Η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή είναι ένας κλάδος της ιατρικής που περιλαμβάνει διάφορες τεχνικές με σκοπό την επίτευξη εγκυμοσύνης. Αποτελεί μια ακίνδυνη και αποτελεσματική λύση που έχει δώσει τη δυνατότητα σε χιλιάδες υπογόνιμα ζευγάρια να αποκτήσουν το δικό τους παιδί. Στις ΗΠΑ, πάνω από το 1,5% των γεννήσεων προέρχονται πλέον από μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής.
Η τεχνική που δίνει λύση στις περισσότερες περιπτώσεις υπογονιμότητας είναι η εξωσωματική γονιμοποίηση ή IVF (in vitro fertilization). Όπως λέει και η λέξη, πρόκειται για γονιμοποίηση έξω από το σώμα. Αντί η γονιμοποίηση του ωαρίου από το σπερματοζωάριο να γίνει στο φυσικό περιβάλλον, δηλαδή στη σάλπιγγα της γυναίκας, γίνεται στο εργαστήριο. Είναι μια παράκαμψη μιας συγκεκριμένης λειτουργίας του οργανισμού που για διάφορους λόγους δεν μπορεί να γίνει στο σώμα, συνήθως επειδή υπάρχει δυσλειτουργία ή απόφραξη των σαλπίγγων, ορμονολογικά προβλήματα, πολυκυστικές ωοθήκες ή το ανδρικό σπέρμα είναι προβληματικό. Η γονιμοποίηση γίνεται στο εμβρυολογικό εργαστήριο τεχνητά και τα έμβρυα μεταφέρονται στη μήτρα της γυναίκας. Αν προκύψει εγκυμοσύνη, η πορεία της είναι η ίδια με αυτήν της φυσικής σύλληψης. Συνήθως, τα ωάρια και σπερματοζωάρια ανήκουν στο ζευγάρι αλλά μπορεί να είναι και από δότες.
Η εξωσωματική γονιμοποίηση αναπτύχθηκε από τον Βρετανό γυναικολόγο και μαιευτήρα Πάτρικ Στέπτοου σε συνεργασία με τον βιολόγο και φυσιολόγο Ρόμπερτ Έντουαρτς. Το πρώτο παιδί “του σωλήνα” γεννήθηκε το 1978 στην Αγγλία ενώ στην Ελλάδα γεννήθηκε το 1982 – και τα δύο υπό την επίβλεψη του Σέπτοου. Στη χώρα μας, πάνω από 3.000 παιδιά γεννιούνται κάθε χρόνο με εξωσωματική γονιμοποίηση ενώ γίνονται περί τις 14.000 προσπάθειες. Κάθε προσπάθεια κοστίζει από 1.500 ως 4.000 ευρώ, ανάλογα με την τεχνική, και το ετήσιο κόστος υπολογίζεται στα 25 εκατομμύρια ευρώ ετησίως. Επειδή ελληνικές κλινικές έχουν επιδείξει καλά αποτελέσματα και υπάρχει ελαστική νομοθεσία, έχουν κάνει την Ελλάδα πόλο έλξης για άτεκνα ζευγάρια του εξωτερικού, δημιουργώντας μια επικερδή μορφή ιατρικού τουρισμού. Παγκοσμίως, πάνω από 5,4 εκατομμύρια παιδιά έχουν γεννηθεί τα τελευταία 40 χρόνια μέσω εξωσωματικής γονιμοποίησης.
Στο πρώτο στάδιο της εξωσωματικής, οι ωοθήκες διεγείρονται με ορμονικά φάρμακα για την παραγωγή 5-15 ωαρίων (φυσιολογικά το γυναικείο σώμα ελευθερώνει μόνο ένα ώριμο ωάριο το μήνα) και ακολουθεί η ωοληψία, δηλαδή η συλλογή των ωαρίων η οποία είναι πρακτικά ανώδυνη. Δύο ώρες πριν έχει ληφθεί δείγμα σπέρματος από τον άνδρα και έχει υποβληθεί σε επεξεργασία ενεργοποίησης και επιλογή των πλέον υγιών και κινητικών σπερματοζωαρίων που παραμένουν στο εργαστήριο σε θρεπτικό υλικό. Τα ωάρια τοποθετούνται μαζί με τα σπερματοζωάρια για περίπου 16-20 ώρες να γίνει η γονιμοποίηση. Αν η υπογονιμότητα οφείλεται στον άνδρα, που σημαίνει ότι δεν είναι εύκολη η διείσδυση ενός σπερματοζωαρίου μέσα στο ωάριο χρησιμοποιείται η μέθοδος ICSI (IntraCytoplasmic Sperm Injection), η αλλιώς μικρογονιμοποίηση. Κάτω από ένα ισχυρό μικροσκόπιο συλλαμβάνεται ένα σπερματοζωάριο και τοποθετείται μέσα στο ωάριο αφού διανοιχτεί το περίβλημα του ωαρίου.
Τελικά, γίνεται η μεταφορά στη μήτρα των καλύτερων εμβρύων που αναπτύχθηκαν στο εργαστήριο με τη βοήθεια ενός λεπτού καθετήρα. Μπορεί να μεταφερθεί πάνω από ένα έμβρυο. Τα έμβρυα εμφυτεύονται από μόνα τους στον βλενογόννο της μήτρας, το ενδομήτριο, όπως συμβαίνει και με τη φυσιολογική σύλληψη. Η βελτίωση των ποσοστών εμφύτευσης είναι ένας από τους κύριους στόχους στην εξωσωματική γονιμοποίηση. Αν πράγματι υπάρξει εμφύτευση θα υπάρξει και εγκυμοσύνη. Το τεστ εγκυμοσύνης γίνεται 10-12 ημέρες μετά και ο συνολικός κύκλος διαρκεί 25-35 ημέρες.
Εκτός από αυτή την τυπική μέθοδο, υπάρχουν και άλλες που εντάσσονται στην κατηγορία της εξωσωματικής περιλαμβάνοντας τη σπερματέγχυση, την κατάψυξη και φύλαξη ωαρίων για μελλοντική χρήση, τη γονιμοποίηση με δωρεά ωαρίων και την παρένθετη μητέρα.
Η διαδικασία δεν έχει ουσιαστικές επιπλοκές εκτός του ότι μπορεί να παρουσιαστεί το λεγόμενο σύνδρομο υπερδιέγερσης των ωοθηκών. Εξαιτίας χρήσης μεγάλης δόσης φαρμάκων υπογονιμότητας, μπορεί να προκληθεί ωρίμανση πολλαπλών ωοθυλακίων, κάτι που οδηγεί σε κοιλιακό άλγος, φούσκωμα της κοιλιάς, ναυτία, έμετο, διάρροια και πιο σπάνια, μειωμένη ούρηση και δύσπνοια. Αυτά, σε ελάχιστες περιπτώσεις μπορεί να απαιτήσουν νοσηλεία στο νοσοκομείο.
Τα ποσοστά επιτυχίας
Σήμερα υπολογίζεται ότι κάθε χρόνο γίνονται παγκοσμίως περίπου 1,6 εκατομμύρια κύκλοι εξωσωματικής γονιμοποίησης και γεννιούνται περίπου 400.000 παιδιά. Άρα, το ποσοστά επιτυχίας, το οποίο υπολογίζεται ανά κύκλο, ανέρχεται στο 25%. Στην Ελλάδα το ποσοστό επιτυχίας θεωρείται υψηλότερο. Σύμφωνα με στοιχεία του 2013, έγιναν στη χώρα μας 12.207 νέοι κύκλοι υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, οι 2.395 από τους οποίους ήταν με κλασική εξωσωματική γονιμοποίηση (IVF) και οι 9.812 με μικρογονιμοποίηση ωαρίων (ICSI). Το ποσοστό επίτευξης εγκυμοσύνης ήταν συνολικά 30% . Έπειτα από κρυοσυντήρηση ωαρίων ήτανι 35% και με δωρεά ωαρίων 54%. Από τις κυήσεις, λιγότερο από 0,5% ήταν τρίδυμες και σχεδόν 6,5% ήταν δίδυμες,. Από τις 7.000 χιλιάδες γυναίκες που υποβλήθηκαν σε εξωσωματική καμία δεν εκδήλωσε σοβαρές παρενέργειες ή επιπλοκές. Καταγράφηκαν 38 περιπτώσεις συνδρόμου υπερδιέγερσης των ωοθηκών και 13 αιμορραγίες κατόπιν ωοληψίας.
Τα ποσοστά επιτυχία εξαρτώνται από την ηλικία τόσο της μητέρας όσο και του πατέρα. Τα αυξημένα επίπεδα κορτιζόλης, της ορμόνης του στρες, μειώνει κατά 30% τις πιθανότητες επιτυχία της εξωσωματικής. Η διατροφή παίζει σημαντικό ρόλο. Μια μελέτη βρήκε ότι η ζάχαρη και τα τεχνητά γλυκαντικά μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά τις πιθανότητες. Πέντε καφέδες την ημέρα μπορούν να μειώνουν την πιθανότητα επιτυχίας κατά 50%. Οι πιθανότητες μιας γυναίκας να καταστεί έγκυος με εξωσωματική διπλασιάζονται τους καλοκαιρινούς μήνες χωρίς να είναι γνωστό το γιατί αλλά μπορεί να παίζει ρόλο η βιταμίνη D, η επίδραση του φωτός στις ορμόνες και στην ωρίμανση των ωαρίων, καθώς και η χαλάρωση.
Πόσο υγιή είναι τα παιδιά του σωλήνα;
Στην διάρκεια της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής γίνεται χρήση ορμονικών σκευασμάτων για πρόκληση ωορρηξίας, καλλιέργεια στο εργαστήριο, τα έμβρυα καταψύχονται και αποψύχονται και τέλος χρησιμοποιούνται μεγάλες δόσεις προγεστερόνης σε κάποια φάση της θεραπείας. Επιπλέον η μέθοδος ICSI είναι ιδιαίτερα παρεμβατική. Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν τα παιδιά που γεννιούνται με τεχνητή γονιμοποίηση είναι εξ’ ίσου υγιή και φυσιολογικά.
Τα στοιχεία δείχνουν ότι τα παιδιά του σωλήνα μπορεί να αντιμετωπίζουν περισσότερο προβλήματα υγείας στη ζωή τους για δύο λόγους. Πρώτον επειδή αρκετές τεχνικές των IVF κλινικών δεν έχουν ελεγχθεί επαρκώς και δεύτερον επειδή προέρχονται από γονείς μεγαλύτερης ηλικίας που μπορεί έχουν προβλήματα υγείας – π.χ. οι μητέρες συχνά έχουν πολυκυστικές ωοθήκες, διαβήτη κύησης, παχυσαρκία κλπ. Ένας ακόμη λόγος είναι ότι προκύπτουν αναλογικά περισσότερα δίδυμα και τρίδυμα, και σ’ αυτή την περίπτωση είναι γνωστό ότι μπορεί να προκύψουν επιπλοκές. Μια έρευνα έδειξε ότι το ποσοστό των διδύμων ύστερα από IVF στις ΗΠΑ ήταν 32% και των τριδύμων 7%, ενώ στην Ευρώπη είναι 26% και 2%. Ευτυχώς, στην Ελλάδα τα ποσοστά είναι τέσσερις φορές μικρότερα.
Παλιότερα, για να αυξηθεί η επιτυχία της εξωσωματικής γονιμοποίησης, γινόταν μεταφορά πολλών εμβρύων στη μήτρα. Αλλά όσο περισσότερα έμβρυα κυοφορεί μία γυναίκα, τόσο μεγαλύτερος ο κίνδυνος επιπλοκών, όπως πρόωρου τοκετού, αποβολής, καισαρικής τομής, διαβήτη, προεκλαμψίας κλπ. Σήμερα υπάρχουν μέθοδοι που μπορεί να αυξήσουν τις πιθανότητες σύλληψης, χωρίς να χρειάζεται να γίνει μεταφορά πολλών εμβρύων. Η Εθνική Αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής απαγορεύει την τοποθέτηση πάνω από δύο ωαρίων. Μόνο σε ειδικές περιπτώσεις μπορούν να τοποθετηθούν μέχρι και τέσσερα ωάρια. Σε γυναίκες ηλικίας κάτω των 35 ετών, επιτρέπεται να μεταφέρονται ένα ή δύο έμβρυα από δικά τους ωάρια. Σε γυναίκες ηλικίας μεταξύ 35 και 40 ετών, επιτρέπεται να μεταφέρονται δύο έμβρυα από δικά τους ωάρια στον πρώτο και τον δεύτερο κύκλο προσπάθειας, και τρία στον τρίτο και κάθε επόμενο κύκλο. Σε γυναίκες ηλικίας 40 ετών επιτρέπεται να μεταφέρονται τρία έμβρυα από δικά τους ωάρια. Σε γυναίκες ηλικίας άνω των 40 ετών επιτρέπεται να μεταφέρονται τέσσερα έμβρυα από τα δικά τους ωάρια. Στην περίπτωση που τα έμβρυα προέρχονται από δωρεά ωαρίων, επιτρέπεται να μεταφέρονται μέχρι δύο έμβρυα.
Οι αυξημένοι κίνδυνοι που έχουν παρατηρηθεί για τα παιδιά της εξωσωματικής γονιμοποίησης είναι συγγενείς ανωμαλίες, γενετικές βλάβες που μπορεί μέχρι την εφηβεία να μην αποκαλυφθούν. Αυξημένος κίνδυνος υπάρχει και για ορισσμένους καρκίνους – π.χ. οι λευχαιμίες εμφανίζονται νωρίτερα. Ακόμα και όταν έχει γεννηθεί μόνο ένα παιδί, υπάρχει διπλάσια πιθανότητα πρόωρου τοκετού, θνησιγέννειας ή να πεθάνει μέσα στο πρώτο μήνα μετά τη γέννα. Επίσης υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα να γεννηθεί λιποβαρές και να νοσηλευτεί σε μονάδα εντατικής θεραπείας. Πάντως, το 85% αυτών των νεογνών φαίνεται ότι μέχρι την ηλικία των 2–3 ετών καλύπτουν την απαιτούμενη ανάπτυξη. Δεν υπάρχει αυξημένος κίνδυνο πνευματικής καθυστέρησης αλλά μια μελέτη βρήκε λίγο παραπάνω συχνότητα στα τικ.
Όταν αφορά τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται, η ταχεία κρυοσυντήρηση μειώνει δραστικά το ρίσκο των γενετικών ανωμαλιών. Από την άλλη μεριά, όταν το σπερματοζωάριο καταλήγει στο ωάριο με την βοήθεια σύριγγας υπάρχει κατά 10% μεγαλύτερος κίνδυνος για γενετικές ανωμαλίες. Ο κίνδυνος τριπλασιάζεται για τις γυναίκες που χρησιμοποιούν ευρέως διαθέσιμες θεραπείες γονιμότητας χαμηλού κόστους -όπως η κιτρική κλομιφαΐνη- για την πρόκληση ωοθυλακιορρηξίας στο σπίτι, χωρίς κλινική επίβλεψη. Μια μελέτη βρήκε ότι σε γυναίκες που είχαν χαρακτηριστεί ως “άγονες” αλλά στη συνέχεια απέκτησαν μωρά με εξωσωματική ο κίνδυνος θνησιμότητας ήταν σχεδόν επτά φορές μεγαλύτερος.
Τι είναι η σπερματέγχυση
Η σπερματέγχυση είναι μια τεχνική εξωσωματικής, λιγότερο παρεμβατική από την κλασική IVF, με ποσοστά επιτυχίας κάτω από 20%. Επειδή τα ποσοστά επιτυχίας είναι χαμηλότερα διενεργείται κυρίως σε γυναίκες κάτω των 35 ετών για τις οποίες ο χρόνος δεν αποτελεί μεγάλο πρόβλημα ή όταν το ανδρικό σπέρμα δεν είναι πολύ προβληματικό. Το σπέρμα τοποθετείται ενδομητρικά με έναν καθετήρα και έτσι ξεπερνιέται ο φραγμός του τραχήλου της μήτρας προκειμένου τα σπερματοζωάρια να έρθουν πιο κοντά στο ωάριο. Τα ποσοστά επιτυχίας είναι λίγο καλύτερα αν γίνει μια ήπια διέγερση των ωοθηκών, συνήθως με ωορρηκτικά χάπια, ώστε να παραχθούν 1-3 ωοθυλάκια. Οι τιμές κυμαίνονται από 300 έως 600 ευρώ.
Η κατάψυξη ωαρίων
Η κατάψυξη ωαρίων προέκυψε από τον σύγχρονο τρόπο ζωής. Πολλές γυναίκες, δεν κάνουν οικογένεια νωρίς και δεν είναι σίγουρο ότι θα κάνουν οπότε ορισμένες καταψύχουν τα ωάρια για μελλοντική γονιμοποίηση. Όταν καταψύχονται τα ωάρια στην ηλικία των 35 ετών, τα γονιμοποιημένα έμβρυα που τοποθετούνται πλέον, στην ηλικία των 45, είναι σαν η γυναίκα έχει γυρίσει στα 35 της χρόνια καθώς η μήτρα είναι το ίδιο ικανή. Το 2014 έγιναν στην Ελλάδα 200 καταψύξεις ωαρίων και υπάρχει αλματώδης αύξηση τα τελευταία χρόνια. Απαιτείται πάντως η διαδικασία της ωοθηκικής διέγερσης, με ορμονικές ενέσεις. Οι τιμές κυμαίνονται από 2.000 έως 2.800 ευρώ, μαζί με τη φύλαξη και τα φάρμακα (περίπου 600 ευρώ, τα οποία ο ΕΟΠΥΥ δικαιολογεί μόνο για τις παντρεμένες.
Δωρεά ωαρίων
Δωρεά ωαρίων υπάρχει όταν η γονιμοποίηση συμβαίνει με ξένο ωάριο, από ανώνυμη δότρια. Αυτό γίνεται όταν η γυναίκα δεν έχει καλά ή δεν έχει καθόλου ωάρια, οπότε το ξένο ωάριο είναι η μόνη λύση για την εγκυμοσύνη. Τα ποσοστά ποσοστά επιτυχίας είναι πάνω από 50% γιατί τα ξένα ωάρια είναι καλής ποιότητας. Ο νόμος ορίζει ότι η δωρεά γίνεται ανώνυμα, δεν μπορεί να είναι συγγενικό πρόσωπο και ότι είναι μια αλτρουιστική πράξη και άρα δεν περιλαμβάνει αμοιβή. Επιπλέον, ο νόμος ορίζει ότι «στη δότρια γαμετών καταβάλλεται αποζημίωση για βιολογική καταπόνηση και το χρόνο που χάνει, αλλά δεν μπορεί να υπερβαίνει τα 1.200 ευρώ. Στην Ελλάδα γίνονται περίπου 3.000 δωρεές ωαρίων το χρόνο, από 1.500 γυναίκες.
