Από τις διαφημίσεις μέχρι στους χώρους εργασίας, θεωρείται ότι οι άνδρες και οι γυναίκες έχουν θεμελιώδεις διαφορές, τόσο μεγάλες που τα δύο φύλα μπορεί να προέρχονται από άλλο… πλανήτη, από τον Άρη και την Αφροδίτη, αντίστοιχα, όπως περιγράφει ένα βιβλίο που έγινε best seller πριν από κάποια χρόνια.
Η ιδέα ότι ο εγκέφαλος είναι υπεύθυνος για διαφορές της ψυχολογίας του φύλου υπάρχει μάλλον εξ’ αρχαιοτάτων χρόνων. Τον 18ο αιώνα, οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι οι εγκέφαλοι των γυναικών ζυγίζουν κάπως λιγότερο από τους άνδρες και αυτό ερμηνεύτηκε ως ένδειξη κατωτερότητας. Το 1879, ο Γάλλος πολυμαθής Gustave Le Bon έγραψε ότι ακόμη και στις «πιο έξυπνες φυλές» υπάρχει «μεγάλος αριθμός γυναικών των οποίων ο εγκέφαλος είναι πιο κοντά στο μέγεθος των γοριλλών παρά στους πιο αναπτυγμένους αρσενικούς εγκεφάλους». Και συνέχισε: «Αυτή η κατωτερότητα είναι τόσο προφανής που κανείς δεν μπορεί να την αμφισβητήσει ούτε για μια στιγμή. Mόνο o βαθμός αξίζει συζήτησης».
Οι αρσενικοί εγκέφαλοι είναι κατά μέσο όρο 9-10% μεγαλύτεροι από τους θηλυκούς (λαμβανομένου υπόψη του μεγέθους του σώματος) αλλά δεν περιλαμβάνουν περισσότερα κύτταρα. Ορισμένοι επιστήμονες λένε ότι αυτό μπορεί να μην είναι και τόσο καλό για τη λειτουργία του γιατί σημαίνει μεγαλύτερες αποστάσεις των κυττάρων, κάτι που μπορεί να επιβραδύνει τη μετάδοση πληροφοριών. Ο γυναικείος εγκέφαλος είναι πιο “σφιχτός” και άρα πιο γρήγορος. Οι διαφορές στη δομική σύνδεση ενδέχεται να προκαλούν προσαρμογές καλωδίωσης των μεγαλύτερων εγκεφάλων.
Αλλά ακόμα και σήμερα, δεν είναι λίγοι αυτοί που πιστεύουν ότι οι άνδρες είναι εξυπνότεροι από τις γυναίκες, κάτι που θεωρείται ως εξήγηση του γιατί οι τελευταίες δεν τα πάνε καλά με την επιστημονική έρευνα και ειδικότερα στα STEM (science, technology, engineering, mathematics) παρά το γεγονός ότι από μικρή ηλικία είναι καλύτερες στο διάβασμα και στα γλωσσολογικά μαθήματα.
Ο ισχυρισμός ότι υπάρχουν σταθερές διαφορές μεταξύ γυναικείων και ανδρικών εγκεφάλων, που μπορούν να εξηγήσουν τους διαφορετικούς ρόλους των ανδρών και γυναικών έχει ονομαστεί από τις φεμινίστριες, “νευροσεξισμός”. Με τον εντοπισμό της εξαρτώμενης από το φύλο δραστηριότητας σε ορισμένες περιοχές του εγκεφάλου -όπως αυτές που σχετίζονται με την ενσυναίσθηση, την εκμάθηση γλωσσών ή τη χωρική επεξεργασία, ο “νευροεξισμός” επέτρεψε την ανάπτυξη μιας καθιερωμένης λίστας ψυχολογικών διαφορών των δύο φύλων. Μεταξύ άλλων, οι άνδρες είναι πιο λογικοί ενώ οι γυναίκες μιλάνε και επικοινωνούν περισσότερο -έστω και με παράλογο τρόπο.
Νεότερες έρευνες έχουν δείξει ότι πολλά από τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά που θεωρούνται ανδρικά ή γυναικεία υπάρχουν στην πραγματικότητα σε ένα φάσμα ανθρώπων ανεξαρτήτως φύλου. Μια μελέτη που επανεξέτασε έναν αριθμό ψυχολογικών χαρακτηριστικών, έδειξε ότι συνήθως δεν υπάρχουν ξεχωριστές κατηγορίες αλλά επικαλυπτόμενες. Ακόμη και οι «ανώτερες» δεξιότητες των ανδρών στη χωρική γνώση έχει αποδειχθεί ότι μειώνονται με την πάροδο του χρόνου -και κάποιοι λένε ότι σε ορισμένους πολιτισμούς, η κατάσταση αυτή αντιστρέφεται. Μια μελέτη έδειξε ότι κάθε εγκέφαλος είναι στην πραγματικότητα ένα μωσαϊκό διαφορετικών μοτίβων, εκ των οποίων μερικά απαντώνται πιο συχνά στον εγκέφαλο των ανδρών και σε άλλα σε αυτόν των γυναικών. Αλλά κανένας εγκέφαλος δεν θα μπορούσε να περιγραφεί ως πλήρως αρσενικός ή πλήρως θηλυκός.
Όσοι αντιτίθενται στο “νευροσεξισμό” δεν λένε ότι πρέπει να αρνηθούμε την ύπαρξη οποιωνδήποτε διαφορών μεταξύ των δύο φύλων. Για παράδειγμα, η έρευνα για την ψυχική υγεία έχει δείξει σημαντικές διαφορές φύλου στη συχνότητα εμφάνισης ορισμένων παθήσεων όπως είναι η κατάθλιψη (πιο συχνή στις γυναίκες) και η υπερκινητικότητα ή ο αυτισμός (πιο συχνά εμφανίζονται στους άνδρες). Η αναγνώριση τέτοιων διαφορών θα μπορούσε να είναι το κλειδί για την εύρεση των κατάλληλων θεραπειών.
O ανδρογυνικός εγκέφαλος
Φυσικά, όλοι γνωρίζουμε ότι οι άνθρωποι έχουν ένα συνδυασμό χαρακτηριστικών προσωπικότητας που θεωρούνται στερεοτυπικά ως ανδρικά και γυναικεία. Οι άντρες, για παράδειγμα, δεν εκφράζουν εύκολα συναισθήματα και δεν κλαίνε όταν αναστατωθούν. Αναμένεται να είναι σκληροί, δυναμικοί, ορθολογικοί και καλοί σε οπτικοακουστικά καθήκοντα όπως η ανάγνωση ενός χάρτη. Οι γυναίκες, από την άλλη πλευρά, συχνά αναμένεται να είναι πιο συναισθηματικές και να μιλάνε περισσότερο. Αλλά πώς σχετίζονται οι συμπεριφορές αυτές με τον εγκέφαλο;
Ορισμένοι πιστεύουν ότι οι διαφορές οφείλονται κυρίως σε κοινωνικούς κανόνες και προσδοκίες -στη συμμόρφωση προς τα στερεότυπα. Εάν ένα κορίτσι είναι αγενές ή διεκδικητικό, για παράδειγμα, αυτό μπορεί να επηρεάσει τη μελλοντική σταδιοδρομία του. Τα έφηβα κορίτσια μπορεί να μην ενθαρρύνονται από φίλους και συγγενείς να ακολουθήσουν επικίνδυνες σταδιοδρομίες όπως ο στρατός ή η αστυνομία.
Οι επιστήμονες έχουν από καιρό διαφωνήσει για το πόσο πραγματικά διαφορετικοί είναι οι αρσενικοί και θηλυκοί εγκέφαλοι. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι οι διαφορές είναι μικρές. Ενώ οι αρσενικοί και θηλυκοί εγκέφαλοι είναι παρόμοιοι, η συνδεσιμότητα μεταξύ των διαφορετικών περιοχών του εγκεφάλου έχει αποδειχθεί ότι διαφέρει.
Σε μια μελέτη, οι ερευνητές χρησιμοποίησαν δείκτες συνδεσιμότητας για να χαρακτηρίσουν τους εγκεφάλους 9.620 συμμετεχόντων (4.495 άνδρες και 5.125 γυναίκες). Ανακάλυψαν ότι οι εγκέφαλοι έχουν μια συνεχή κατανομή -μεταξύ ανδρικών και γυναικείων χαρακτηριστικών- και δεν βρίσκονται είτε στη μία είτε στην άλλη κατηγορία. Περίπου το 25% του εγκεφάλου ταυτοποιήθηκε ως αρσενικός, το 25% ως θηλυκός και το 50% κατανεμήθηκε σε μια ανδρογυνική ενότητα. Μάλιστα οι ερευνητές είπαν ότι τα άτομα που χαρτογραφήθηκαν στο κέντρο και έχουν ανδρογυνικό εγκέφαλο, έχουν λιγότερα συμπτώματα ψυχικής υγείας, όπως κατάθλιψη και άγχος, σε σύγκριση με τα άτομα που βρίσκονται στα δύο άκρα.
Φαίνεται πως ένας ανδρογυνικός εγκέφαλος προσφέρει καλύτερη ψυχική υγεία. Γιατί όμως; Γιατί τα άτομα με εγκεφάλους των “άκρων” έχουν περισσότερα προβλήματα; Μια μετα-ανάλυση 78 μελετών με περίπου 20.000 συμμετέχοντες αποκάλυψε ότι οι άνδρες που συμμορφώνονται με τους τυπικούς αρσενικούς κανόνες, π.χ. δεν βασίζονται σε άλλους ή θεωρούν δεδομένο ότι πρέπει να υπερέχουν έναντι των γυναικών, έχουν περισσότερα ψυχικά προβλήματα, όπως κατάθλιψη, μοναξιά και κατάχρηση ουσιών. Ένιωθαν επίσης πιο απομονωμένοι και στερούνταν των κοινωνικών συνδέσεων. Από την άλλη μεριά, οι γυναίκες που προσπαθούν να συμμορφωθούν στα γυναικεία στερεότυπα πληρώνουν ένα τίμημα και ίσως να μην ακολουθήσουν το επάγγελμα των ονείρων τους επειδή μπορεί να θεωρείται ανδρική δουλειά. Ένα άτομο με ανδρογυνικό εγκέφαλο ίσως δεν επηρεάζεται από τους κανόνες των φύλων στον ίδιο βαθμό.
Η πλαστικότητα του εγκεφάλου
Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει ελπίδα για όσους βρίσκονται στα άκρα του φάσματος. Ο εγκέφαλος μπορεί να αλλάξει σε κάποιο βαθμό, κάτι που ονομάζεται πλαστικότητα του εγκεφάλου. Οι άνδρες είναι γυναίκες έχουν κάποιες βιολογικές διαφορές -διαφορετικά μεγέθη εγκεφάλου και διαφορετικές ορμόνες. Δεν θα ήταν περίεργο να υπάρχουν και κάποιες νευρολογικές διαφορές. Το θέμα είναι αν αυτές οι διαφορές υπάρχουν από τη γέννησή μας ή δημιουργούνται επειδή άντρες και γυναίκες αντιμετωπίζονται διαφορετικά στην κοινωνία.
Η αντίληψη ότι ο εγκέφαλός μας είναι “πλαστικός” και παραμένει έτσι καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής είναι μια από τις βασικές ανακαλύψεις των τελευταίων 40 ετών στην κατανόηση του εγκεφάλου. Διαφορετικές βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες εμπειρίες αλλάζουν τον εγκέφαλο. Έχει επίσης αποδειχθεί ότι οι κοινωνικές στάσεις και προσδοκίες όπως τα στερεότυπα μπορούν να αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλος επεξεργάζεται τις πληροφορίες. Οι βασισμένες στον εγκέφαλο διαφορές στα συμπεριφορικά χαρακτηριστικά και τις γνωστικές δεξιότητες αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου, του τόπου και του πολιτισμού -ακόμη η διατροφή έχει σημασία.
Συνεπώς όταν συζητάμε για τον εγκέφαλο ανδρών / γυναικών είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε περισσότερα από το φύλο. Τί εμπειρίες έχουν περάσει οι άνθρωποι; Το σχολείο, το πανεπιστήμιο και μια καριέρα 5-10 ετών επηρεάζει τη λειτουργία του εγκεφάλου, αν και δεν ξέρουμε σε τι βαθμό.
Το αν ο εγκέφαλός μας διαφέρει δομικά είναι ένα καυτό θέμα στη νευροεπιστήμη. Ορισμένες νευροαπεικονιστικές μελέτες δείχνουν ότι οι θηλυκοί εγκέφαλοι είναι λειτουργικά πιο κατάλληλοι για κοινωνικές δεξιότητες, όπως η γλώσσα, η μνήμη και οι πολλαπλές εργασίες, ενώ οι άνδρες είναι καλύτεροι στην αντίληψη και τη συντονισμένη κίνηση. Στις γυναίκες, τα τμήματα του μετωπιαίου λοβού, που είναι υπεύθυνα για την επίλυση προβλημάτων και τη λήψη αποφάσεων, καθώς και μεταιχμιακός φλοιός, υπεύθυνος για τον έλεγχο των συναισθημάτων, είναι μεγαλύτεροι. Στους άνδρες, ο βρεγματικός φλοιός που εμπλέκεται στην αντίληψη του χώρου, και η αμυγδαλή που ρυθμίζει το συναίσθημα και τα κίνητρα, ιδιαίτερα εκείνα που σχετίζονται με την επιβίωση, έχουν μεγαλύτερο μέγσθος.
Αλλά τι σημαίνουν αυτά; Ότι υπάρχουν διαφορετικές ικανότητες και τάσεις; Είναι οι ικανότητες εγγενείς του φύλου ή επηρεάζονται από το περιβάλλον; Κατά τη διάρκεια της εμβρυϊκής ανάπτυξης, αρσενικά και θηλυκά έμβρυα ξεκινούν ως ίδια. Γι’ αυτό όλοι έχουμε θηλές. Όμως, η παρουσία διαφορετικών ορμονών όπως τα οιστρογόνα και η τεστοστερόνη κατά τη διάρκεια της κύησης προκαλεί την εμφάνιση φυσικών διαφορών. Η έκθεση σε διαφορετικά κοκτέιλ ορμονών των εμβρύων θεωρείται ότι αλλάζει τον τρόπο ανάπτυξης του εγκεφάλου. Από την άλλη μεριά, οι εμπειρίες αλλάζουν τον εγκέφαλό μας και ο εγκέφαλος προσαρμόζεται στις νέες απαιτήσεις με τον τρόπο που ένας μυς αυξάνεται με επιπλέον χρήση.
Έτσι, μερικοί επιστήμονες διαφωνούν εντελώς ότι οι αρσενικοί και θηλυκοί εγκέφαλοι διαφέρουν δομικά. Για παράδειγμα, η νευροεπιστήμονας Gina Rippon, του Πανεπιστημίου Aston, στο Μπέρμιγχαμ λέει ότι οι διαφορές στον εγκέφαλο ανδρών και γυναικών προκαλούνται εξ ολοκλήρου από περιβαλλοντικούς παράγοντες και δεν καθορίζονται από το φύλο. Η Rippon πιστεύει ότι τα παιχνίδια με τα οποία παίζουν τα παιδιά -κούκλες τα κορίτσια και αυτοκίνητα τα αγόρια -αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσονται οι εγκέφαλοι. Πολλά παιχνίδια που απευθύνονται σε αγόρια περιλαμβάνουν φυσικές δεξιότητες και λογική, ενώ πολλά παιχνίδια που απευθύνονται σε κορίτσια περιλαμβάνουν καλλιέργεια συμπεριφορών και την κοινωνικοποίηση. Αυτά αλλάζουν τη συμπεριφορά στα δύο φύλα. Επίσης ο εγκέφαλος αλλάζει αργότερα, κατά τη διάρκεια της ζωής αν και απαιτείται έρευνα για την κατανόηση αυτών των επιδράσεων.
