεις που η αμυγδαλή έχει καταγράψει και οι οποίες έρχονται στην επιφάνεια με ένα τρόπο που δεν μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε.
