Δρ Κωνσταντίνος Φαρσαλινός: “Το κράτος, στην πράξη, είναι σαν να λέει στον καπνιστή: αν δεν μπορείς να κόψεις το κάπνισμα από μόνος σου ή με φάρμακα, μην χρησιμοποιείς το ηλεκτρονικό τσιγάρο. Συνέχισε να καπνίζεις”.
To άτμισμα, ή όπως είναι περισσότερο γνωστό στο ευρύ κοινό, το ηλεκτρονικό τσιγάρο, έχει γίνει αντικείμενο έντονων αντιπαραθέσεων σχετικά με τις επιπτώσεις του στην υγεία.
Αρκετοί επιστήμονες θεωρούν το ηλεκτρονικό τσιγάρο ως απειλή για τη δημόσια υγεία αλλά τον Αύγουστο του 2015, ο οργανισμός Public Health England (PHE) που ανήκει στο Βρετανικό υπουργείο Υγείας προέβη σε μια ανακοίνωση που προκάλεσε έκπληξη, λέγοντας ότι είναι 95% λιγότερο επικίνδυνο σε σχέση με το κάπνισμα. Μάλιστα, πρότεινε στους καπνιστές που δεν μπορούν να κόψουν το κάπνισμα να δοκιμάσουν το ηλεκτρονικό τσιγάρο και θεώρησε ανησυχητικό το γεγονός ότι ένα μεγάλο μέρος του κοινού θεωρεί τις δύο συνήθειες εξίσου επιβλαβείς.
Η ανακοίνωση του PHE επικρίθηκε από διάφορους επιστήμονες οι οποίοι είπαν πως κάθε άλλο παρά προστατεύει την υγεία των ανθρώπων. Ωστόσο 12 οργανισμοί υγείας της Βρετανίας συμπεριλαμβανομένου του Cancer Research και του British Lung Foundation, υπερασπίστηκαν το PHE τονίζοντας ότι οι καπνιστές όχι μόνο είναι καλύτερα να στραφούν προς το ηλεκτρονικό τσιγάρο αλλά το κράτος πρέπει να τους βοηθήσει σ’ αυτό. Ο John Moxham, πρόεδρος του Action on Smoking and Health (ASH) ανέφερε ότι θα ήταν «τραγωδία αν οι δημόσιες αρχές της χώρας αποθαρρύνουν τους καπνιστές να χρησιμοποιήσουν το άτμισμα ως εναλλακτική».
Στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ η κατάσταση είναι διαφορετική. Οι περισσότεροι επιστήμονες λένε ότι το ηλεκτρονικό τσιγάρο δεν βοηθάει στην διακοπή του καπνίσματος ενώ υπάρχει ο κίνδυνος να διαδοθεί στους νέους που δεν καπνίζουν. Η αντίληψη που επικρατεί είναι ότι το ηλεκτρονικό τσιγάρο είναι καπνικό προϊόν και άρα η χρήση του πρέπει να απαγορευτεί στους κλειστούς χώρους.
Επειδή η διαμάχη δεν είναι θεωρητική αλλά έχει επίδραση στη ζωή και στην υγεία πολλών εκατομμυρίων ανθρώπων -υπολογίζεται ότι οι καπνιστές ξεπερνούν το ένα δισεκατομμύριο παγκοσμίως- το healthyliving.gr συνομίλησε για το θέμα με τον δρ Κωνσταντίνο Φαρσαλινό, καρδιολόγο και ερευνητή στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο Αθηνών και στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας, ο οποίος έχει δημοσιεύσει δεκάδες μελέτες για το άτμισμα.
Κύριε Φαρσαλινέ, γιατί οι Βρετανοί, σε αντίθεση με τους Ευρωπαίους, είναι τόσο θετικοί απέναντι στο ηλεκτρονικό τσιγάρο;
Δεν είναι μόνο οι Βρετανοί, τελευταία έχουν γίνει πιο θετικοί και οι Γάλλοι. Οι Βρετανοί είναι οι μόνοι που έχουν συνεχή και λεπτομερή δεδομένα για το πως πηγαίνει το άτμισμα και το κάπνισμα στη χώρα τους. Παρακολουθούν τα στατιστικά στοιχεία και βλέπουν ότι οι καπνιστές που στρέφονται προς το ηλεκτρονικό τσιγάρο συχνά το κόβουν κιόλας. Βλέπουν για παράδειγμα ότι οι διαχρονικές καμπύλες του καπνίσματος είναι καθοδικές ενώ αυτοί που πειραματίζονται με το άτμισμα, χωρίς προηγουμένως να είναι καπνιστές είναι λίγοι, κάτω από το 1%. Το νούμερο αυτό είναι αρκετά χαμηλό και ισχύει όχι μόνο στη Βρετανία αλλά και στην υπόλοιπη Ευρώπη όπως προκύπτει από τα στοιχεία που παρουσιάζει το Ευρωβαρόμετρο.
Ξεχωρίζοντας λοιπόν τον πειραματισμό από τη χρήση, οι Βρετανοί παρατήρησαν ότι η αύξηση του ηλεκτρονικού τσιγάρου συνοδεύεται από πτώση του καπνίσματος, ένα στοιχείο που καταρρίπτει την άποψη, η οποία διατυπώνεται και στη χώρα μας, ότι το ηλεκτρονικό τσιγάρο αποτελεί πύλη εισόδου για το κάπνισμα. Αν ήταν έτσι, αυτό θα αποτυπωνόταν στα στατιστικά στοιχεία τα οποία θα έδειχναν αύξηση του καπνίσματος, αλλά συμβαίνει το αντίθετο. Αυτό βλέπουν οι Βρετανοί και υποστηρίζουν ότι οι καπνιστές θα πρέπει να στραφούν προς το άτμισμα διότι συνεπάγεται πολύ μικρότερες βλάβες για την υγεία τους και βέβαια λιγότερα δημόσια έξοδα.
Γιατί υπάρχει μια τόσο μεγάλη διαφωνία μεταξύ των ειδικών σχετικά με πως πρέπει να αντιμετωπίσουν το άτμισμα;
Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, είναι σαφές ότι το άτμισμα είναι πολύ λιγότερο βλαπτικό από το κάπνισμα. Η λογική όμως που επικρατεί στην περίπτωση των δημοσίων συστάσεων, σε ένα μεγάλο μέρος της επιστημονικής κοινότητας, είναι ότι το κράτος δεν είναι σωστό να προτείνει κάτι που είναι απλώς λιγότερο βλαπτικό αλλά πρέπει να προτείνει κάτι που είναι εντελώς ακίνδυνο, όπως η διακοπή του καπνίσματος.
Κατά τη γνώμη μου αυτή είναι μια τελείως λάθος προσέγγιση, διότι το κάπνισμα δεν είναι εύκολο να διακοπεί. Προσφέρει ευχαρίστηση στον χρήστη και η διακοπή του περιλαμβάνει αλλαγή συμπεριφοράς, κάτι που δυσκολεύει πάρα πολύ τη διακοπή του. Το κράτος αρνείται στη περίπτωση του καπνίσματος να δεχτεί τη χρήση ενός λιγότερου βλαπτικού μέσου αλλά σε άλλες περιπτώσεις το κάνει, όπως για παράδειγμα, όταν ένας χρήστης ναρκωτικών μπαίνει σε ένα πρόγραμμα μεθαδόνης.
Δυστυχώς, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κάνει σήμερα το ίδιο λάθος που είχε κάνει πριν 30 χρόνια σχετικά με τις οπιούχες ουσίες. Σήμερα αποδεχόμαστε ως λογικά τα προγράμματα καθαρών συρίγγων και μεθαδόνης, τα οποία είναι νομοθετημένα, αλλά πριν 30 χρόνια ο ΠΟΥ είχε εκδηλώσει μια λυσσαλέα αντίδραση στη βάση ότι τα προγράμματα αυτά λογικοποιούν και νομιμοποιούν τη χρήση των ενδροφλέβιων ναρκωτικών. Ήταν η εποχή του Ρήγκαν και της καμπάνιας «Just Say No» η οποία όμως καταγράφηκε ως αποτυχημένη διότι υπήρξε αύξηση της διάδοσης των ναρκωτικών, αντί για μείωση. Σήμερα γίνεται το ίδιο λάθος δημόσιας πολιτικής στην αντιμετώπιση του ηλεκτρονικού τσιγάρου γιατί το κράτος δεν θέλει να εφαρμόσει την κοινή λογική. Στην πράξη είναι σαν να λέει στον καπνιστή: αν δεν μπορείς να κόψεις από μόνος σου ή με φάρμακα το κάπνισμα μη χρησιμοποιείς το ηλεκτρονικό τσιγάρο, συνέχισε να καπνίζεις.
Πέρα από τις διχογνωμίες σχετικά με τη δημόσια πολιτική υπάρχουν και σοβαρές διαφορές μεταξύ των επιστημόνων όσον αφορά τις επιπτώσεις του ατμίσματος στην υγεία. Γιατί υπάρχει αυτή η σύγχυση;
Δυστυχώς, ορισμένες μελέτες έχουν παραπληροφορήσει το κοινό με αποτέλεσμα σήμερα πολύς κόσμος να πιστεύει ότι το άτμισμα είναι εξίσου κακό με το κάπνισμα. Επτά στις 10 μελέτες γίνονται σε κύτταρα στο εργαστήριο, και όχι απευθείας στον άνθρωπο, ενώ κάποιες από αυτές δεν τηρούν το πρωτόκολλο σχετικά με τη δοσολογία. Ρώτησα κάποτε έναν Γερμανό ερευνητή με ποιο κριτήριο επέλεξε τη δοσολογία που χρησιμοποίησε και η απάντηση ήταν «τόση όση χρειαζόταν για να υπάρξει αντίδραση από τα κύτταρα». Έτσι όμως οποιαδήποτε ουσία μπορεί να είναι τοξική.
Κατά καιρούς έχουν εξαχθεί διάφορα ανυπόστατα συμπεράσματα τα οποία έχουν προκαλέσει σύγχυση. Για παράδειγμα, ίσως να έχετε ακούσει ότι δημοσιεύτηκε περιστατικό λιποειδούς πνευμονίας, μιας σπάνιας ασθένειας του αναπνευστικού συστήματος που μπορεί να προκύψει από εισρόφηση ή εισπνοή λιπώδους ουσίας, που αποδόθηκε στην εισπνοή γλυκερίνης από ηλεκτρονικό τσιγάρο. Δεν υπάρχει κανένας τρόπος η εισπνοή φυτικής γλυκερίνης από το υγρό του ηλεκτρονικού τσιγάρου να προκαλέσει λιποειδή πνευμονία διότι η γλυκερίνη είναι αλκοόλη και όχι λιπίδιο, έστω κι αν έχει ελαιώδη υφή. Εξ’ ορισμού, οι αλκοόλες δεν μπορούν να προκαλέσουν λιποειδή πνευμονία. Μια άλλη ανυπόστατη κατηγορία είναι ότι προκαλεί υγρό στους πνεύμονες.
Μια μελέτη βρήκε ότι το αεροζόλ του ηλεκτρονικού τσιγάρου έχει 5-15 φορές περισσότερη φορμαλδεΰδη απ’ ότι ο καπνός του τσιγάρου. Ισχύει κάτι τέτοιο;
Αυτή η μελέτη πήρε μεγάλη δημοσιότητα αλλά είναι τελείως παραπλανητική λόγω της μεθοδολογίας που χρησιμοποίησε. Για να το καταλάβετε θα σας πω το εξής: Όταν αγοράσεις ένα κομμάτι κρέας και το ψήσεις μέχρι να γίνει κάρβουνο και ύστερα το πας για ανάλυση στο εργαστήριο θα το βρεις γεμάτο καρκινογόνες ουσίες. Μπορείς να κατηγορήσεις τον… χασάπη γι’ αυτό; Αυτό ακριβώς έκαναν οι συγγραφείς αυτής της μελέτης.
Με τον συνεργάτη μου, τον Clive Bates, γράψαμε δύο άρθρα ζητώντας επίμονα να αποσυρθεί αυτή η μελέτη. Δεν αμφισβητούμε ότι τα νούμερα που βρέθηκαν στο εργαστήριο σχετικά με τη φορμαλδεΰδη, άλλωστε τα επιβεβαιώσαμε και εμείς, αλλά τη μεθοδολογία της μελέτης. Οι συσκευές ατμίσματος είναι σαν το γκάζι του αυτοκινήτου. Μπορείς να το πηγαίνεις αργά αλλά και γρήγορα. Μπορεί κάποιος να ατμίζει στα 17 Watt αλλά η συσκευή να δίνει μέχρι 60 Watt. Στα 60 Watt όχι απλώς δεν θέλεις να εισπνεύσεις αλλά αηδιάζεις από μια αίσθηση «καμένου» που λαμβάνεις.
H ποσότητα της φορμαλδεΰδης που κατέγραψε η μελέτη αυτή δεν υφίσταται στην πραγματικότητα γιατί προκύπτει στην περίπτωση αυτού που λέμε «καμένο», κάτι που ο ατμιστής το αντιλαμβάνεται λόγω της δυσάρεστης γεύσης που προκύπτει και δεν εισπνέει. Η μελέτη δεν έγινε σε ανθρώπους, αλλά στο εργαστήριο και μέτρησε τη φορμαλδεΰδη στα 5 Volt. Παραβλέποντας το μειονέκτημα της μελέτης που μετρούσε Volt και όχι Watt, το σημείο της χρήσης που δίνει dry puff, δηλαδή “καμένο”, ήταν περίπου 4 Volt ενώ οι συγγραφείς κατέγραψαν τις υψηλές ποσότητες της φορμαλδεΰδης στα 5 Volt, δηλαδή μια κατάσταση που ουσιαστικά δεν υπάρχει στον πραγματικό κόσμο.
Πως όμως είναι σίγουρο ότι κάποιος δεν μπορεί να κάνει λάθος και να ατμίζει στην περιοχή του “καμένου” εισπνέοντας φορμαλδεΰδη;
Πέραν του ότι αυτό δείχνει η εμπειρία, επαναλάβαμε την ίδια μελέτη, αλλά αυτή τη φορά σε ανθρώπους. Επικοινωνήσαμε με τους συγγραφείς της μελέτης και μάθαμε τι συσκευή χρησιμοποίησαν. Ήταν τόσο παλιά και ξεχασμένη που δεν κυκλοφορούσε πια. Είχαν καταγράψει τη φορμαλδεΰδη στα 3,3 Volt και στα 5 Volt, τα χαμηλότερα και τα υψηλότερα που έδειχνε η μπαταρία της συσκευής. Είπαν μάλιστα ότι υπάρχει μια γραμμική συσχέτιση θερμικής ενέργειες και έκλυσης φορμαλδεΰδης. Αυτό όμως δεν μπορεί να εξαχθεί μόνο από δύο σημεία παρατήρησης γιατί μεταξύ δύο σημείων πάντα υπάρχει μια ευθεία γραμμή που τα ενώνει.
Στη δική μας μελέτη χρησιμοποιήσαμε 26 ατμιστές και περισσότερα σημεία παρατήρησης διαπιστώνοντας ότι η σχέση δεν είναι γραμμική. Τα αποτελέσματα ήταν αυτά που αναμέναμε. Δεν υπήρχε καμία στατιστική διαφορά στην παραγωγή αλδεϋδών από τα 3,3 Volt μέχρι 4 Volt ενώ υπήρξε αύξηση στα 4,2 Volt και εκτόξευση στα 5 Volt. Επιβεβαιώσαμε τα δικά τους νούμερα, αλλά η σχέση δεν είναι γραμμική.
Επίσης, το 88% των εθελοντών, και αυτό είναι το σημαντικό, αναγνώρισε το “καμένο” γύρω στα 3,8-4 Volt ενώ υπήρξαν τρία άτομα από τους 26 που μπορούσαν να κάνουν τζούρες μέχρι τα 4,2 Volt. Άρα, όλοι πάνω-κάτω αναγνωρίζουν το “καμμένο” στο ίδιο σημείο. Αν υπήρχαν διαφορές, τότε όντως θα υπήρχε θέμα αλλά τόσο η εμπειρία όσο και η μελέτη μας δείχνουν ότι οι άνθρωποι αναγνωρίζουν τη δυσάρεστη γεύση που προκύπτει και αποφεύγουν την ποσότητα της φορμαλδεΰδη που καταγράφεται στο dry puff. Έχετε υπόψη ότι στη καθημερινή ζωή επίσης εισπνέουμε φορμαλδεΰδη στο σπίτι μας η οποία προέρχεται από το ξύλο, τα δέρματα και τα πλαστικά. Χρειάζονται 2.000 τζούρες για να πάρει κανείς από το ηλεκτρονικό τσιγάρο την ποσότητα που λαμβάνει κατά μέσο όρο στο σπίτι του μέσα σε ένα 24άωρο.
Το άτμισμα βοηθάει στη διακοπή του καπνίσματος; Τι στοιχεία υπάρχουν γι’ αυτό;
Θα σας δώσω τα στοιχεία μιας πολύ πρόσφατης μελέτης. Περισσότερα από 6 εκατομμύρια καπνιστές στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν κόψει το κάπνισμα και περισσότερα από 9 εκατομμύρια το μείωσαν με τη χρήση ηλεκτρονικών τσιγάρων. Αυτό δείχνει μια μελέτη που κάναμε σε συνεργασία και το Γαλλικό Εθνικό Ινστιτούτο Έρευνας για την Υγεία και την Ιατρική Έρευνα. Περίπου 48,5 εκατομμύρια Ευρωπαίοι έχουν δοκιμάσει το ηλεκτρονικό τσιγάρο και 7,5 εκατομμύρια είναι οι σημερινοί χρήστες. Μεταξύ των χρηστών αυτών, το 35% έχει κόψει το κάπνισμα ενώ ένα επιπλέον 32% το έχει μειώσει. Αυτά είναι ίσως τα υψηλότερα ποσοστά διακοπής καπνίσματος που παρατηρήθηκαν ποτέ σε μια μεγάλη πληθυσμιακή μελέτη.
Είναι φανερό λοιπόν ότι η χρήση του ηλεκτρονικού τσιγάρου έχει τελικά θετικό αντίκτυπο στη δημόσια υγεία, αφού δεν περιέχει τα προϊόντα καύσης του καπνού που κάνουν τη ζημιά και άρα είναι λιγότερο επιβλαβές.
Ωστόσο μια μετα-ανάλυση από τον καθηγητή ιατρικής Stanton Glantz βρήκε ότι η πιθανότητα να κόψει κανείς το κάπνισμα με το ηλεκτρονικό τσιγάρο είναι 28% μικρότερη σε σχέση με άλλα μέσα διακοπής του καπνίσματος.
Ο Glantz είναι γνωστός για τον αγώνα του κατά του καπνίσματος. Αρχικά σπούδασε μηχανολόγος – μηχανικός, στη συνέχεια έκανε μεταπτυχιακά στις καρδιαγγειακές επιστήμες και έκανε έρευνες για το τσιγάρο. Δεν αμφισβητώ τη στατιστική του ανάλυση αλλά οι μελέτες που χρησιμοποίησε ήταν ακατάλληλες για το σκοπό του μια προς μια. Πολλοί από τους συγγραφείς που έκαναν τις πρωτογενείς μελέτες παραδέχονται σε δελτία τύπου ότι οι μελέτες τους δεν σχεδιάστηκαν για να εκτιμηθεί η αποτελεσματικότητα του ηλεκτρονικού τσιγάρου. Δηλαδή, προσπαθούμε να κάνουμε μια μετα-ανάλυση για την αποτελεσματικότητα του ηλεκτρονικού τσιγάρου ως μέσου διακοπής του καπνίσματος τη στιγμή που δεν υπάρχουν μεμονωμένες μελέτες γι’ αυτό.
Πρόσφατα ήμουν reviewer σε παρόμοια μελέτη και επεσήμανα πως όλες οι μελέτες που χρησιμοποιούνται για να αναλύσουν αν το ηλεκτρονικό τσιγάρο είναι βοηθάει στη διακοπή του καπνίσματος είναι ακατάλληλες διότι δεν μετρούσαν αυτό. Μάλιστα, το τελευταίο μέρος της δημοσίευσης, το discussion, ήταν αποκαλυπτικό διότι εκεί αναφέρεται ότι οι μελέτες αυτές είναι πτωχής ποιότητας αλλά τα αποτελέσματα έχουν σημασία για να τους νομοθέτες. Το αντίθετο όμως έχει λογική. Δεν μπορείς να νομοθετείς με βάση ανύπαρκτες ή ακατάλληλες για το σκοπό σου μελέτες.
Ζήσης Ψάλλας
