Των Boris Cheval, Matthieu P. Boisgontier και Philippe Sarrazin, The Conversation.
Εάν πρέπει να σηκωθείτε με το ζόρι από τον καναπέ για να προσπαθήσετε να κάνετε κάποια σωματική δραστηριότητα, να είστε σίγουροι ότι δεν είστε οι μόνοι. Για δεκαετίες, οι επικοινωνιακές εκστρατείες μας ενθάρρυναν να ασκούμαστε, ωστόσο το 30% των ενηλίκων δεν είναι αρκετά δραστήριοι. Γιατί δεν μας αρέσει να είμαστε σωματικά δραστήριοι ακόμα και όταν το θέλουμε;
Σύγκρουση μεταξύ λογικής και συναισθημάτων
Για να κατανοήσουμε αυτή τη μάχη μεταξύ των θετικών προθέσεων και των αντιφατικών παρορμήσεων, έχουν αναπτυχθεί επιστημονικές θεωρίες όπως τα μοντέλα διπλής διαδικασίας. Σε αυτά τα μοντέλα, οι μηχανισμοί που εξηγούν τη συμπεριφορά μας χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: τους ορθολογικούς μηχανισμούς που διαχειρίζεται το ανακλαστικό σύστημα και τους συναισθηματικούς μηχανισμούς που διαχειρίζεται το παρορμητικό σύστημα. Το τελευταίο οργανώνει το αυτόματο και ενστικτώδες μέρος των συμπεριφορών μας. Μπορεί να διευκολύνει ή, αντίθετα, να αποτρέψει το ανακλαστικό σύστημα από το να βάλει σε εφαρμογή τις προθέσεις μας.
Αυτή η δεύτερη περίπτωση έχει απεικονιστεί ξεκάθαρα σε μια μελέτη που έχουμε πραγματοποιήσει. Στόχος ήταν να κατανοηθούν οι συνθήκες αποτελεσματικότητας των μηνυμάτων που προωθούν τη σωματική δραστηριότητα. Με άλλα λόγια, θέλαμε να μάθουμε αν η λογική μπορεί να κερδίσει τις παρορμήσεις μας όταν πρόκειται να παρακινήσουμε τους εαυτούς μας να είμαστε πιο σωματικά δραστήριοι.
Αρχικά, οι συμμετέχοντες έπρεπε να παρακολουθήσουν μια παρουσίαση που περιέγραφε τις συστάσεις σχετικά με τη σωματική δραστηριότητα που είναι ευεργετική για την υγεία τους (30 λεπτά καθημερινής άσκησης, κατανεμημένες σε συνεδρίες τουλάχιστον 10 λεπτών). Για να μετρηθεί η παρορμητική τους τάση να προσεγγίζουν τις καθιστικές συμπεριφορές, τους ζητήθηκε να εκτελέσουν μια πειραματική εργασία, “το παιχνίδι με το ανδρείκελο”. Αυτό το παιχνίδι συνίσταται στην κίνηση γύρω από ένα avatar σε μια οθόνη υπολογιστή χρησιμοποιώντας το πληκτρολόγιο. Σε μία από τις συνθήκες του πειράματος, ο συμμετέχων πρέπει να μετακινήσει το avatar όσο το δυνατόν γρηγορότερα προς εικόνες που αντιπροσωπεύουν σωματική δραστηριότητα (περπάτημα, ποδήλατο, κολύμπι κλπ) και να το απομακρύνει από εικόνες που αντιπροσωπεύουν μια καθιστική δραστηριότητα (τηλεόραση, αιώρες, κυλιόμενες σκάλες κλπ). Στην άλλη συνθήκη, είναι το αντίθετο, το avatar πρέπει να μετακινηθεί προς εικόνες που προκαλούν καθιστική δραστηριότητα και να απομακρυνθεί από τις εικόνες της άσκησης. Όσο πιο γρήγορα προσεγγίζει ο συμμετέχων τις καθιστικές εικόνες αντί να απομακρύνεται από αυτές, τόσο περισσότερο θεωρείται υψηλή η παρορμητική του τάση προς έναν καθιστικό τρόπο ζωής. Μετά από αυτή την εργασία, οι συμμετέχοντες έλαβαν ένα επιταχυνσιόμετρο που προοριζόταν να καταγράφει την καθημερινή σωματική τους δραστηριότητα. Μια εβδομάδα αργότερα, έγινε ο απολογισμός.
Τα αποτελέσματα αποκάλυψαν ότι οι συμμετέχοντες που έλαβαν το μήνυμα που προωθεί τη σωματική δραστηριότητα εξέφρασαν αυξημένη πρόθεση για άσκηση. Έτσι, καλά διατυπωμένα μηνύματα υγείας αποδεικνύονται αποτελεσματικά στην πυροδότηση μιας πρόθεσης. Ωστόσο, το να έχουμε την πρόθεση να ασκηθούμε δεν σημαίνει ότι θα το κάνουμε πραγματικά, και όλοι οι συμμετέχοντες δεν κατάφεραν να μετατρέψουν τις προθέσεις τους σε συμπεριφορές.
Μόνο όσοι είχαν χαμηλή παρορμητική τάση να προσεγγίζουν τις καθιστικές συμπεριφορές είχαν επιτυχία. Αντίθετα, οι συμμετέχοντες με υψηλή τάση δεν μπόρεσαν να μετατρέψουν την πρόθεσή τους σε πράξη. Με άλλα λόγια, η συνειδητή πρόθεση να δραστηριοποιηθούν έχασε τη μάχη ενάντια στην αυτόματη τάση αναζήτησης καθιστικής συμπεριφοράς. Γιατί είναι ελκυστικές αυτές οι καθιστικές συμπεριφορές όταν είναι επιβλαβείς για την υγεία μας;
Η αρχή της ήσσονος προσπάθειας: μια κληρονομιά της εξέλιξης
Αν και η έλξη προς την καθιστική ζωή φαίνεται παράδοξη σήμερα, είναι λογικό όταν εξετάζεται υπό το πρίσμα της εξέλιξης. Πράγματι, όταν ήταν δύσκολο να αποκτήσετε πρόσβαση σε φαγητό, η καθιστική συμπεριφορά επέτρεπε την εξοικονόμηση ενέργειας που ήταν κρίσιμη για την επιβίωση. Αυτή η τάση ελαχιστοποίησης της περιττής προσπάθειας θα μπορούσε να εξηγήσει την τρέχουσα πανδημία της σωματικής αδράνειας, καθώς τα γονίδια που επιτρέπουν στα άτομα να επιβιώσουν είναι πιο πιθανό να υπάρχουν στην επόμενη γενιά.
Σε μια πρόσφατη μελέτη, στοχεύσαμε να αξιολογήσουμε εάν η αυτόματη έλξη μας προς τις καθιστικές συμπεριφορές είναι χαραγμένη στον εγκέφαλό μας. Οι συμμετέχοντες σε αυτή τη μελέτη έπρεπε επίσης να παίξουν το παιχνίδι με το ανδρείκελο, αλλά αυτή τη φορά, τα ηλεκτρόδια μετρούσαν την εγκεφαλική τους δραστηριότητα. Τα αποτελέσματα αυτού του πειράματος δείχνουν ότι για να ξεφύγουμε από τις εικόνες της καθιστικής ζωής, ο εγκέφαλός μας πρέπει να χρησιμοποιήσει περισσότερους πόρους παρά για να ξεφύγει από εικόνες φυσικής δραστηριότητας. Στην καθημερινότητα, ξεφεύγοντας από τις πανταχού παρούσες ευκαιρίες για καθιστική ζωή στο σύγχρονο περιβάλλον μα θα απαιτούσαν επομένως να νικήσουμε αυτήν την καθιστική έλξη που είναι ριζωμένη στον εγκέφαλό μας.
Αποτελεσματικός, όχι τεμπέλης
Ωστόσο, δεν πρέπει να πιστεύετε ότι έχουμε εξελιχθεί αποκλειστικά για να ελαχιστοποιούμε την περιττή προσπάθεια. Έχουμε επίσης εξελιχθεί ώστε να είμαστε σωματικά δραστήριοι. Πριν από σχεδόν δύο εκατομμύρια χρόνια, όταν οι πρόγονοί μας προσαρμόστηκαν στον τρόπο ζωής των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, η σωματική δραστηριότητα έγινε αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητάς τους: ταξίδευαν κατά μέσο όρο 14 χιλιόμετρα την ημέρα.
Η φυσική επιλογή ευνοεί άτομα που είναι σε θέση να συγκεντρώσουν μεγάλη ποσότητα σωματικής δραστηριότητας με τρόπο εξοικονόμησης ενέργειας. Αυτά τα άτομα ήταν εκείνα των οποίων η φυσική δραστηριότητα σχετιζόταν με την έκκριση αναλγητικών, αγχολυτικών ή ακόμα και ορμονών που ενίσχυαν τη διάθεση.
Τα καλά νέα είναι ότι αυτές οι ορμονικές διεργασίες είναι πάντα παρούσες μέσα μας και περιμένουν μόνο ένα πράγμα: να τις ζητήσουμε. Το πρώτο βήμα προς έναν ενεργό τρόπο ζωής είναι να συνειδητοποιήσουμε αυτή τη δύναμη που μας οδηγεί να ελαχιστοποιήσουμε την προσπάθεια. Αυτή η επίγνωση μας επιτρέπει να αντισταθούμε στις αμέτρητες καθιστικές ευκαιρίες που μας περιβάλλουν.
Επιπλέον, όπως και οι πρόγονοί μας, οι περισσότεροι από εμάς συμμετέχουμε σε μια σωματική δραστηριότητα μόνο όταν είναι διασκεδαστική ή απαραίτητη, επομένως ο καλύτερος τρόπος για να προωθήσουμε τη σωματική δραστηριότητα είναι να την κάνουμε ευχάριστη. Είναι λοιπόν απαραίτητο να (ανα)δομήσουμε το περιβάλλον μας για να το ευνοήσουμε, ειδικά κατά τα καθημερινά μας ταξίδια.
Η δημόσια πολιτική θα πρέπει, για παράδειγμα, να αναπτύξει ασφαλείς και καλά συντηρημένες υποδομές και ανοιχτούς δημόσιους χώρους, προκειμένου να ευνοήσει την πρόσβαση σε μέρη που είναι κατάλληλα για περπάτημα, ποδηλασία και οποιαδήποτε άλλη σωματική δραστηριότητα. Η αρχιτεκτονική των νέων κτιρίων θα πρέπει επίσης να ενθαρρύνει τη σωματική μας δραστηριότητα κατά τη διάρκεια της ημέρας δίνοντας προτεραιότητα στην πρόσβαση στις σκάλες ή στα γραφεία κ.λπ. Στη συνέχεια, εξαρτάται από εμάς να ξέρουμε πώς να εκμεταλλευτούμε αυτές τις ευκαιρίες για να μειώσουμε την καθιστική μας ζωή.
