Ο βάκιλος του άνθρακα (Bacillus anthracis) είναι ένα gram-θετικό βακτήριο που φέρει σπόρους. Προκαλεί την ασθένεια που ονομάζεται άνθρακας (anthrax), μια ζωονόσο η οποία όμως μπορεί να μεταδοθεί και στον άνθρωπο με διάφορους τρόπους π.χ. όταν αυτός καταναλώσει κρέας μολυνσμένου ζώου το οποίο δεν έχει ψηθεί καλά.
Το δεύτερο συνθετικό της ξενόγλωσσης ονομασίας «anthracis» έχει ελληνική προέλευση. Το όνομα το πήρε από την ολική νέκρωση των σπλάχνων των ζώων που προσβάλλει, και συγκεκριμένα του σπλήνα τους, που γίνεται μαύρος σαν το κάρβουνο (άνθρακας). Πρόκειται για ένα πολύ επικίνδυνο βακτήριο.
Ο βάκιλος του άνθρακα με τη μορφή σπόρων βρίσκεται παντού στο περιβάλλον (χώμα, φυτά). Συχνότερα βρίσκεται στις αγροτικές περιοχές της Νότιας Αμερικής, Ασίας, Αφρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Στη Βόρεια Αμερική και Δυτική Ευρώπη βρίσκεται σε λίγες περιπτώσεις. Στην Ελλάδα αναφέρονται λιγότερες από 5 περιπτώσεις το χρόνο.
Στο εξωτερικό περιβάλλον επιβιώνει για δεκάδες χρόνια, διότι οι σπόροι επιτρέπουν στο μικρόβιο να αντέχει στη θερμότητα, στην ηλιακή ακτινοβολία και στην αποξήρανση. Οι σπόροι καταστρέφονται με παρατεταμένη θέρμανση (121°C τουλάχιστον για 30 λεπτά) και από ισχυρά απολυμαντικά όπως φορμόλη 5% και διάλυμα γλουταραλδεΰδης 2%.
ΜΕΤΑΔΟΣΗ
Η λοίμωξη αφορά κατ’ εξοχήν τα ζώα, τα οποία μολύνονται από τους σπόρους του περιβάλλοντος. Ο άνθρωπος μολύνεται με την επαφή με τα άρρωστα ή νεκρά ζώα και τα πάσης φύσεως προϊόντα τους. Δεν φαίνεται να υπάρχει μετάδοση της ασθένειας από άνθρωπο σε άνθρωπο.
Η νόσος μεταδίδεται στον άνθρωπο:
α) όταν έχει αμυχές (εκδορές), κυρίως μετά από επαφή με το τρίχωμα των ζώων ή το χώμα που περιέχει σπόρους του βακίλλου του άνθρακα (δερματικός άνθρακας),
β) σπανιότερα με τον αέρα στους πνεύμονες, με την εισπνοή σπόρων που βρίσκονται στο δέρμα ή το μαλλί των ζώων (πνευμονικός άνθρακας) και
γ) ακόμα σπανιότερα από το πεπτικό με την κατανάλωση ωμού ή μισοψημένου κρέατος αρρώστων ζώων ή μολυσμένων αλλαντικών (εντερικός άνθρακας).
Ο χρόνος επώασης είναι 2-5 ημέρες, ανάλογα με τον τρόπο μετάδοσης.
Ο άνθρακας ήταν κάποτε συνηθισμένος σε κτηνοτροφικές περιοχές, αλλά τα προγράμματα εμβολιασμού των ζώων έχουν μειώσει σημαντικά τη μετάδοση. Ωστόσο ο κίνδυνος έχει επιστρέψει λόγω της χρήσης του ως βιολογικού όπλου το οποίο μπορεί να διασκορπιστεί από τον αέρα. Ο βάκιλος του άνθρακα είναι εύκολο να βρεθεί και να καλλιεργηθεί.
ΛΟΙΜΩΞΕΙΣ ΠΟΥ ΠΡΟΚΑΛΕΙ ΚΑΙ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ
Ο άνθρακας εκδηλώνεται με τρεις κλινικές μορφές ανάλογα με τον τρόπο μόλυνσης:
α) Δερματική (είναι η πιο συνηθισμένη). Αρχίζει με την εμφάνιση ενός εξογκώματος που διαρκώς μεγαλώνει και προκαλεί φαγούρα θυμίζοντας δάγκωμα εντόμου. Μέσα σε μια ή δύο ημέρες εξελίσσεται σε κύστη και μετά σε έλκος χωρίς πόνο, με διάμετρο 1-3 εκατοστά και μια μαύρη νεκρωτική περιοχή στο κέντρο του. Αν δεν χορηγηθεί θεραπεία, περίπου 20% με δερματικό άνθρακα καταλήγουν σε θάνατο, κάτι όμως εξαιρετικά σπάνιο σήμερα με τη σωστή αντιμικροβιακή θεραπεία που εφαρμόζεται.
β) Αναπνευστική (σπανιότερη). Τα αρχικά συμπτώματα μπορεί να μοιάζουν με αυτά του κοινού κρυολογήματος (πυρετός, δύσπνοια, πονοκέφαλος, πόνοι στο στήθος). Μετά από μερικές ημέρες εξελίσσεται απότομα σε βαρύτατη πνευμονία, με υψηλό, πυρετό, έντονη δύσπνοια και τελικά σε καταπληξία (σοκ). Ο αναπνευστικός άνθρακας είναι σχεδόν πάντα μοιραίος, επειδή όταν εκδηλωθεί η πνευμονία, η αντιμικροβιακή θεραπεία δεν έχει κανένα θεραπευτικό αποτέλεσμα. Σε αυτή την ιδιότητα βασίζεται και η χρήση του βακίλου του άνθρακα ως βιολογικό όπλο.
γ) Εντερική (σπανιότατη). Αυτή η μορφή της ασθένειας του άνθρακα χαρακτηρίζεται από οξεία φλεγμονή του εντέρου. Ο ασθενής αρχικά αισθάνεται ναυτία, απώλεια όρεξης, δυσφορία και κάνει εμετούς. Στη πορεία εμφανίζονται ισχυροί κοιλιακοί πόνοι, αιματηρή διάρροια και φαινόμενα σήψης.
ΔΙΑΓΝΩΣΗ
Η εργαστηριακή διάγνωση βασίζεται στη μικροσκοπική εξέταση και στην καλλιέργεια. Στη συνέχεια γίνεται έλεγχος ευαισθησίας στα αντιβιοτικά (αντιβιόγραμμα). Για την άμεση και έγκυρη διάγνωση εφαρμόζονται και μοριακές μέθοδοι.
Η εξέταση γίνεται σε παθολογικό υλικό από τις δερματικές βλάβες (δερματική μορφή) ή πτύελα (πνευμονική μορφή) ή κόπρανα (εντερική μορφή).
ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΗ
Ο βάκιλλος του άνθρακα είναι ευαίσθητος σε πολλά αντιβιοτικά. Επειδή όμως μπορεί να υπάρχουν ανθεκτικά στελέχη, η θεραπεία χορηγείται σύμφωνα με το αντιβιόγραμμα και τη γνώμη του γιατρού.
Ο έλεγχος της λοίμωξης στα ζώα αποτελεί το βασικότερο μέτρο για την προφύλαξη του ανθρώπου από τον άνθρακα. Ειδικότερα απαγορεύεται η σφαγή ζώων που πάσχουν από άνθρακα. Αν διαπιστωθεί άνθρακας σε σφάγιο, τότε αυτό καταστρέφεται με υγειονομική ταφή (θάβεται βαθιά και καλύπτεται με ασβέστη) ή καίγεται μαζί με το δέρμα του. Το σφαγείο σταματάει τη λειτουργία του και το προσωπικό πρέπει να πλύνει αμέσως τα χέρια με νερό και σαπούνι πριν προφτάσει ο βάκιλος να δημιουργήσει σπόρους. Ακολουθεί ξέπλυμα για ένα λεπτό με διάλυμα διχλωριούχου υδραργύρου ι:ιοοο ή άλλου απολυμαντικού. Όλα τα εργαλεία που ήλθαν σε επαφή με το μολυσμένο ζώο καθώς επίσης και οι ποδιές, τα ρούχα, και οι μπότες, αποστειρώνονται με θερμό διάλυμα καυστικού νατρίου 5% ή φορμαλδεΰδης 1ο% ή με διάλυμα με ενεργό χλώριο (5.000 ppm). Με τον ίδιο τρόπο απολυμαίνεται όλο το περιβάλλον του σφαγείου.
Εμβόλιο μπορεί να χορηγηθεί σε ειδικές περιπτώσεις. Η πλήρης εξαφάνιση του άνθρακα είναι πολύ δύσκολη, διότι οι σπόροι του μικροβίου μπορούν να επιβιώσουν για πολλά χρόνια στο έδαφος.
