Στη δεκαετία του 1970, ο ιός των ανθρωπίνων θηλωμάτων (ΗPV ή Human Papilloma Virus) πιστευόταν ότι ήταν ένας και μοναδικός ιός αλλά σήμερα ξέρουμε πως αποτελεί μια μεγάλη οικογένεια ιών με περίπου 200 στελέχη (τύπους).
Η μετάδοση των ιών ΗPV από άνθρωπο σε άνθρωπο είναι εύκολη. Κάποια στελέχη είναι αβλαβή ενώ άλλα μπορούν να προκαλούν παροδικές λοιμώξεις που δεν τις αντιλαμβανόμαστε καν. Ορισμένα στελέχη προκαλούν κονδυλώματα και καρκίνους. Δεν υπάρχει σήμερα θεραπεία κατά του ΗPV αυτού καθεαυτού αλλά μόνο για τα αποτελέσματα που προκαλεί. Ωστόσο υπάρχει αποτελεσματικό εμβόλιο κατά των ιών που προκαλούν τους περισσότερους καρκίνους.
Σε αντίθεση με πολλούς άλλους ιούς, ο HPV μολύνει μόνο το ανθρώπινο δέρμα. Μπορεί να μολύνει τα δερματικά κύτταρα ή τα κύτταρα των βλεννογόνων. Πιο συγκεκριμένα, ο HPV μολύνει τα πλακώδη επιθηλιακά κύτταρα που βρίσκονται στην επιφάνεια του δέρματος και τους βλεννογόνους όπως είναι το εσωτερικό του στόματος, ο κόλπος, ο πρωκτός, ο τράχηλος της μήτρας, το αιδοίο (το εξωτερικό του κόλπου), η βάλανος στον άνδρα, ο λαιμός, η τραχεία (κύριος σωλήνας αναπνοής), οι βρόγχοι (μικρότεροι σωλήνες αναπνοής που διακλαδίζονται από την τραχεία) και οι πνεύμονες.
Θεωρείται ότι ο ιός επηρεάζει μόνο τον άνθρωπο. Τουλάχιστον τα τρία τέταρτα όλων των τύπων συνδέονται με τα κοινά κονδυλώματα του σώματος (ή θηλώματα όπως είναι ο επιστημονικός όρος) τις γνωστές μυρμηγκιές. Οι μυρμηγκιές συνήθως αναπτύσσονται επάνω στο δέρμα, στο στήθος, τα χέρια, τα πόδια, τα δάχτυλα των χεριών και των ποδιών.
Τα είδη των ιών HPV που προκαλούν κονδυλώματα των γεννητικών οργάνων και καρκίνους είναι διαφορετικά από αυτά που προκαλούν τις μυρμηγκιές. Περίπου 40 τύποι του ιού μπορούν να μολύνουν την περιοχή των γεννητικών οργάνων των ανδρών και γυναικών και θεωρούνται σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα. Οι τύποι 6 και 11 προκαλούν το 90% όλων των γεννητικών κονδυλωμάτων. Τα ίδια βλεννώδη HPV στελέχη που προκαλούν τα κονδυλώματα των γεννητικών οργάνων μπορούν επίσης να προκαλέσουν κονδυλώματα στα χείλη, στο στόμα, τη γλώσσα και μέσα το λαιμό.
Τα καρκινογόνα στελέχη
Στη δεκαετία του 1970, ο Αμερικανός καθηγητής Harald zur Hausen έκανε για πρώτη φορά γνωστή την άποψή του ότι η μόλυνση από τον ιό των ανθρωπίνων θηλωμάτων, πέρα από την πρόκληση των κονδυλωμάτων, ήταν πιθανόν και η αιτία για την ανάπτυξη καρκίνου στον τράχηλο της μήτρας. Η επιβεβαίωση τα επόμενα χρόνια της αιτιολογικής σχέσης του HPV με τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας οδήγησε στην απονομή του βραβείου Nobel Ιατρικής στον Hausen το 2008.
Σήμερα, οι επιστήμονες κατηγοριοποιούν τους HPV τύπους σε δύο ομάδες: α) χαμηλού κινδύνου και β) υψηλού κινδύνου. Οι HPV υψηλού κινδύνου σχετίζονται με πολλούς τύπους καρκίνου, εκ των οποίων ο πιο κοινός είναι ο καρκίνος του τραχήλου της μήτρας στις γυναίκες. Από τους εκτιμώμενους 40 ιούς HPV που προσβάλουν βλεννογόνος, 16 στελέχη θεωρούνται υψηλού κινδύνου. Ο πιο επικίνδυνος είναι ο 16, ακολουθούμενος από τον 18 και τον 39. Άλλα στελέχη που προσβάλλουν τους βλεννογόνους και ανήκουν στην ομάδα υψηλού κινδύνου είναι τα 31, 33, 35, 45, 51, 52, 56, 58, 59, 68, 69, 73 και 82. Επειδή η έρευνα για τον HPV είναι συνεχής, ο κατάλογος αυτός μπορεί να αυξηθεί άλλωστε ανακαλύπτονται και νέα στελέχη.
Η λοίμωξη από HPV μπορεί να συνδέεται με τους εξής καρκίνους:
- Του τραχήλου, του κόλπου και του αιδοίου στις γυναίκες.
- Του γεννητικού οργάνου στους άντρες.
- Του πρωκτού, του λαιμού, της γλώσσας και των αμυγδαλών τόσο στις γυναίκες όσο και στους άντρες.
Ο HPV προκαλεί σχεδόν το 100% των κρουσμάτων του τραχήλου της μήτρας. Ο τύπος 16 θεωρείται υπεύθυνος για το 55% των καρκίνων του τραχήλου της μήτρας, ο τύπος 18 για το 15%, ενώ για το υπόλοιπο 30% θεωρούνται υπεύθυνοι άλλοι τύποι (κυρίως οι 31, 33, 45, 55, 56, 59, 68 και 69).
Σε ποσοστά που κυμαίνονται μεταξύ 30-90% ο HPV αποτελεί αιτία εμφάνισης καρκίνου στον κόλπο, στο αιδοίο, στον πρωκτό, στα ανδρικά γεννητικά όργανα, στη στοματική κοιλότητα, στις αμυγδαλές, στον φάρυγγα, στο δέρμα και πιθανόν σε άλλα όργανα του σώματος γυναικών και ανδρών. Τα τελευταία δεδομένα δείχνουν πως ο καρκίνος του πρωκτού συνδέεται με τον HPV στο 90% των περιπτώσεων, τόσο σε άνδρες όσο και σε γυναίκες. Το ποσοστό των καρκίνων στις αμυγδαλές αποδίδεται στον HPV κατά 50%. Στο παρελθόν ο καρκίνος στοματοφάρυγγα συνδεόταν περισσότερο με το κάπνισμα ή την κατάχρηση του αλκοόλ αλλά σήμερα έχει αυξηθεί δραματικά αυτός που προκαλείται από τον ιό HPV.
Συνολικά, υπολογίζεται ότι ο HPV είναι υπεύθυνος για το 5,2% του συνόλου των καρκίνων παγκοσμίως, ένα σημαντικό ποσοστό. Δεν υπάρχει τρόπος να προβλέψει κάποιος εάν μια λοίμωξη από ένα δυνητικό καρκινογόνο στέλεχος θα είναι προσωρινή ή θα εξελιχθεί σε καρκίνο.
Θεωρείται πάντως ότι το 90% των λοιμώξεων από τον ιό αντιμετωπίζεται με επιτυχία από το ανοσοποιητικό σύστημα χωρίς να προκληθεί κάποια βλάβη. Δεν είναι σαφές αν ο ιός απομακρύνεται από το σώμα ή παραμένει σε αδράνεια μετά από τη μόλυνση.
Συμπτώματα – διάγνωση
Καθώς ορισμένα στελέχη του HPV προκαλούν κονδυλώματα, τα συμπτώματα σ’ αυτές τις περιπτώσεις είναι προφανή. Τα κονδυλώματα μπορεί να εμφανιστούν ακόμα από μήνες μετά την επαφή με ένα μολυσμένο άτομο.
Τα στελέχη υψηλού κινδύνου δεν προκαλούν συμπτώματα. Περιστασιακά, οι άνθρωποι μπορεί να έχουν κάποια φαγούρα ή αλλαγές στο δέρμα αλλά ο ιός HPV είναι ουσιαστικά μια μια σιωπηλή λοίμωξη.
Η ανάπτυξη δυσπλαστικών ενδoεπιθηλιακών αλλoιώσεων στoν τράχηλo της μήτρας επίσης δεν προκαλεί συμπτώματα. Μόνo η ύπαρξη διηθητικoύ καρκίνoυ μπoρεί να συνoδεύεται από άτυπη κoλπική υπερέκκριση, αιμόρρoια μετά από σεξoυαλική επαφή, άτυπες αιμόρρoιες μεταξύ των εμμηνoρρυσιών κλπ.
Διαγνωστικό τεστ υπάρχει μόνο για τον τράχηλο της μήτρας στις γυναίκες. Ένας τρόπος είναι το τεστ Παπανικολάου. Κατά τη διάρκεια αυτής της κολποσκόπησης λαμβάνεται με ξύσιμο ένας μικρός αριθμός κυττάρων από τον τράχηλο της μήτρας, τα οποία στη συνέχεια εξετάζονται κάτω από το μικροσκόπιο για να αναζητούνται κυτταρικές ανωμαλίες ή προκαρκινικές καταστάσεις. Tο 50% των Ελληνίδων που προσέρχονται στα νοσοκομεία της χώρας για έλεγχο με Παπ τεστ, είναι θετικές στον ιό HPV, ενώ ο ιός εντοπίζεται στο 75% των παθολογικών τραχηλικών δειγμάτων των γυναικών που υποβάλλονται σε τεστ Παπ.
Η διάγνωση της μόλυνσης στις γυναίκες γίνεται και με το HPV DNA test το οποίο μπορεί να δείξει τον τύπο του HPV που έχει μολύνει μια γυναίκα. Η λήψη δείγματος για εξέταση γίνεται με τρόπο ανάλογο του Παπ τεστ. Το HPV DNA τεστ μπορεί να ανιχνεύσει 13 τύπους υψηλού ρίσκου. Οι γυναίκες που εξετάζονται και έχουν αρνητικό αποτέλεσμα για τα υψηλού κινδύνου στελέχη του ιού δεν κινδυνεύουν από καρκίνο τα επόμενα χρόνια κι έτσι μπορούν να είναι ήσυχες – ο ιός προκαλεί καρκίνο ύστερα από 10-15 χρόνια.
Για τους άνδρες δεν υπάρχει διαγνωστικό τεστ. Επειδή οι ομοφυλόφιλοι άνδρες έχουν σημαντικά υψηλότερο κίνδυνο για πρωκτικό καρκίνο λόγω HPV, μερικοί γιατροί τους ενθαρρύνουν να υποβληθούν σε πρωκτικό Παπ τεστ κατά το οποίο συλλέγονται κύτταρα και στη συνέχεια ελέγχονται για ανωμαλίες σε εργαστήριο.
Μετάδοση
Η μυρμηγκιά μεταδίδεται με την άμεση δερματική επαφή ή με το άγγιγμα υγρών επιφανειών, όπως δάπεδα σε πισίνες και αποδυτήρια, τα οποία έχουν μολυνθεί από άτομα που έχουν μυρμηγκιά. Τα παιδιά και οι έφηβοι είναι πιθανότερο να προσβληθούν καθώς δεν έχουν αναπτύξει ακόμη αντισώματα κατά του ιού.
Η μετάδoση των ιών που προκαλούν γεννητικά κονδυλώματα γίνεται κατά κύριo λόγo, αλλά όχι απoκλειστικά, με την σεξoυαλική επαφή. Η μόλυνση με τον ιό HPV θεωρείται η συχνότερη σεξoυαλικά μεταδιδόμενη ιoγενής νόσoς και πιθανόν η συχνότερη σεξoυαλικά μεταδιδόμενη νόσoς γενικότερα. Οι ενεργοί άνδρες και γυναίκες είναι πολύ πιθανό να μολυνθούν με κάποιο στέλεχος του ιού HPV κάποια στιγμή στη ζωή τους. O ιός πρoσβάλλει τα επιθηλιακά κύτταρα μετά από μικρoτραυματισμoύς των ιστών αυτών πoυ συμβαίνoυν κατά την διάρκεια της επαφής.
Υπάρχει ωστόσο η διαπίστωση ότι ο ιός μεταδίδεται και χωρίς διεισδυτική επαφή κάτι που βασίζεται στο γεγονός ότι ένα στα 10 κορίτσια που δεν έχουν ολοκληρωμένες σεξουαλικές επαφές, είναι μολυσμένα με τουλάχιστον ένα στέλεχος του ιού HPV. Η μετάδoση τoυ ιoύ μέσω στoματικής σεξoυαλικής επαφής είναι επίσης δυνατή, αν και η πιθανότητα είναι μικρότερη. Ενώ παλιότερα ο τύπος 16 ανιχνευόταν στην περιοχή των γεννητικών οργάνων, τα τελευταία 20 χρόνια ανιχνεύεται στη στοματοφαρυγγική κοιλότητα. Φαίνεται όμως ότι δεν είναι μόνο ο στοματικός έρωτας που δικαιολογεί την ύπαρξη του ιού στη στοματοφαρυγγική κοιλότητα, αφού σε μια έρευνα που έγινε στην Αμερική σε φοιτητές οι οποίοι δεν είχαν αυτή τη συμπεριφορά ανιχνεύτηκε ο ιός. Έτσι υπάρχει η υποψία ότι ο ιός μπορεί να μεταδίδεται με το φιλί αλλά αυτό δεν έχει αποδειχτεί.
Οι άνδρες κολλάνε τον ιό με ρυθμό ίδιο με αυτόν των γυναικών. Αυτό που διαφέρει στους άνδρες, είναι ότι έχουν υψηλότερο ποσοστό μολύνσεων από τον HPV. Για παράδειγμα, η στοματική μόλυνση με τον HPV είναι πιο συχνή στους άνδρες παρά στις γυναίκες, γεγονός που σημαίνει ότι οι άνδρες, για άγνωστη αιτία, κινδυνεύουν περισσότερο από τον καρκίνο του στόματος και του λαιμού. Όταν οι άνδρες μολύνονται με ογκογόνα στελέχη του ιού HPV στο στόμα τους έχουν 4-5 φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να εμφανίσουν στοματοφαρυγγικό καρκίνο που εντοπίζεται στο πίσω μέρος του λαιμού, στη βάση της γλώσσας και τις αμυγδαλές. Γενικά οι άνδρες είναι πιο δύσκολο να “ξεφορτωθούν” τον HPV αλλά το ίδιο ισχύει και με άλλα μικρόβια. Αυτό αποδίδεται από πολλούς σε διαφορές του ανοσοποιητικού συστήματος μεταξύ των δύο φύλων ωστόσο υπάρχει και μια θεωρία σύμφωνα με την οποία τα μικρόβια έχουν εξελιχθεί έτσι ώστε να μολύνουν πιο σοβαρά τους άνδρες.
Σημαντικός τρόπoς πρoφύλαξης από τον HPV είναι το πρoφυλακτικό το οποίο μειώνει σημαντικά την πιθανότητα μόλυνσης αλλά δεν την εξαλείφει αφού η επαφή με το δέρμα και με τα χέρια μπορεί να προκαλέσει τη μόλυνση.
Εμβόλια
Αν και δεν υπάρχει θεραπεία για τον HPV, υπάρχουν τρία αποτελεσματικά εμβόλια που βοηθούν στην πρόληψή του. Τόσο παγκοσμίως όσο στην Ελλάδα διατίθενται το διδύναμο, το τετραδύναμο και το εννιαδύναμο εμβόλιο.
- Το διδύναμο εμβόλιο παρέχει προστασία από τα δύο πιο επιθετικά στελέχη του ιού, το 16 και 18.
- Το τετραδύναμο εμβόλιο παρέχει προστασία από τα στελέχη 16 και 18 αλλά και για τα στελέχη 6 και 11, τα οποία ευθύνονται για το 90% των γεννητικών κονδυλωμάτων.
- Το εννιαδύναμο χορηγείται με σκοπό να προστατέψει κατά των νοσημάτων που προκαλούνται από τους τύπους 6, 11, 16, 18, 31, 33, 45, 52 και 58.
Και τα τρία εμβόλια – Cervarix®, Gardasil® και Gardasil® 9 – έχουν δοκιμαστεί για πολλά χρόνια πριν κυκλοφορήσουν στην αγορά. Αποδείχθηκαν μέχρι σήμερα πολύ ασφαλή και δεν εμφανίζουν αυξημένες παρενέργειες ή ανεπιθύμητες αντιδράσεις σε σχέση με άλλα εμβόλια. Οι πιο συχνές παρενέργειες είναι μώλωπες, φαγούρα, ερυθρότητα, ευερεθιστότητα ή οίδημα γύρω από το σημείο της ένεσης.
Τα νέα ευρήματα υποστηρίζουν την σύσταση για εμβολιασμό όλων των κοριτσιών, κατά προτίμηση στις ηλικίες 11-12 ετών που ακόμα έχουν αρχίσει την ερωτική ζωή. Οι κοπέλες που είναι μεγαλύτερες των 15 ετών βρίσκονται σε αυξημένο κίνδυνο να κολλήσουν τον ιό, καθώς η αιχμή της λοίμωξης είναι οι ηλικίες από 16 έως 26 έτη.
Στην Ελλάδα, ο εμβολιασμός έναντι του ιού HPV έχει ενταχθεί στο Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών του Υπουργείου Υγείας. Τα εμβόλια χορηγούνται δωρεάν σε όλα τα κορίτσια και τις νέες γυναίκες ηλικίας 12-26 ετών. Το Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών δεν έχει εντάξει μέχρι σήμερα τα αγόρια στον υποχρεωτικό εμβολιασμό.
Ο εμβολιασμός των κοριτσιών και νεαρών γυναικών προστατεύει όχι μόνο από τον καρκίνο, αλλά και από διάφορες μολύνσεις που απαιτούν χειρουργική θεραπεία.
Θεραπεία
Μέχρι σήμερα δεν υπάρχει φαρμακευτική θεραπεία για τoν HPV αλλά μόνο για τα συμπτώματα που προκαλεί η λοίμωξη.
Oι καλoήθoυς φύσεως κoνδυλωματώδεις αλλoιώσεις απαιτoύν συνήθως την ιατρική παρέμβαση, αν και δεν είναι σπάνιες oι φoρές κατά τις oπoίες εξαφανίζoνται αυτόματα (περίπου 30%), προφανώς ως απoτέλεσμα της επιτυχoύς ενεργoπoίησης τoυ ανοσοποιητικού συστήματος. Κατά ανάλoγo τρόπo, oι δυσπλαστικές αλλoιώσεις είναι επίσης δυνατόν, ιδίως όταν είναι μικρού βαθμoύ, είτε να υπoστραφoύν αυτόματα.
Τα κονδυλώματα του δέρματος μπορούν να αφαιρεθούν χειρουργικά, με φάρμακα, κατάψυξη ή καυτηρίαση.
Τα φάρμακα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε κονδυλώματα των γεννητικών οργάνων περιλαμβάνουν το podofilox (Condylox) και το τριχλωροξικό οξύ (TCA). Το Imiquimod (Aldara) είναι μια κρέμα που διεγείρει το ανοσοποιητικό σύστημα για την καταπολέμηση της λοίμωξης από τον HPV. Άλλες θεραπείες περιλαμβάνουν την κατάψυξη των κονδυλωμάτων με υγρό άζωτο, τον καυτηριασμό τους με θερμότητα ή λέιζερ ή τη χειρουργική απομάκρυνσή τους.
