Τεστ PSA και καρκίνος προστάτη: Φυσιολογικές και υψηλές τιμές

To PSA είναι τα αγγλικά αρχικά του ειδικού προστατικού αντιγόνου (Prostate Specific Antigen), ενός ενζύμου που παράγει ο προστάτης. Παρότι το ένζυμο PSA παράγεται μό­νο από τον προστάτη, δεν μένει μόνο στον προστάτη. Διαφεύγει στο αίμα και μπορεί να ανιχνευθεί με μια απλή αιματολογική εξέταση.

Στους υγιείς άνδρες το ένζυμο αυτό ανευρίσκεται συνήθως σε μικρές ποσότητες στο αίμα τους ενώ η τιμή του είναι ανεβασμένη όταν υπάρχει κάποιο πρόβλημα. Το τεστ όμως είναι αμφιλεγόμενο όσον αφορά τον καρκίνο του προστάτη, υπό την έννοια ότι ακόμα και όταν η τιμή του PSA είναι χαμηλή δεν μπορεί να αποκλειστεί ο καρκίνος ενώ όταν η τιμή είναι υψηλή μπορεί να υπάρχει κάποιο άλλο πρόβλημα όπως προστατίτιδα ή καλοήθης υπερπλασία του προστάτη. Πάντως, η ύπαρξη καρκίνου έχει συχνά ως αποτέλεσμα οι τιμές PSA στο αίμα να εί­ναι 10 φορές υψηλότερες σε σχέση με τα φυσιολογικά επίπεδα.

Μέχρι τα τέλη της δε­καετίας του 1980 το τεστ ήταν ουσιαστικά άγνωστο στους ασθενείς και οι γιατροί το χρησιμοποιούσαν κυρίως για να ελέγχουν καρκίνους του προστάτη που είχαν ήδη δια­γνωστεί. Στη δεκαετία του 1990 έγινε γνωστό ότι απλώς ελέγχοντας το αίμα ενός άνδρα τακτικά και προσέχοντας για τυχόν αύξηση στα επίπεδα του PSA μπορούσε να προβλεφτεί ο καρκίνος του προστάτη προτού διαγνωστεί με οποιοδήποτε άλλο μέσο.

Στον κόσμο του καρκίνου του προστάτη η εισαγωγή του τεστ PSA στα τέλη της δεκα­ετίας του 1980 ισοδυναμούσε με σεισμό και προκάλεσε διαμάχες. Τελικά η χρήση του στις Ηνωμένες Πολιτείες μεταξύ 1991 και 2001 μείωσε το ποσοστό θανάτου από καρκίνο του προστάτη κατά 27%. Σήμερα, μόνο στο 5% των ανδρών γίνεται διάγνωση καρκίνου του προστάτη που έχει κάνει ήδη μετάσταση. Πρόκειται για δραματική βελτίωση σε σχέση με την προ PSA εποχή, όταν το 20% των ανδρών είχε ήδη μεταστατικό καρκίνο κατά τη διάγνωση.

Αυτή η βελτίωση έγινε διότι στη δεκαετία του 1980, δεν γινόταν διάγνωση του καρκίνου του προστάτη πριν αρχίσουν τα συμπτώματα. Ο καρκίνος αυτός δεν προκαλεί εύκολα συμπτώματα, αυξάνεται πολύ αργά και μπορεί να μη χρειαστεί ποτέ θεραπεία. Ο εν ζωή κίνδυνος ενός δυτικού άνδρα να διαγνωστεί με καρκίνο του προστάτη είναι 17%, αλλά ο εν ζωή κίνδυνος να πεθάνει από καρκίνο του προστάτη είναι μόνο 3%. Με την εξέταση PSA η διάγνωση του καρκίνου γίνεται νωρίτερα και η θεραπεία λαμβάνει χώρα σε πιο θεραπεύσιμο στάδιο. Έτσι το τεστ εξελίχθηκε σε ζωτικής σημασίας διαγνωστικό όπλο για την ανίχνευση του καρκίνου του προστάτη.

Φυσιολογικές και ανώτατες τιμές

Οι φυσιολογικές τιμές του PSA είναι 0,7 ng/mL για άνδρες μέχρι 50 ετών, 0,9 ng/mL για άνδρες στα 50-60 έτη, 1,2 ng/mL για άνδρες στα 60-70 έτη και 1,5 ng/mL για άνδρες πάνω από 70 έτη.

Όταν ανακαλύφθηκε το τεστ PSA, υπήρχε μια γενική ομοφωνία πως μια τιμή μεγαλύτερη από 4 ng/ml ήταν παθολογική. Στη συνέχεια όμως φάνηκε ότι οι ανώτατες αποδεκτές τιμές PSA εξαρτώνται από την ηλικία:

Για διάφορους λόγους, το βασικό τεστ PSA δεν είναι ένα μαγικό ραβδί που δείχνει με απόλυτη βε­βαιότητα αν υπάρχει ή όχι καρκίνος του προστάτη. Αν έχετε χαμηλή τιμή PSA δεν σημαίνει πως αποκλείεται να έχετε καρκίνο του προστάτη, κι αν έχετε έχετε υψηλή τιμή δεν σημαίνει αυτομάτως πως έχετε καρκίνο. Αν η τιμή είναι υψηλή, τότε μπορεί να έχετε κάποια προστατική νόσο, όπως τραύμα, διόγκω­ση, λοίμωξη ή καρκίνο και πρέπει να επισκεφθείτε έναν ουρολόγο για να βρει ποιο απ’ όλα είναι. Ένα σχετικά ασφαλές όριο είναι το 1,0 ng/ml. Παρότι ένα 10% των ανδρών με τέτοια τιμή μπορεί να έχει καρκίνο του προστάτη, είναι απίθανο να είναι υψηλής κακοήθειας.

Η καλοήθης υπερπλασία του προστάτη (ΚΥΠ) μπορεί να ανεβάσει την τιμή. Μια ήπια περίπτωση προστατίτιδας μπορεί να αυξήσει τιμή, και μια οξεία λοίμωξη, όπως μια βακτηριακή προστατίτιδα, μπορεί να την εκτοξεύσει στα ύψη. Και η σεξουαλική δραστηριότητα μπορεί να ανεβάσει το PSA. Οι τιμές μπορεί να ανεβούν έως και κατά 41% σε λιγότερο από μία ώρα μετά την εκσπερ­μάτιση (γι’ αυτό πρέπει να απέχετε από την εν λόγω δραστηριότητα για δύο ημέρες πριν να κάνετε το τεστ). Ένα επεισόδιο επίσχεσης ούρων (από ΚΥΠ ή ουρολοίμωξη) μπορεί επίσης να προκαλέσει απότομη άνοδο της τιμής και να χρειαστεί μια εβδομάδα για να πέσει στα φυσιολογικά επίπεδα. Σε σπάνιες περιπτώσεις η ΚΥΠ μπορεί να πα­ρεμποδίσει την παροχή αίματος σε περιοχές του προστάτη. Αυτό ονομάζεται “έμ­φραγμα προστάτη” και μπορεί να πυροδοτήσει επίσχεση ούρων προκαλώντας από­τομη άνοδο στο PSA. Επίσης, αν ένας άνδρας έχει μεγάλο προστάτη έχει περισσότερη ποσότητα του ενζύμου στο αίμα του π.χ. κάποιος με προστάτη που ζυγίζει 60 γραμμάρια, μπορεί κάλλιστα να έχει PSA 6 χωρίς να έχει καρκίνο. Τέλος, διάφορες παθήσεις μπορεί να προκαλέσουν αύξηση της τιμής.

Το τεστ PSA αφορά τον προστάτη και όχι ειδικά τον καρκίνο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο μια αιματολογική εξέταση από μόνη της δεν είναι αρκετή για να υποδείξει καρκίνο. Το 15% των ανδρών με καρκίνο του προστάτη έχουν χαμηλή τιμή PSA, μικρότερη από 4 ng/ml. Περίπου το 25% των ανδρών με τιμή μεταξύ 4 και 10 ng/ml αποδεικνύεται πως έχει καρκίνο. Στους άνδρες με υψηλή τιμή, άνω των 10 ng/ml περίπου το 65% απο­δεικνύεται πως έχει καρκίνο. Όμως οι υψηλές τιμές της εν λόγω εξέτασης συνήθως οδηγούν σε βιοψία, για να διαπιστωθεί αν όντως υπάρχει καρκινικός όγκος. Έτσι πολλοί άνδρες με υψηλά επίπεδα PSA υφίστανται μια ταλαιπωρία χωρίς λόγο.

Λόγω αυτού του προβλήματος, πολλοί επιστήμονες εργάζονται για να κάνουν το τεστ να εξυπηρετεί καλύτερα το σκοπό του.  Όταν το PSA κυκλοφορεί στο αίμα έχει δύο μορφές. Στην μια του μορφή έχει συνδεθεί με άλλες πρωτεΐνες και στην άλλη του μορφή κυκλοφορεί μόνο του – αυτή η μορ­φή ονομάζεται ελεύθερη (free). Στο βασικό τεστ μετράται το ολικό PSA, δηλαδή και οι δύο αυτές μορφές μαζί. Οι επιστήμονες ανέπτυξαν πιο ευαίσθητες αναλύσεις μετρώντας τόσο τη δεσμευμένη μορφή όσο και την ελεύθερη για να προσδιορίσουν τι σηματοδοτούν στη διάρκεια του χρόνου. Το συμπέρασμα είναι ότι όσο υψηλότερο είναι το ελεύθερο PSA, τόσο πιθανότερο είναι να είστε ελεύθερος από καρκίνο. Αν κάποιος έχει ανεβασμένο PSA και το περισσότερο από αυτό είναι ελεύθερο, τότε κατά πάσα πιθανότητα προέρχεται από καλοήθη υπερπλασία του προστάτη. Ένα μειονέκτημα στο τεστ ελεύθερου PSA είναι πως έχει διπλάσιο κόστος, επειδή πρέπει να μετρηθούν δύο αιματολογικές εξετάσεις, η ολική ποσότητα και η ελεύθερη ποσότητα. Ένας άλλος τρόπος να εξετάζεται ο δια­χωρισμός συνδεδεμένου και ελεύθερου PSA είναι ένα τεστ που ονομάζεται σύμπλοκο PSA (cPSA).

Τα στοιχεία δείχνουν πως το ελεύθερο PSA μπορεί να προβλέψει ποιοι όγκοι θα γίνουν επιθετικοί και άρα χρειάζονται θεραπεία το νωρίτερο δυνατό. Μια μελέτη συνέκρινε δείγματα αίματος από άνδρες που ανέπτυξαν καρκίνο του προστάτη με εκείνα ανδρών που δεν ανέπτυξαν και βρήκε πως 15 χρόνια προτού διαγνω­στεί ο καρκίνος οι άνδρες με επιθετικούς όγκους είχαν επίπεδα ελεύθερου PSA χαμηλότερα από 15%. Οι άνδρες με βραδύτερα αναπτυσσόμενο καρκίνο είχαν όλοι επίπεδα ελεύθερου PSA μεγαλύτερο από 15%.

O παρακάτω πίνακας δείχνει τις πιθανές τιμές PSA που μπορεί να έχει ένας άνδρας ανάλογα με την ηλικία 

Η ταχύτητα ανόδου του PSA

Μια άλλη διαγνωστική προσέγγιση με χρήση του τεστ PSA είναι να κοιτάζει κανείς την ταχύτητα με την οποία αυξάνεται η τιμή από χρόνο σε χρόνο. Η υπόθεση είναι η εξής: Αν τα κύτταρα διπλασιάζονται με πολύ ταχύτερο ρυθμό στον καρκίνο του προστάτη απ’ ό,τι στην ΚΥΠ, και αν ο καρκίνος του προστάτη παράγει περισσότερο PSA απ’ ό,τι η ΚΥΠ, τότε η ετήσια αύξηση της τιμής του PSA θα είναι πολύ μεγαλύτερη σε έναν άνδρα με καρκίνο του προστάτη απ’ ότι σε έναν άνδρα με καλοήθη υπερπλασία. Για να είναι ασφαλής η προσέγγιση αυτή, πρέπει να υπάρχουν τουλάχιστον τρεις εξετάσεις στη διάρκεια δύο ετών.

Ο γιατρός λοιπόν δεν χρει­άζεται να περιμένει μέχρι να φτάσει η τιμή σε κάποιον αριθμό που δημιουργεί υποψία ανάλογα με την ηλικία. Αυτό που έχει σημασία είναι η σημαντική αλλαγή στην πορεία του χρόνου. Για άνδρες με ΡSΑ μεγαλύτερο από 4 μια μέση, σταθερή αύξηση άνω του 0,75 ng/ml στη διάρκεια τριών τεστ θεωρείται σημαντική. Αν μέσα σε δεκαοκτώ μήνες το επίπεδο PSA ενός άνδρα ανέβηκε από 4,0 σε 4,6 και μετά σε 5,8, τότε κάτι συμβαίνει. Λαμβάνοντας υπόψη την ταχύτητα ανόδου της τιμής μπορεί να υπάρξει μια πιο ακριβής διάγνωση καρκίνου του προστάτη σε χαμηλότερα επίπεδα PSA, ακόμα και σε 1 ή 2. Μια μελέτη έδειξε ότι ακόμα και μια μικρή αύξηση 0,2-0,4 ng/ml ετησίως είναι ανησυχητική σε άνδρες με επίπεδα PSA μεταξύ 1 και 4. Μια γρήγορη αλλαγή στο PSA μπορεί επίσης να είναι σημάδι πως υπάρχει σημαντικός καρκίνος με δύσκολη θεραπεία. Από την άλλη μεριά, το 25% των ανδρών με καρκίνους του προστάτη που εξελίσσονται δεν έχουν μεγάλη αύξηση της τιμής τους.

Να σημειωθεί τέλος πως αν λαμβάνετε τα φάρμακα Proscar (φιναστερίδη) ή Avodart (ντουταστερίδη) για την καλοήθη υπερπλασία του προστάτη, ή το Propecia (φιναστερίδη) για την τριχόπτωση, και τα τρία μειώνουν το ολικό PSA άρα συγκαλύπτουν την ύπαρξη καρκίνου. Ευτυ­χώς τα φάρμακα αυτά δεν επηρεάζουν τις μετρήσεις του ελεύθερου PSA.