Στη σαβάνα της Κένυας, κοντά στο βουνό Κιλιμάντζαρο, οι μπαμπουίνοι που έχουν στρες κινδυνεύουν από πρόωρο θάνατο. Οι θηλυκοί μπαμπουίνοι με υψηλά επίπεδα ορμονών του στρες καθόλη τη διάρκεια της ζωής τους έχουν μεγαλύτερο κίνδυνο θανάτου. Το στρες προκαλείται από τις πολύπλοκες ιεραρχικές κοινωνικές δομές τους, τις εναλλαγές εποχών ξηρασίας και βροχοπτώσεων και την εγκυμοσύνη.
“Το κοινωνικό περιβάλλον, μπορεί να είναι η πιο χρόνια μορφή άγχους”, λέει ο Fernando Campos, επικεφαλής συγγραφέας της σχετικής μελέτης και επίκουρος καθηγητής Βιολογικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τέξας, στο Σαν Αντόνιο. «Κάποιος που είναι χαμηλά στην ιεραρχία, είναι εκτοπισμένος από το φαγητό, γίνεται στόχος άδικης συμπεριφοράς και πρέπει πάντα να προσέχει τους άλλους πριν γίνουν επιθετικοί απέναντί του. Αυτό μπορεί να γίνει πηγή χρόνιου στρες”.
Ως μέρος μιας από τις μακρύτερες μελέτες άγριων πρωτευόντων στον κόσμο, οι επιστήμονες του Amboseli Baboon Project παρακολουθούν τις κινήσεις περίπου 240 μπαμπουίνων από την ημέρα που γεννιούνται έως το τέλος της ζωής τους και εξετάζουν επανειλημμένα τα κόπρανά τους. Η συλλογή δεδομένων άρχισε το 1999. Οι ερευνητές μπορούν εύκολα να συλλέξουν περιττώματα χωρίς να ενοχλήσουν τα ζώα και στη συνέχεια μετρούν τα επίπεδα των γλυκοκορτικοειδών, μιας ομάδα ορμονών που παράγεται σε αγχωτικές καταστάσεις.
Τα γλυκοκορτικοειδή είναι στεροειδείς ορμόνες (κυρίως η κορτιζόλη) και παράγονται από το φλοιό των επινεφριδίων με βάση τη χοληστερόλη. Έχουν ως αποτέλεσμα να ανεβάζουν τη γλυκόζη στο αίμα δίνοντας στιγμιαία ενέργεια στο σώμα. Ονομάζονται έτσι από τις λέξεις, γλυκόζη, φλοιός (cortex) και στεροειδές. Tο 29% των ανθρώπινων γονιδίων έχουν ένα στοιχείο απόκρισης στα γλυκοκορτικοειδή και αυτό εξηγεί τον τεράστιο αριθμό των επιδράσεων που έχουν στο σώμα. Αφυπνίζουν τον εγκέφαλο προκειμένου να αντιδράσει σε ένα ερέθισμα, δίνουν ενέργεια (προετοιμάζουν για τρέξιμο) και ενισχύουν το ανοσοποιητικό σύστημα (προετοιμάζουν για τραυματισμό). Όμως η χρόνια έκθεση του σώματος σε γλυκοκορτικοειδή έχει παρενέργειες. Να σημειωθεί ότι ο μυελός των επινεφριδίων παράγει αδρεναλίνη και νοραδρεναλίνη. Η νοραδρεναλίνη εκκρίνεται συνεχώς, ενώ η αδρεναλίνη εκκρίνεται μόνο σε καταστάσεις στρες και προετοιμάζει το σώμα για αντίδραση.
Χρόνιο στρες και κοινωνικά προβλήματα
Με βάση τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματά τους, οι ερευνητές κατάφεραν να δείξουν ότι οι θηλυκοί μπαμπουίνοι με τα υψηλότερα επίπεδα γλυκοκορτικοειδών πεθαίνουν σε νεαρότερη ηλικία. Ο Campos και οι συνεργάτες του έδειξαν ότι τα σταθερά υψηλά επίπεδα γλυκοκορτικοειδών θα μπορούσαν να μειώσουν τη διάρκεια ζωής κατά 5,4 χρόνια, ή περίπου το ένα τέταρτο του προσδόκιμου ζωής των μπαμπουίνων οι οποίοι ζουν περί τα 19 χρόνια. Δημοσίευσαν τα αποτελέσματά τους στο περιοδικό Science Advances και δείχνουν ότι οι ορμόνες που ρυθμίζουν το στρες μπορούν να είναι ένα δίκοπο σπαθί όταν πρόκειται για την υγεία.
“To στρες είναι απαραίτητο, εάν δεν είχατε μια γρήγορη αντίδραση ορμονών σε στρεσογόνες καταστάσεις δεν θα μπορούσατε να προετοιμάσετε το σώμα σας να αντιδράσει σε πράγματα που είναι επικίνδυνα στο περιβάλλον σας”, λέει ο Campos. “Από την άλλη όμως, υπάρχει το ενδεχόμενο αυτό να έχει κόστος για την υγεία σας που συσσωρεύεται με την πάροδο του χρόνου. Εάν η ανταπόκρισή σας στο άγχος είναι υπερβολική, εάν εκκρίνετε υπερβολική ποσότητα γλυκοκορτικοειδών στη διάρκεια της ζωή σας, υπάρχει το ενδεχόμενο αυτό να είναι παθογόνο και να οδηγήσει σε μικρότερη διάρκεια ζωής”.
Τα ευρήματα ευθυγραμμίζονται με προηγούμενη έρευνα, η οποία έχει δείξει ότι τα αυξημένα επίπεδα γλυκοκορτικοειδών μπορούν να οδηγήσουν σε δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία, όπως καρδιαγγειακές παθήσεις και εξασθενημένη ανοσολογική λειτουργία.
Μερικοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι το χρόνιο άγχος δεν μειώνει τη ζωή των άγριων ζώων όπως συμβαίνει με τα ζώα του εργαστηρίου, επειδή στην άγρια ζωή είναι μια φυσική απάντηση σε απειλές από τους εχθρούς και θα ήταν χειρότερα χωρίς αυτή την αντίδραση. Ωστόσο, η νέα μελέτη -η οποία είναι η πρώτη αυτού του είδους που μελετήθηκε σε άγρια ζώα- δείχνει σχέση μεταξύ γλυκοκορτικοειδών και προσδόκιμου ζωής. Τα αποτελέσματα θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την επικύρωση δεδομένων που εξετάζουν τις επιπτώσεις στην υγεία των γλυκοκορτικοειδών τόσο σε πειραματόζωα όσο και σε άγρια είδη.
Η μελέτη εξέτασε μόνο θηλυκούς μπαμπουίνους, επειδή τα αρσενικά είναι πολύ πιο δύσκολο για τους βιολόγους να παρακολουθηθούν καθόλη τη διάρκεια της ζωής τους. Τα αρσενικά μετακινούνται από ομάδα σε ομάδα, ένα συνηθισμένο φαινόμενο στα ομαδικά ζώα (ονομάζεται sex bias dispersal) ενώ τα θηλυκά παραμένουν στην ίδια ομάδα ολόκληρη τη ζωή τους.
Αν και ο Campos συμβουλεύει προσοχή σχετικά με την προέκταση των στοιχείων στον άνθρωπο, λέει ότι οι μπαμπουίνοι είναι ένα εξαιρετικό ζωικό μοντέλο για τη μελέτη των συνδέσεων μεταξύ των ορμονών του στρες και της διάρκειας ζωής των ανθρώπων. Αυτό λόγω της ομοιότητας που υπάρχει στην κοινωνική δομή και των αποδεδειγμένα παρόμοιων αποκρίσεων στην υγεία που έχουν τα γλυκοκορτικοειδή και στα δύο είδη.
“Υπάρχει το ενδεχόμενο τα κοινωνικά περιβάλλοντα να επιβάλουν ένα είδος χρόνιου στρες, όπως για παράδειγμα είναι η χαμηλή θέση στην ιεραρχία, κάτι που συμβαίνει με τους μπαμπουίνους. Αυτό είναι παρόμοιο με τα χρόνιο στρες που βιώνουν οι άνθρωποι λόγω της ιεραρχικής κοινωνίας και των κοινωνικών ανισοτήτων”, λέει ο Campos. “Το άγχος υπάρχει και στην άγρια φύση και ενδεχομένως μπορούμε να το παρατηρήσουμε και σε άλλα κοινωνικά πρωτεύοντα”.
Χρόνιο άγχος και υγεία
Γιατί οι άνθρωποι και τα πρωτεύοντα έχουν περισσότερες ασθένειες που σχετίζονται με το άγχος από οποιοδήποτε άλλο μέλος του ζωικού βασιλείου; Σύμφωνα με τον νευροεπιστήμονα καθηγητή του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ Robert Sapolsky, οι άνθρωποι, οι πίθηκοι και οι μαϊμούδες είναι πολύ έξυπνα, κοινωνικά πλάσματα με πολύ ελεύθερο χρόνο. “Και αφιερώνουν τον ελεύθερο χρόνο τους για να είναι άθλιοι ο ένας απέναντι στον άλλον. Αυτό προκαλεί ψυχοκοινωνικό στρες που θέτει σε κίνδυνο την υγεία. Εξελιχθήκαμε για να αρρωσταίνουμε λόγω της εξυπνάδας μας”. Ο Sapolsky έχει περάσει πάνω από τρεις δεκαετίες μελετώντας τις φυσιολογικές επιπτώσεις του στρες στην υγεία. Το πρωτοποριακό του έργο περιλαμβάνει μελέτες αρουραίων εργαστηρίου και άγριων μπαμπουίνων στην αφρικανική έρημο.
Όλα τα σπονδυλωτά ανταποκρίνονται σε αγχωτικές καταστάσεις απελευθερώνοντας ορμόνες, όπως αδρεναλίνη και γλυκοκορτικοειδή, οι οποίες αυξάνουν στιγμιαία τον καρδιακό ρυθμό και το επίπεδο ενέργειας του ζώου. Αυτή η απόκριση σε ένα σήμα κινδύνου είναι αρχαία. “Τα ψάρια, τα πουλιά και τα ερπετά εκκρίνουν τις ίδιες ορμόνες του στρες με τους ανθρώπους, αλλά δεν επηρεάζεται ο μεταβολισμός τους όπως συμβαίνει στους ανθρώπους και σε άλλα πρωτεύοντα”, λέει ο Sapolsky.
“Οι ορμόνες του στρες είναι εξαιρετικά προσαρμοσμένες για να μας βοηθήσουν να επιβιώσουμε από μια απροσδόκητη απειλή. Κινητοποιούν ενέργεια στους μυς των μηρών, αυξάνουν την αρτηριακή πίεση και απενεργοποιούν όσα δεν είναι απαραίτητα για την επιβίωση εκείνη τη στιγμή, όπως η πέψη και η αναπαραγωγή. Επίσης μας κάνουν να σκεφτόμαστε πιο ξεκάθαρα, όσον αφορά ορισμένες πτυχές. Αυτά συμβαίνουν όταν αντιμετωπίζουμε ένα οξύ στρες, κάτι πραγματικό, όταν κάτι προτίθεται να μας φάει και τρέχουμε για τη ζωή μας. Αλλά η ίδια απόκριση στο στρες μπορεί να υπάρχει επί μήνες για καθαρά κοινωνικούς λόγους”.
Οι μη απειλητικοί για τη ζωή λόγοι του στρες, όπως η συνεχής ανησυχία για χρήματα ή για να ευχαριστηθεί το αφεντικό μας στη δουλειά, προκαλούν επίσης απελευθέρωση αδρεναλίνης και κορτιζόλης, οι οποίες, με την πάροδο του χρόνου, μπορεί να έχουν καταστροφικές συνέπειες για την υγεία: Εάν έχετε άγχος για καθαρά ψυχολογικούς λόγους, αυξάνετε τον κίνδυνο εμφάνισης διαβήτη και υψηλής αρτηριακής πίεσης. Εάν “κλείνετε” το πεπτικό σας σύστημα, διατρέχετε μεγαλύτερο κίνδυνο για μια σειρά από γαστρεντερικές διαταραχές. Στα παιδιά, η συνεχής απελευθέρωση γλυκοκορτικοειδών μπορεί να καταστέλλει την έκκριση της αυξητικής ορμόνης. Υπάρχει ένα σύνδρομο που ονομάζεται νανισμός λόγω στρες (stress dwarfism) στα παιδιά που έχουν άγχος κατά το οποίο η ανάπτυξη είναι σημαντικά μειωμένη.
Οι μελέτες δείχνουν ότι το μακροχρόνιο άγχος καταστέλλει το ανοσοποιητικό σύστημα κάνοντας τον οργανισμό πιο ευάλωτο σε ασθένειες και μπορεί ακόμη να διακόψει την αναπαραγωγή προκαλώντας στυτική δυσλειτουργία και διαταράσσοντας τους εμμηνορροϊκούς κύκλους. “Εάν έχετε χρόνιο στρες, όλες οι πτυχές της λειτουργίας του εγκεφάλου επηρεάζονται, κάνοντας ορισμένους νευρώνες δυσκολότερο να επιβιώσουν σε νευρολογικές προσβολές”, αναφέρει ο Sapolsky. “Οι νευρώνες στα μέρη του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη μάθηση, τη μνήμη και την κρίση δεν λειτουργούν καλά υπό πίεση”. Τελικά: “Αν δεν εκδηλώνετε στρες όπως ένα κανονικό θηλαστικό, θα πεθάνετε σύντομα. Αλλά αν έχετε χρόνιο κοινωνικό στρες τότε διατρέχετε μεγαλύτερο κίνδυνο για καρδιακές παθήσεις και άλλες ασθένειες”.
Οι μελέτες στους μπαμπουίνους
Εκτός από επιστημονικές εργασίες σχετικά με το άγχος, ο Sapolsky έχει γράψει τέσσερα βιβλία σχετικά με το θέμα (Why Zebras Don’t Get Ulcers, The Trouble with Testosterone, A Primate’s Memoir και Monkeyluv). Πολλές από τις γνώσεις του βασίζονται στην 30χρονη επιτόπια μελέτη του για τους άγριους αφρικανικούς μπαμπουίνους, οι οποίοι είναι πολύ κοινωνικά πρωτεύοντα και στενοί συγγενείς του Homo sapiens. Κάθε χρόνο, αυτός και οι ομάδα του παρακολουθούν τους μπαμπουίνους στην Κένυα για να συλλέξουν δεδομένα για μεμονωμένα μέλη, λαμβάνοντας δείγματα αίματος, βιοψίες και ηλεκτροκαρδιογραφήματα.
Robert Sapolsky
“Διαπιστώσαμε ότι οι μπαμπουίνοι έχουν ασθένειες που γενικά δεν έχουν άλλα κοινωνικά θηλαστικά”, λέει ο Sapolsky. “Εάν είσαι μια γαζέλα, δεν έχεις πολύ περίπλοκη συναισθηματική ζωή, παρά το γεγονός ότι είσαι κοινωνικό είδος. Αλλά τα πρωτεύοντα είναι αρκετά έξυπνα και το σώμα τους δουλεύει διαφορετικά. Τα πρωτεύοντα παθαίνουν κατάθλιψη”. Το ίδιο μπορεί να ισχύει για τους ελέφαντες, τις φάλαινες και άλλα θηλαστικά που έχουν πολύπλοκη συναισθηματική ζωή, σύμφωνα με τον Sapolsky.
“Ο λόγος για τον οποίο οι μπαμπουίνοι είναι τόσο καλά μοντέλα για τον άνθρωπο, είναι ότι δεν έχουν πολύ φυσικό στρες. Εάν ζείτε σε ένα στρατόπεδο μπαμπουίνων στο Σερενγκέτι, πρέπει να εργάζεστε μόνο τρεις ώρες την ημέρα για να πάρετε όλες τις θερμίδες που χρειάζεστε και τα αρπακτικά δεν σας ταλαιπωρούν πολύ. Αυτό σημαίνει ότι έχετε εννέα ώρες ελεύθερου χρόνου κάθε μέρα να αφιερώσετε στη δημιουργία ψυχολογικού στρες απέναντι σε άλλα ζώα στην ομάδα σας. Έτσι, ο μπαμπουίνος είναι ένα θαυμάσιο μοντέλο που δείχνει πώς πληρώνεται το τίμημα για όλες τις ανοησίες που δημιουργούμε ο ένας στον άλλον. Είναι ακριβώς σαν εμάς: Δεν καταφέρνουν τα αρπακτικοί και οι λιμοί να τους βλάψουν, το κάνουν ο ένας στον άλλον”.
Αποδεικνύεται ότι οι ανθυγιεινοί μπαμπουίνοι, όπως και οι ανθυγιεινοί άνθρωποι, έχουν συχνά αυξημένα επίπεδα ορμονών του στρες ακόμα και σε κατάσταση ηρεμίας. “Το αναπαραγωγικό τους σύστημα δεν λειτουργεί καλά, οι πληγές τους επουλώνονται πιο αργά, έχουν αυξημένη αρτηριακή πίεση και τα χημικά κατά του άγχους στον εγκέφαλό τους, τα οποία έχουν δομική ομοιότητα με το Valium, λειτουργούν διαφορετικά”, λέει ο Sapolsky. “Άρα δεν είναι σε καλή κατάσταση.”
Μεταξύ των πιο ευαίσθητων στο άγχος είναι οι μπαμπουίνοι χαμηλής κοινωνικής κατάταξης, τα άτομα τύπου Α. “Οι μπαμπουίνοι τύπου Α είναι αυτοί που βλέπουν το στρες εκεί που τα άλλα ζώα δεν το βλέπουν”, λέει ο Sapolsky. “Για παράδειγμα, ακόμα και το να βλέπουν τον χειρότερο αντίπαλό τους να παίρνει έναν υπνάκο λίγα μέτρα μακριά τους προκαλεί ταραχή. Πριν από 15 χρόνια, το πιο εντυπωσιακό πράγμα που βρήκαμε ήταν ότι, αν είστε μπαμπουίνος, δεν θέλετε να είστε χαμηλής κοινωνικής κατάταξης, επειδή η υγεία σας θα είναι κακή. Αλλά αυτό που έχει γίνει πολύ πιο ξεκάθαρο είναι η αναγνώριση ότι η προστασία από ασθένειες που σχετίζονται με το άγχος βασίζεται στην κοινωνική σύνδεση”.
Οι άνθρωποι έχουν πολύ μεγαλύτερη ευελιξία συμπεριφοράς από το μπαμπουίνους γιατί μπορούν να ξεπεράσουν τη χαμηλή κοινωνική τους κατάσταση και την απομόνωσή τους, ανήκοντας σε πολλαπλές ιεραρχίες. “Είμαστε ικανοί για κοινωνικές υποστηρίξεις που κανένα άλλος πρωτεύων δεν μπορεί να ονειρευτεί”, λέει ο Sapolsky. “Για παράδειγμα, θα μπορούσα να πω ότι αυτή η δουλειά όπου είμαι υπάλληλος χαμηλής διαβάθμισης δεν έχει σημασία. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι είμαι ο διάκονος της εκκλησίας μου. Επίσης, μπορούμε να διασκεδάσουμε διαβάζοντας έναν φανταστικό χαρακτήρα ή να ασπαστούμε μια θεωρία συνομωσίας”.
Νέοι τομείς έρευνας
Από τη σκοπιά της νευροεπιστήμης, ο Sapolsky επεσήμανε αρκετούς συναρπαστικούς νέους τομείς έρευνας. “Καθίσταται σαφές ότι στον ιππόκαμπο, το μέρος του εγκεφάλου που είναι πιο ευαίσθητο στις ορμόνες του στρες, υπάρχει ατροφία σε άτομα με διαταραχή μετατραυματικού στρες και μεγάλη κατάθλιψη. Βλέπουμε τη συσχέτιση αλλά δεν ξέρουμε ακόμα την αιτία και το αποτέλεσμα. Προκαλεί πράγματι το άγχος ατροφία σε αυτό το τμήμα του εγκεφάλου και αν ναι, είναι αναστρέψιμο; Ή μήπως όταν έχεις μικρό ιππόκαμπο σε κάνει πιο ευάλωτο σε τραύματα που σχετίζονται με το άγχος;”
Επίσης νέες μελέτες υποδηλώνουν ότι το χρόνιο στρες προκαλεί πιο γρήγορη γήρανση του DNA. “Με την πάροδο του χρόνου, τα άκρα των χρωμοσωμάτων, τα τελομερή, μειώνονται και το DNA σταματά να λειτουργεί. Υπάρχουν μελέτες που δείχνουν ότι η γήρανση του χρωμοσωμικού DNA επιταχύνεται στους νέους, υγιείς ανθρώπους που βιώνουν μεγάλο ψυχολογικό στρες”.
Σύμφωνα με τον Sapolsky, ένας σημαντικός τομέας της έρευνας στη νευροεπιστήμη είναι η προσπάθεια κατανόησης των διαφορών στον τρόπο με τον οποίο τα άτομα ανταποκρίνονται στο στρες. “Μερικοί άνθρωποι βλέπουν στρες εκεί που άλλοι δεν το κάνουν. Επίσης, μπροστά σε κάτι που είναι αναμφισβήτητα στρες για όλους, κάποιοι τα πηγαίνουν χειρότερα από άλλους. Μια μεγάλη πρόκληση είναι να καταλάβουμε γιατί μερικοί από εμάς είναι πιο ευάλωτοι από άλλους. Τα γονίδια, χωρίς αμφιβολία, έχουν να κάνουν με αυτό, αλλά όχι τόσο πολύ. Τέλος, υπάρχουν ενδείξεις ότι η ανάπτυξη επηρεάζεται ακόμα και στην εμβρυϊκή ζωή λόγω του προγεννητικού στρες, δηλαδή των ορμονών του στρες από τη μητέρα που περνούν στην κυκλοφορία του εμβρύου”.
