Γράφει ο Δρ. Μιχαήλ Βικελής, Νευρολόγος, MSc in Headache Medicine, PhD, Επιστημονικός Σύμβουλος του Συλλόγου Ασθενών με Ημικρανία και Κεφαλαλγία Ελλάδος. Το παρακάτω κείμενο είναι προσαρμογή από το άρθρο Αξονική και μαγνητική τομογραφία εγκεφάλου στους πονοκεφάλους και από το σχετικό κεφάλαιο στο βιβλίο, “Ημικρανία και άλλες Κεφαλαλγίες” έκδοση του Συλλόγου Ασθενών με Ημικρανία και Κεφαλαλγία Ελλάδος, Αθήνα, 2021.
Πονοκέφαλος σημαίνει απλά «πόνος στην περιοχή του κεφαλιού». Το ίδιο ακριβώς σημαίνει η λέξη «κεφαλαλγία», η οποία είναι η λέξη που στην ιατρική ορολογία χρησιμοποιείται αντί για τη λέξη «πονοκέφαλος». Υπάρχουν εκατοντάδες αιτίες που μπορεί να προκαλέσουν πονοκέφαλο. Για παράδειγμα, μία ιγμορίτιδα, ένα οφθαλμολογικό πρόβλημα, μία ωτίτιδα, αλλά και πιο σοβαρές καταστάσεις, όπως ένας όγκος του εγκεφάλου ή ένα ανεύρυσμα του εγκεφάλου μπορεί να προκαλέσουν πονοκέφαλο.
Κάθε τέτοιος πονοκέφαλος, για τον οποίον υπάρχει μία σαφής και αναγνωρίσιμη υποκείμενη αιτία, ονομάζεται δευτεροπαθής πονοκέφαλος. Κάποιοι δευτεροπαθείς πονοκέφαλοι ασφαλώς μπορεί να σημαίνουν κίνδυνο για την υγεία ή και τη ζωή του ανθρώπου που τους εμφανίζει. Ωστόσο, τις περισσότερες φορές, ένας πονοκέφαλος δεν έχει συγκεκριμένη αιτία. Αυτός ο πονοκέφαλος ονομάζεται πρωτοπαθής πονοκέφαλος, όρος που σημαίνει ότι δεν υπάρχει «χειροπιαστή» οργανική αιτία που τον προκαλεί. Παραδείγματα πρωτοπαθών πονοκεφάλων είναι η ημικρανία, η κεφαλαλγία τύπου τάσεως και η αθροιστική κεφαλαλγία. Οι πρωτοπαθείς πονοκέφαλοι προκαλούν ταλαιπωρία, πολλές φορές εξαιρετικά σημαντική, αλλά μόνο πολύ σπάνια και σε εξαιρετικές περιπτώσεις επιπλοκών μπορεί να είναι επικίνδυνοι για τη ζωή ή την υγεία.
Είδη και κατηγορίες πονοκεφάλων
Υπάρχουν εκατοντάδες αιτίες που προκαλούν πονοκέφαλο, οι οποίοι, όπως ειπώθηκε διακρίνονται ιατρικά σε δύο ομάδες: στους πρωτοπαθείς και δευτεροπαθείς πονοκέφαλοι. Οι κυριότεροι πρωτοπαθείς πονοκέφαλοι είναι η ημικρανία, ο πονοκέφαλος τύπου τάσεως και η αθροιστική κεφαλαλγία.
Σχηματική παράσταση της συνήθους εντόπισης των κυριότερων κεφαλαλγιών. Πρέπει να τονιστεί πως η εντόπιση μπορεί σε ορισμένες περιπτώσεις να διαφέρει από την εικονιζόμενη. Καθόλου σπάνια, για παράδειγμα, η ημικρανία είναι αμφίπλευρη ή η αθροιστική κεφαλαλγία έχει και άλλες εντοπίσεις.
Αν και η ακριβής αιτία των πρωτοπαθών πονοκεφάλων δεν είναι ξεκάθαρη (ή, για να είμαστε πιο ακριβείς, υπάρχουν αίτια σε επίπεδο π.χ. νευρικών κυττάρων ή περιφερικών νεύρων…) πρόκειται για έντονους πονοκεφάλους, που μπορεί να προκαλούν σημαντικά προβλήματα στη ζωή όποιου υποφέρει από αυτούς. Σήμερα, πλέον, γνωρίζουμε ότι πολλοί από αυτούς οφείλονται, τουλάχιστον εν μέρει, σε γενετικούς παράγοντες, είναι δηλαδή «γραμμένοι στο γενετικό μας υλικό». Αν και συνθήκες ψυχολογικής πίεσης και άγχους μπορεί να επιβαρύνουν την κατάσταση, οι πρωτοπαθείς πονοκέφαλοι δεν προκαλούνται από ψυχολογικούς ή ψυχικούς παράγοντες, αλλά είναι σωματικές ιατρικές παθήσεις με τον ίδιο τρόπο που ο διαβήτης, για παράδειγμα, είναι μια σωματική ιατρική πάθηση.
Κάθε πονοκέφαλος για τον οποίον υπάρχει μία σαφής και αναγνωρίσιμη αιτία είναι ένας δευτεροπαθής πονοκέφαλος. Δευτεροπαθής πονοκέφαλος μπορεί να προκληθεί από πολλά και ποικίλα αίτια, μερικές φορές αθώα, όπως η ιγμορίτιδα, τα οδοντιατρικά προβλήματα ή τα προβλήματα όρασης και μερικές φορές σοβαρά, όπως ένας όγκος ή ένα ανεύρυσμα του εγκεφάλου. Στο σύνολό τους, οι δευτεροπαθείς πονοκέφαλοι, όποια και αν είναι η αιτιολογία τους, είναι σπανιότεροι από τους πρωτοπαθείς πονοκεφάλους.
Δεν είναι πάντα εύκολο να τεθεί η διάγνωση σχετικά με το ποιο είδος πονοκεφάλου έχει κάποιος άνθρωπος. Σε κάθε περίπτωση, ο αρμόδιος για να εξετάσει και να θέσει τη διάγνωση σε κάποιον άνθρωπο με πονοκέφαλο είναι ο ειδικός νευρολόγος. Η διάγνωση συνήθως βασίζεται κυρίως στην περιγραφή των συμπτωμάτων και την ειδική νευρολογική εξέταση. Τις περισσότερες φορές δεν χρειάζονται περαιτέρω ειδικές εξετάσεις (π.χ. μαγνητική τομογραφία), οι οποίες όμως μερικές φορές είναι απαραίτητες.
Ποιοι είναι οι πιο συνηθισμένοι τύποι πονοκεφάλου; Ο πιο συνηθισμένος τύπος πονοκεφάλου είναι ο πονοκέφαλος τάσεως, ο οποίος ονομάζεται και κεφαλαλγία τύπου τάσεως, κεφαλαλγία τάσεως ή και «απλός πονοκέφαλος». Ο πονοκέφαλος τάσεως είναι
ένας πονοκέφαλος που συνήθως είναι σχετικά ήπιος. Έτσι, οι περισσότεροι άνθρωποι που έχουν πονοκέφαλο τύπου τάσεως δεν ζητούν συμβουλή γιατρού, εκτός αν οι πονοκέφαλοι τους γίνουν πολύ συχνοί ή αν τα απλά παυσίπονα δεν είναι αποτελεσματικά.
Ο δεύτερος πιο συνηθισμένος τύπος πονοκεφάλου είναι η ημικρανία. Η ημικρανία είναι συχνή. Στο σύνολο του πληθυσμού, περίπου ως και 12-18% των γυναικών και περισσότερο από το 6% των ανδρών έχουν ημικρανία, ενώ στις ηλικίες μεταξύ 15-45 ετών τα ποσοστά της ημικρανίας είναι σημαντικά μεγαλύτερα. Δυστυχώς, πολλοί άνθρωποι με ημικρανία δεν ζητούν την συμβουλή γιατρού, τουλάχιστον όχι έγκαιρα. Επίσης, μερικές φορές δεν γίνεται από τον γιατρό σωστή διάγνωση του αν ένας πονοκέφαλος είναι ημικρανία, ακόμη σε περιπτώσεις που ο ασθενής ζητήσει βοήθεια ειδικά για τον πονοκέφαλο του (και όχι, δηλαδή, αν κάποιος επισκεφθεί γιατρό για άλλο πρόβλημα υγείας και, παρεμπιπτόντως, αναφέρει πονοκέφαλο, όπου είναι αναμενόμενο ότι η διάγνωση μπορεί να διαφύγει). Αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι η ημικρανία μπορεί να διαφέρει αρκετά σε χαρακτηριστικά από άνθρωπο σε άνθρωπο, ή και στο ότι πολλοί γιατροί δεν είναι εξοικειωμένοι με όλες τις μορφές που μπορεί να έχει η ημικρανία. Ας μην παραβλέπουμε ότι στην Ελλάδα η νευρολογία ουσιαστικά δεν περιλαμβάνεται στο πρόγραμμα εκπαίδευσης των Γενικών Ιατρών, ενώ οι παθολόγοι έχουν την δυνατότητα να ασκηθούν για 3 μόνο μήνες στη νευρολογία, δυνατότητα που όμως σπάνια χρησιμοποιούν.
Αξονική και μαγνητική τομογραφία εγκεφάλου στους πονοκεφάλους
Συχνά, άνθρωποι που υποφέρουν από πονοκέφαλο, είτε μετά από σύσταση κάποιου γιατρού είτε από δική τους πρωτοβουλία, κάνουν κάποια απεικόνιση του εγκεφάλου με αξονική ή μαγνητική τομογραφία. Ωστόσο, τις περισσότερες φορές δεν υπάρχει λόγος να γίνει μία τέτοια εξέταση. Η αξονική ή η μαγνητική τομογραφία σε ανθρώπους με ημικρανία είναι κατά κανόνα φυσιολογική, μη μπορώντας έτσι να προσφέρει κάτι στη διάγνωση. Το ίδιο ισχύει και για ανθρώπους που έχουν πονοκέφαλο τύπου τάσεως.
Ως γενικός λοιπόν κανόνας, ισχύει ότι άνθρωποι με τυπικό ιστορικό ημικρανίας ή πονοκεφάλου τάσεως και φυσιολογική κλινική νευρολογική εξέταση δεν χρειάζεται να κάνουν αξονική ή μαγνητική τομογραφία. Σε περιπτώσεις όμως όπου το ιστορικό δεν είναι απολύτως τυπικό, όταν, δηλαδή, κατά τη λήψη του ιστορικού προκύπτουν στοιχεία που δεν ταιριάζουν απόλυτα με ημικρανία ή πονοκέφαλο τάσεως, τότε θα πρέπει να γίνει απεικόνιση του εγκεφάλου. Όσον αφορά άλλου τύπου πρωτοπαθείς πονοκεφάλους, όπως για παράδειγμα στην αθροιστική κεφαλαλγία, συστήνεται να γίνει μαγνητική τομογραφία εγκεφάλου αν ο πονοκέφαλος έχει ξεκινήσει πρόσφατα, για αποκλεισμό πιθανής υποκείμενης αιτίας.
Βέβαια, δεν έχουν όλοι οι άνθρωποι ημικρανία, πονοκέφαλο τύπου τάσεως ή γενικότερα μία πρωτοπαθή κεφαλαλγία. Κάποιοι, ασφαλώς οι λιγότεροι, μπορεί να υποφέρουν από δευτεροπαθή πονοκέφαλο (δηλαδή πονοκέφαλο με κάποια σαφή, υποκείμενη αιτία) και σε αυτούς τους ανθρώπους η απεικόνιση με αξονική ή μαγνητική τομογραφία μπορεί να είναι καθοριστική για τη διάγνωση. Υπάρχουν μάλιστα κάποια στοιχεία που, αν υπάρχουν στο ιστορικό ή στην εξέταση ενός ανθρώπου με πονοκέφαλο, δηλώνουν αυξημένο κίνδυνο να πρόκειται για δευτεροπαθή πονοκέφαλο και σηματοδοτούν την ανάγκη για διενέργεια απεικόνισης του εγκεφάλου, αλλά ενδεχομένως και άλλων εξετάσεων. Τα στοιχεία αυτά αποκαλούνται και «κόκκινες σημαίες κινδύνου» (red flags).
Οι κυριότερες «κόκκινες σημαίες κινδύνου» σε έναν άνθρωπο με πονοκέφαλο είναι:
- Η εμφάνιση ενός απότομου και πολύ δυνατού πονοκεφάλου, που ξεκινά ξαφνικά και κορυφώνεται πολύ σύντομα. Πολύ ασθενείς περιγράφουν έναν πολύ δυνατό πονοκέφαλο που ξεκίνησε «σαν χτύπημα στο κεφάλι» και που, ακόμη και αν έχουν ιστορικό πονοκεφάλων, είναι σαφώς διαφορετικός. Ένας τέτοιος πονοκέφαλος είναι ύποπτος για ύπαρξη σοβαρής υποκείμενης αιτίας, όπως η ρήξη ανευρύσματος, και πρέπει να εκτιμηθεί επειγόντως από γιατρό.
- Η σταδιακή, εντός ημερών, εβδομάδων ή μηνών επιδείνωση ενός πονοκεφάλου, είτε σε συχνότητα, είτε σε ένταση, είτε σε διάρκεια.
- Η αλλαγή χαρακτήρα σε έναν προϋπάρχοντα πονοκέφαλο.
- Η έναρξη ενός πονοκεφάλου ή μίας νέας μορφής πονοκεφάλου μετά την ηλικία των 50 ετών.
- Η ύπαρξη παθολογικών ευρημάτων στη νευρολογική εξέταση
- H εμφάνιση νέου πονοκεφάλου σε έγκυο, λεχώνα ή άτομο με υποκείμενα νοσήματα που μπορεί να επηρεάζουν τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος
- Η εμφάνιση κεφαλαλγίας που επιδεινώνεται σημαντικά με τον βήχα, το φτάρνισμα ή την άσκηση.
Αν ένας άνθρωπος με πονοκέφαλο πρέπει να κάνει μία απεικόνιση του εγκεφάλου, ποια μέθοδος είναι η καλύτερη; Η αξονική τομογραφία ή η μαγνητική τομογραφία;
Η απάντηση στην ερώτηση έχει μεγάλη σημασία, επειδή υπάρχουν μεγάλες διαφορές μεταξύ των δύο μεθόδων. Καταρχάς, θα πρέπει να τονιστεί ότι την απόφαση για διενέργεια μίας εξέτασης απεικόνισης του εγκεφάλου την παίρνει ο γιατρός, με βάση τα στοιχεία που διαθέτει.
Πάντως, γενικά η μαγνητική υπερτερεί της αξονικής τομογραφίας σε διαγνωστική ευκρίνεια, αφού μπορεί να απεικονίσει βλάβες ή ανωμαλίες μικρού μεγέθους, πολύ περισσότερο σε ορισμένες περιοχές του εγκεφάλου όπου η αξονική τομογραφία δεν μπορεί να δώσει καθαρή εικόνα. Ωστόσο, θα πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχουν βλάβες, όπως κάποια ανευρύσματα, που δεν απεικονίζονται με ευκρίνεια ούτε στην μαγνητική τομογραφία και για τις οποίες απαιτούνται άλλες εξετάσεις (αγγειογραφία). Υπάρχουν όμως και περιορισμοί στη χρήση της μαγνητικής τομογραφίας. Η μαγνητική τομογραφία δεν μπορεί να εφαρμοστεί σε ανθρώπους που έχουν μεταλλικά αντικείμενα κάπου στο σώμα τους (π.χ. λάμες από παλιό χειρουργείο, βηματοδότες, μεταλλική καρδιακή βαλβίδα), ενώ κλειστοφοβικοί ασθενείς ίσως δυσκολευτούν πολύ ή ακόμη και αρνηθούν να την κάνουν. Από την άλλη μεριά, η αξονική τομογραφία είναι πιο εύκολη στη διενέργειά της, πιο γρήγορη και πιο προσιτή οικονομικά.
