Του Dr Κων/νου Καραμπάτσα MD, PhD, MRCOphth, FRCS
Χειρουργού Οφθαλμιάτρου – Διδάκτορα & Lecturer Παν/μίου Bristol, UK
Επίκ. Καθηγητή Οφθαλμολογίας & Οπτομετρίας
www.karabatsas.gr
Η θυρεοειδική οφθαλμοπάθεια ή νόσος του Graves είναι μια αυτοάνοση πάθηση. «Αυτοάνοση» σημαίνει ότι κάποια λευκά αιμοσφαίρια του οργανισμού (αυτο-αντισώματα) «επιτίθενται» σε μέρη του του σώματός μας, σε αντίθεση με τον φυσιολογικό τους ρόλο που είναι η άμυνα του οργανισμού μας έναντι εξωτερικών λοιμώξεων.
Στην περίπτωση της θυρεοειδικής οφθαλμοπάθειας, τα αυτοαντισώματα επιτίθενται στον λιπώδη ιστό που βρίσκεται πίσω από το μάτι, ο οποίος διογκώνεται και καταστρέφεται. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα το πρήξιμο (οίδημα) των βλεφάρων και το κοκκίνισμα (ερεθισμό) των ματιών. Το πρήξιμο αυτό μπορεί επίσης να προκαλέσει τα μάτια να ωθούνται προς τα έξω («εξόφθαλμος», «πρόπτωση»).
Σε πιο σοβαρές περιπτώσεις, η βλάβη στο πίσω μέρος του ματιού προκαλεί οίδημα και δυσκαμψία των μυών που κινούν το μάτι, προκαλώντας διπλή όραση (διπλωπία) ιδιαίτερα στο πλάγιο βλέμμα, καθώς οι μύες δεν μπορούν να ευθυγραμμίσουν τα δύο μάτια επακριβώς. Σπάνια, το οίδημα πίσω από τα μάτια είναι τόσο έντονο ώστε να πιέζει το οπτικό νεύρο επηρεάζοντας την όραση.
Ποια είναι η αιτία της θυρεοειδικής οφθαλμοπάθειας;
Δεν γνωρίζουμε ακόμα επακριβώς. Κατά μια θεωρία η νόσος προκύπτει από κάποια μόλυνση με έναν ιό που έχει μοριακή δομή όμοια με τους ιστούς που βρίσκονται πίσω από το μάτι. Το ίδιο μας το σώμα στη συνέχεια παράγει αντισώματα για να απαλλαγούμε από τον ιό, αλλά η αντίδραση διοχετεύεται και έναντι των κυττάρων πίσω από το μάτι. Έτσι, παράγεται μία «αυτοάνοση» αντίδραση εναντίον του ματιού.
Αυτό παραμένει απλά μια θεωρία καθώς ο ιός, αν υπάρχει, δεν έχει ακόμη βρεθεί. Ωστόσο, γνωρίζουμε ότι η θυρεοειδική οφθαλμοπάθεια, όπως υποδηλώνει η ονομασία της, είναι στενά συνδεδεμένη με αντίστοιχη «αυτοάνοση» νόσο του θυρεοειδούς. Επίσης η πάθηση είναι πιο συχνή σε καπνιστές, ενώ υπάρχει και κάποια μικρή κληρονομική, οικογενειακή συσχέτιση.
Ποια είναι η σχέση με τη νόσο του θυρεοειδούς;
Το 90% των ατόμων με θυρεοειδική οφθαλμοπάθεια έχουν επίσης ένα αντίσωμα στο αίμα τους, το οποίο προκαλεί συγχρόνως μια υπερδραστηριότητα του θυρεοειδούς αδένα (υπερθυρεοειδισμός). Η υπερδραστηριότητα του θυρεοειδούς αδένα ονομάζεται νόσος του Graves, από το όνομα του γιατρού που πρώτος την αναγνώρισε πριν από 200 χρόνια.
Ο λόγος που αυτή η αυτοάνοση πάθηση επηρεάζει και τα μάτια και το θυρεοειδή αδένα, φαίνεται να είναι ότι μοιράζονται ένα κοινό μόριο, τον υποδοχέα της TSH. Ωστόσο τα μάτια και ο θυρεοειδής δεν επηρεάζονται πάντοτε ταυτόχρονα. Για παράδειγμα, μπορεί πρώτα να εμφανιστεί ο υπερθυρεοειδισμός και στη συνέχεια η οφθαλμοπάθεια μπορεί να εκδηλωθεί ακόμη και εφόσον ο θυρεοειδής έχει θεραπευτεί. Επίσης, η θεραπεία του ενός ματιού δεν θεραπεύει το άλλο.
Ένας μικρός αριθμός ανθρώπων που αναπτύσσουν θυρεοειδική οφθαλμοπάθεια δεν έχουν καμία διαταραχή του θυρεοειδούς ενώ ορισμένοι παρουσιάζουν υπολειτουργία του θυρεοειδούς (υποθυρεοειδισμός).
Ποια είναι τα συμπτώματα της θυρεοειδικής οφθαλμοπάθειας;
Τα συνηθέστερα συμπτώματα είναι ήπια ευαισθησία και αίσθημα ξένου σώματος / κάψιμο των ματιών. Παραδόξως, το ένα μάτι συνήθως επηρεάζεται περισσότερο από το άλλο. Μπορεί επίσης να συνυπάρχουν ξηροφθαλμία και δακρύρροια, φωτοφοβία και ένα αίσθημα δυσφορίας (σαν «τράβηγμα») πίσω από τα μάτια, ιδίως στο βλέμμα προς τα πάνω ή πλάγια.
Το πρήξιμο επίσης του άνω βλεφάρου ή γύρω από τα μάτια είναι συχνό φαινόμενο και χειρότερο το πρωί μετά την αφύπνιση. Συχνά εμφανίζεται εξόφθαλμος, ενώ η ξηροφθαλμία ή τα πάρα πολλά δάκρυα μπορούν να προκαλέσουν περιστασιακά θολή όραση. Θα πρέπει να συμβουλευτείτε έναν ειδικό οφθαλμίατρο επειγόντως, αν η όρασή σας επιδεινώνεται, παραμένει θολή συνεχώς ή εμφανίζεται διπλωπία (βλέπει κανείς τα αντικείμενα διπλά).
Πως αντιμετωπίζονται τα οφθαλμολογικά προβλήματα της νόσου;
α. Ερεθισμός και ερυθρότητα των ματιών
Απλές σταγόνες για τα μάτια, όπως «τεχνητά δάκρυα» παρέχουν συνήθως ανακούφιση. Αυτές οι σταγόνες είναι ακίνδυνες και μπορούν να εφαρμοστούν όσο συχνά χρειάζεται, ακόμη και κάθε ώρα. Για πιο παρατεταμένη δράση μπορεί να χρησιμοποιηθεί κατά τη διάρκεια της ημέρας ή της νύχτας οφθαλμική γέλη (gel).
β. Πρήξιμο γύρω από τα μάτια
Αυτό είναι πιο δύσκολο να αντιμετωπιστεί. Το πρήξιμο είναι αντιαισθητικό, αλλά δεν είναι επικίνδυνο. Είναι χειρότερο το πρωί. Βοηθάει στην κατεύθυνση αυτή η χρήση επιπλέον ενός ή δύο μαξιλαριών ώστε κατά τη διάρκεια του ύπνου το κεφάλι να βρίσκεται σε υψηλότερη θέση από το σώμα. Μερικές φορές επίσης βοηθά η λήψη ενός ήπιου διουρητικού δισκίου κατά τις νυκτερινές ώρες. Συνήθως το οίδημα βελτιώνεται από μόνο του μετά από αρκετούς μήνες, καθώς τα μάτια επανέρχονται. Χειρουργική επέμβαση χρησιμοποιείται μερικές φορές για να βελτιώσει την εμφάνιση σε σοβαρές περιπτώσεις.
γ. Εξόφθαλμος
Αν ο εξόφθαλμος είναι ήπιος, το πρόβλημα αυτό συνήθως βελτιώνεται με τον χρόνο. Όταν η πρόπτωση των οφθαλμικών βολβών είναι έντονη, και παραμένει για μεγάλο χρονικό διάστημα, τότε στην περίπτωση αυτή η εμφάνιση μπορεί να βελτιωθεί σημαντικά με μια χειρουργική επέμβαση στα βλέφαρα. Κάποιοι ασθενείς βρίσκουν χρήσιμα τα σκούρα γυαλιά ηλίου για αισθητικούς λόγους.
δ. Διπλή όραση (διπλωπία)
Εάν η διπλωπία εμφανίζεται μόνο περιστασιακά ή / και μόνο στις ακραίες, πλάγιες βλεμματικές θέσεις, τότε δεν απαιτείται θεραπεία. Ωστόσο, εάν η διπλή όραση εμφανίζεται πιο συχνά χρειάζεστε εξειδικευμένη βοήθεια. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί ένα πλαστικό πρίσμα (Fresnel) που προστίθεται στα γυαλιά και το οποίο μπορεί να βελτιώσει την διπλή όραση. Αν η διπλωπία παραμένει, απαιτείται χειρουργική επέμβαση στραβισμού. Ωστόσο, εάν επιδεινώνεται μπορεί να χρειαστεί «θεραπεία ανοσοκαταστολής» (βλέπε παρακάτω).
ε. Επιδείνωση της όρασης
Εάν αυτό συμβαίνει, απαιτείται επείγουσα εξέταση από ειδικό οφθαλμίατρο, γιατί μπορεί να σημαίνει ότι υπάρχει πίεση στο οπτικό νεύρο πίσω από τα μάτια. Θεραπεία με ανοσοκατασταλτικά, ή χειρουργική επέμβαση αποσυμπίεσης του οπτικού νεύρου, μπορεί να κριθούν απαραίτητες παρεμβάσεις, το συντομότερο δυνατό. Μερικές φορές τα προβλήματα με την όραση προκαλούνται από το στέγνωμα των ματιών αν προεξέχουν (εξόφθαλμος) και τα βλέφαρα δεν κλείνουν πλήρως τη νύχτα. Στις περιπτώσεις αυτές μπορεί να χρειαστεί χειρουργική επέμβαση στα βλέφαρα ή στον οφθαλμικό κόγχο για την προστασία του οφθαλμού.
Η θεραπεία για τον θυρεοειδή κάνει τα μάτια καλύτερα ή χειρότερα;
Σε γενικές γραμμές όχι, διότι τα προβλήματα στα μάτια και τον θυρεοειδή, αν και συνδέονται με κάποιο τρόπο, συνεχίζουν τη δική τους ξεχωριστή πορεία. Η θεραπεία του υπερθυρεοειδισμού με χάπια ή χειρουργική επέμβαση σπάνια επηρεάζει τον οφθαλμό.
Ωστόσο, μελέτες έχουν δείξει ότι θεραπεία με ραδιενεργό ιώδιο για το θυρεοειδή μπορεί να χειροτερέψει τα προβλήματα στα μάτια και πρέπει να αποφεύγεται όταν συνυπάρχει σοβαρή θυρεοειδική οφθαλμοπάθεια. Αν δεν έχετε συμπτώματα με τα μάτια τότε το ραδιενεργό ιώδιο είναι μια εξαιρετική θεραπεία. Εάν συνυπάρχει ήπια οφθαλμοπάθεια, θα πρέπει ο ασθενής να λάβει τρίμηνη θεραπεία στεροειδών ξεκινώντας από την ημέρα του ραδιενεργού ιωδίου για να μην χειροτερέψει η οφθαλμοπάθεια.
Η θεραπεία για τον θυρεοειδή μπορεί επίσης να επηρεάσει τα μάτια μ’ έναν άλλο τρόπο: Θα πρέπει να αποφεύγεται η υπερθεραπεία του θυρεοειδούς γιατί αν αυτή προκαλέσει υποθυρεοειδισμό, αυτό μπορεί να επιδεινώσει τυχόν προβλήματα στα μάτια.
Μπορεί να προληφθεί η θυρεοειδική οφθαλμοπάθεια;
Σε κάποιο βαθμό. Η διακοπή του καπνίσματος και οι προσεκτικοί έλεγχοι των επιπέδων του θυρεοειδούς (Τ3, Τ4, TSH) στο αίμα, ώστε να αποφευχθεί ο υποθυρεοειδισμός, ίσως βοηθήσουν στο να μην επιδεινωθεί η οφθαλμοπάθεια, αν και αυτό δεν συμβαίνει πάντα.
Τα μάτια μου θα χειροτερέψουν;
Στους περισσότερους ανθρώπους, η θυρεοειδική οφθαλμοπάθεια προκαλεί ερεθισμό στα μάτια, λίγο εξόφθαλμο και κάποιο πρήξιμο γύρω από τα μάτια μόνο. Αυτό συνεχίζεται συνήθως για μερικούς μήνες, μερικές φορές ένα έως δύο χρόνια, και στη συνέχεια καταλαγιάζει από μόνο του. Σε περίπου 1 στους 10 ανθρώπους τα μάτια χειροτερεύουν. Αυτό συμβαίνει συνήθως μέσα σε λίγους μήνες από την έναρξη του προβλήματος. Αν η κατάσταση των ματιών παραμένει σταθερή για περισσότερο από 6 μήνες, είναι ασυνήθιστο να χειροτερεύσουν στην πορεία.
Τι είναι η ανοσοκατασταλτική θεραπεία (δισκία στεροειδών, ακτινοθεραπεία);
Όταν η διπλωπία χειροτερεύει ή η όραση επιδεινώνεται, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ισχυρότερη θεραπεία για να ηρεμήσει το ανοσοποιητικό σύστημα (ανοσοκατασταλτική θεραπεία) και να μειώσει το πρήξιμο πίσω από τα μάτια.
Μερικές φορές χρησιμοποιείται χαμηλή δόση ακτινοθεραπείας για τα μάτια. Αυτή είναι συχνά αποτελεσματική και οι παρενέργειες (στα έμπειρα χέρια) είναι ελάχιστες. Επί του παρόντος, το πρωτόκολλο της «ανοσοκατασταλτικής θεραπείας» περιλαμβάνει δισκία στεροειδών (κορτιζόνης) σε υψηλή δοσολογία. Αυτή η θεραπεία είναι αποτελεσματική, αλλά μπορεί να προκαλέσει πρήξιμο του προσώπου, αύξηση του βάρους, λέπτυνση των οστών, αϋπνία και διαβήτη. Ως εκ τούτου, προορίζεται για σοβαρές περιπτώσεις και πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο υπό την επίβλεψη ειδικού.
Ορισμένοι ειδικοί χρησιμοποιούν επίσης ένα άλλο δισκίο που ονομάζεται αζαθειοπρίνη μαζί με τα στεροειδή, έτσι ώστε να επιτευχθεί το ίδιο θεραπευτικό αποτέλεσμα με χαμηλότερες δόσεις στεροειδών (κορτιζόνης). Το φάρμακο αυτό χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με ακτινοθεραπεία με την ελπίδα ότι με τη έγκαιρη θεραπεία της νόσου οι σοβαρές επιπλοκές της θυρεοειδικής οφθαλμοπάθειας και η ανάγκη για χειρουργική επέμβαση μπορεί να αποφευχθούν.
Μόλις η θυρεοειδική οφθαλμοπάθεια φτάσει σε σταθερή, χωρίς φλεγμονή κατάσταση («ξηρή» φάση της νόσου), οι θεραπείες αυτές δεν είναι αποτελεσματικές και δεν χρειάζονται.
Θα επανέλθουν τα μάτια σε φυσιολογική κατάσταση;
Μερικές φορές ναι, ειδικά εάν επηρεάστηκαν μόνο ήπια. Ωστόσο, αυτό μπορεί να διαρκέσει από 12-24 μήνες. Όσο περισσότερες αλλαγές εμφανίζονται στα μάτια, τόσο λιγότερο πιθανό είναι ότι θα φύγουν εντελώς. Αυτό συμβαίνει επειδή το οίδημα μεταπίπτει σε ουλώδη ιστό και ακόμη και η ανοσοκατασταλτική θεραπεία δεν μειώνει το πρήξιμο. Τότε απαιτείται ιδιαίτερα εξειδικευμένη προσέγγιση από οφθαλμοπλαστικό χειρουργό, που περιλαμβάνει συνήθως προσεκτικά προγραμματισμένη χειρουργική επέμβαση, και μπορεί να είναι πολύ αποτελεσματική στην βελτίωση της εμφάνισης των ματιών.
Θα πρέπει να δω έναν ειδικό οφθαλμίατρο;
Ναι, αυτό είναι σκόπιμο. Θα πρέπει επίσης να δείτε οφθαλμίατρο το συντομότερο δυνατόν, για να αποφευχθούν προβλήματα αργότερα.
Είναι πιθανό να χάσω την όρασή μου;
Όχι. Είναι πολύ σπάνιο για την όραση να επηρεαστεί σοβαρά. Ακόμα και όταν είναι, η άμεση χειρουργική επέμβαση ή η ανοσοκατασταλτική θεραπεία συνήθως βελτιώνουν την κατάσταση.
Οι αλλαγές στο πρόσωπό μου με έχουν επηρεάσει άσχημα. Μπορεί να γίνει κάτι γι’ αυτές;
Μερικές από τις επιπτώσεις της θυρεοειδικής οφθαλμοπάθειας βελτιώνονται με αυστηρό ιατρικό έλεγχο αλλά και από μόνες τους, με το πέρασμα του χρόνου. Ωστόσο, σ’ένα ποσοστό των πασχόντων οι αλλοιώσεις επιμένουν μακροπρόθεσμα. Κάποιοι ασθενείς βιώνουν σημαντικές ψυχολογικές δυσκολίες ως αποτέλεσμα των αλλαγών στην εμφάνισή τους. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε απώλεια της αυτοεκτίμησης, έλλειψη αυτοπεποίθησης και θυμό για τις αλλαγές που επισυμβαίνουν στην εμφάνιση του ατόμου που πάσχει από θυρεοειδική οφθαλμοπάθεια. Οι προσωπικές σχέσεις επηρεάζονται επίσης σε πολλά διαφορετικά επίπεδα. Όλο αυτό δεν αποτελεί έκπληξη, καθώς το πρόσωπο και ιδιαίτερα τα μάτια είναι τα πιο σημαντικά σημεία επαφής μεταξύ των ατόμων.
Συχνά απαιτείται ψυχολογική υποστήριξη. Οι εξειδικευμένοι με το θέμα οφθαλμίατροι, μπορούν να αντιμετωπίσουν τα αισθητικά προβλήματα που προκύπτουν, αν υπάρχει σημαντική παραμόρφωση και εφόσον η νόσος έχει φτάσει σε σταθερό στάδιο, χωρίς φλεγμονή. Το χειρουργικό πλάνο είναι εξατομικευμένο, προσαρμοσμένο στις ανάγκες του κάθε ασθενούς, αλλά είναι δίκαιο να πούμε ότι η χειρουργική επέμβαση δεν είναι εύκολη και συχνά χρειάζονται περισσότερες από μία εγχειρήσεις.
