Associate Professor of Applied Social and Health Psychology, Colorado State University, The Conversation.
Η γονική αποξένωση (parental alienation) –όταν η σχέση του ενός γονέα με το παιδί βλάπτεται από τον άλλο γονέα– μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες. Πολλοί νομικοί και ψυχολόγοι γνωρίζουν το φαινόμενο της γονικής αποξένωσης εδώ και δεκαετίες, αλλά για διάφορους λόγους, υπάρχουν και αυτοί που αρνούνται την ύπαρξή του ή ότι αυτό αποτελεί στην πραγματικότητα ένα είδος ενδοοικογενειακής κακοποίησης.
Η έρευνα έχει δείξει ότι η γονική αποξένωση είναι μία μορφή ενδοοικογενειακής βίας και παιδικής κακοποίησης (Harman et al, 2016b, 2018. Templar et al, 2017). Στις ΗΠΑ, 22 εκατομμύρια παιδιά και γονείς υποφέρουν από τη γονική αποξένωση. Στην Αυστραλία έχει αναγνωριστεί ως μορφή ενδοοικογενειακής βίας και στη Βραζιλία εφαρμόστηκε η ποινικοποίηση της.
Αρχικά, ας κάνουμε διάκριση μεταξύ του όρου «Σύνδρομο Γονικής Αποξένωσης» και γονικής αποξένωσης. Η γονική αποξένωση περιλαμβάνει συμπεριφορές που κάνει ένας γονέας για να βλάψει τη σχέση μεταξύ του παιδιού και του άλλου γονέα. Το Σύνδρομο Γονικής Αποξένωσης, από την άλλη πλευρά, επινοήθηκε από τον Δρ. Richard Gardner, το 1985, για να περιγράψει τον αντίκτυπο αυτών των συμπεριφορών σε ένα παιδί. Ένα ερώτημα είναι αν γονική αποξένωση είναι κάποιο είδος ψυχικής διαταραχής.
Ο όρος «γονική αποξένωση» δεν περιλαμβάνεται στο Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM, το οποίο είναι ένα εγχειρίδιο που προσφέρει μια κοινή γλώσσα και τυπικά κριτήρια που χρησιμοποιούν οι πάροχοι ψυχικής υγείας για την ταξινόμηση των ψυχικών διαταραχών). Ωστόσο, ο όρος “παιδί που επηρεάζεται από δυσφορία γονικής σχέσης” (CAPRD: child affected by parental relationship distress) έχει προστεθεί στην πιο πρόσφατη έκδοση του DSM, το DSM-5. Ο όρος CAPRD περιλαμβάνει συμπεριφορές αποξένωσης των γονέων. Και αρκετοί από τους συγγραφείς του εγχειριδίου έχουν διευκρινίσει ότι ο όρος περιλαμβάνει μια ολόκληρη σειρά γονικών συμπεριφορών και αποτελεσμάτων αποξένωσης.
Ο αποξενωτικός γονέας μπορεί να κακολογήσει τον άλλο γονέα στο παιδί για να το κερδίσει. Ή ο γονέας αυτός μπορεί να ανασυνθέτει γεγονότα του παρελθόντος για να κάνει το παιδί να πιστέψει φρικτά και αναληθή πράγματα για τον άλλο γονέα ή να εμποδίσει τον άλλο γονέα να περάσει χρόνο με το παιδί. Ο γονέας αυτός μπορεί επίσης να παρεισφρύει υπερβολικά (π.χ. συχνή αποστολή γραπτών μηνυμάτων) στον χρόνο ανατροφής του παιδιού από τον άλλο γονέα ή να κάνει ψευδείς ισχυρισμούς κακοποίησης προκειμένου να περιορίσει τον χρόνο του άλλου γονέα με τα παιδιά επ’ αόριστον. Το αποτέλεσμα είναι ότι το παιδί μπορεί να αισθάνεται εξαιρετικά αρνητικό προς τον στοχευμένο γονέα για αδικαιολόγητους λόγους.
Αυτές οι συμπεριφορές εμφανίζονται πιο συχνά όταν τελειώνει η σχέση των γονέων μεταξύ τους και μπορεί να είναι ιδιαίτερα οξείες εάν, μετά τον χωρισμό, ο ένας γονέας δεν μπορεί να αφήσει τη σχέση να τελειώσει. Οι συμπεριφορές συχνά κλιμακώνονται αν ο ένας γονέας ξαναπαντρευτεί και θέλει να «σβήσει» εντελώς τον άλλο γονέα. Αλλά η γονική αποξένωση μπορεί επίσης να συμβεί όταν οι γονείς είναι ακόμα μαζί.
Η γονική αποξένωση συχνά συγχέεται με την απομάκρυνση (estrangement) αλλά δεν είναι το ίδιο πράγμα. Η απομάκρυνση μπορεί να συμβεί όταν ένας γονέας είναι καταχρηστικός ή έχει ελλείψεις που βλάπτουν ή επιβαρύνουν τη σχέση του με το παιδί. Για παράδειγμα, ένας γονέας μπορεί να έχει μια ψυχική ασθένεια ή άλλο πρόβλημα που καθιστά δύσκολη την επικοινωνία του με το παιδί με υγιή τρόπο. Ως αποτέλεσμα, το παιδί μπορεί να μην θέλει να έχει μεγάλη επαφή μαζί του. Σε τέτοιες περιπτώσεις, το παιδί θα εκφράσει αμφιθυμία απέναντι στον γονέα -η γονική αποξένωση, από την άλλη πλευρά, είναι όταν οι ενέργειες του ενός γονέα βλάπτουν σκόπιμα τη σχέση που έχει το παιδί με τον άλλο γονέα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το παιδί αισθάνεται ελάχιστη έως καθόλου ενοχή για τα αρνητικά του συναισθήματα προς τον αποξενωμένο γονέα. Οι κλινικοί γιατροί πρέπει να είναι καλύτερα εκπαιδευμένοι για να αναγνωρίζουν πότε υπάρχει γονική αποξένωση ή απομάκρυνση ή και οι δύο συμπεριφορές.
Ποια είναι η επίδραση στα παιδιά;
Όταν πήρα συνέντευξη από αποξενωμένους γονείς για τα παιδιά τους για το νέο μου βιβλίο, έμαθα ότι ορισμένα παιδιά αντιστέκονται αρκετά στη συμπεριφορά του αποξενωτικού γονέα. Στην πραγματικότητα, ένα παιδί μπορεί να είναι ακόμη και επικριτικό για τα κίνητρα του αποξενωτικού γονέα. Ωστόσο, αυτή η αντίσταση τοποθετεί τα παιδιά σε μια δύσκολη κατάσταση εάν εξαρτώνται και από τον αποξενωτικό γονέα. Πολλά παιδιά ζουν «διχασμένες» ζωές για να αντιμετωπίσουν αυτή την κατάσταση. Με άλλα λόγια, συμπεριφέρονται με εντελώς διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα με τον γονέα με τον οποίο είναι κάθε δεδομένη στιγμή.
Τα περισσότερα από όσα γνωρίζουμε για τις επιπτώσεις της γονικής αποξένωσης στα παιδιά βασίζονται σε μικρές κλινικές ή νομικές μελέτες. Δεν υπάρχουν ακόμη πολλές μεγάλης κλίμακας μελέτες για τον επιπολασμό της γονικής αποξένωσης ή για τα διαφορετικά αποτελέσματα στα παιδιά, και για το πώς αλλάζουν τα αποτελέσματα με την πάροδο του χρόνου. Πάντως η έρευνα μέχρι τώρα που έχει δημοσιευτεί σχετικά με το θέμα υποδηλώνει ότι τα αποξενωμένα παιδιά και οι γονείς υφίστανται πολλές αρνητικές συνέπειες. Αυτές μπορεί να περιλαμβάνουν ψυχολογικές διαταραχές όπως άγχος, κατάθλιψη, κατάχρηση ουσιών, ακόμη και ο στοχασμός ή η απόπειρα αυτοκτονίας. Μπορούν επίσης να εμφανιστούν μειώσεις στις επιδόσεις των παιδιών στο σχολείο και μείωση της παραγωγικότητας της εργασίας των γονέων.
Πόσο συχνή είναι η γονική αποξένωση;
Παρά τον αυξανόμενο όγκο της βιβλιογραφίας σχετικά με τη γονική αποξένωση, δεν γνωρίζουμε πόσοι άνθρωποι βιώνουν αυτές τις συμπεριφορές. Για να μάθουμε περισσότερα, οι συνάδελφοί μου και εγώ ρωτήσαμε ένα τυχαία επιλεγμένο δείγμα 610 ενηλίκων στη Βόρεια Καρολίνα σχετικά με τις εμπειρίες τους από τη γονική αποξένωση. Βρήκαμε ότι το 13,4% των γονέων στο δείγμα μας ανέφεραν ότι ήταν αποξενωμένοι από ένα ή περισσότερα παιδιά τους. Από αυτούς τους γονείς, το 48% ανέφερε αυτή την εμπειρία ως σοβαρή.
Είναι σημαντικό να ξεκαθαρίσουμε ότι δεν ρωτήσαμε εάν οι άνθρωποι έχουν γίνει στόχος αποξενωτικών συμπεριφορών. Ρωτήσαμε μόνο αν νιώθουν ότι έχουν αποξενωθεί από τα παιδιά τους. Αυτή η διάκριση είναι σημαντική, γιατί είναι πιθανό ότι υπάρχουν πολλοί περισσότεροι γονείς που βιώνουν αποξενωτικές συμπεριφορές, αλλά τα παιδιά δεν έχουν ακόμη αποξενωθεί. Βρήκαμε ότι οι πατέρες ήταν ελαφρώς πιο πιθανό να αναφέρουν ότι είναι θύματα παρά οι μητέρες, αλλά η διαφορά δεν ήταν στατιστικά σημαντική. Η έρευνα που αναφέρεται στο βιβλίο μου δείχνει ότι πολλοί γονείς που αποξενώνουν στην πραγματικότητα κατηγορούν τον άλλο γονέα για αποξενωτικές συμπεριφορές.
Όταν άρχισα να παίρνω συνεντεύξεις από γονείς για το βιβλίο μου «Parents Acting Badly: How Institutions and Societies Promote the Alienation of Children from their Loving Families», έγινε σαφές ότι πολλοί αποξενωτικοί γονείς χρησιμοποιούν στερεότυπα για το φύλο και την ανατροφή των παιδιών για να κερδίσουν δασκάλους, φίλους, ακόμη και δικαστές και ψυχολόγους στο δικαστήριο. Για παράδειγμα, ένας γονέας μπορεί να πει στον δάσκαλο της κόρης του ότι ο άλλος γονέας δεν τη φροντίζει αρκετά γιατί δουλεύει πολλές ώρες.
Τα αποτελέσματα μιας διαδικτυακής έρευνας που διενήργησα με τους συναδέλφους μου δείχνουν ότι τα στερεότυπα των φύλων μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην ενεργοποίηση της αποξένωσης. Ζητήσαμε από 228 γονείς, πάνω από τους μισούς από τους οποίους ήταν παντρεμένοι, να βαθμολογήσουν έναν μεγάλο αριθμό γονεϊκών συμπεριφορών ανάλογα με το πόσο αποδεκτό είναι να το κάνει μια μητέρα, ο πατέρας ή ένας γονέας (χωρίς ένδειξη φύλου). Βρήκαμε πως όταν οι άνθρωποι ακούνε για μια μητέρα να κακολογεί τον πατέρα στο παιδί τους ή να κάνει άλλες αποξενωτικές συμπεριφορές, αυτό βαθμολογούνταν ως πιο αποδεκτό από ό,τι αν το κάνει ο πατέρας. Ενώ οι συμμετέχοντες στη μελέτη δεν θεώρησαν ότι οι γονικές συμπεριφορές αποξένωσης ήταν αποδεκτές, βαθμολόγησαν αυτές τις συμπεριφορές ως πιο αποδεκτές για τις μητέρες σε σχέση με τους πατέρες.
Πολλοί άνθρωποι που δεν επηρεάζονται από τη γονική αποξένωση δεν το βλέπουν ως πρόβλημα που τους απασχολεί. Γίνεται αντιληπτό ως ιδιωτικό ζήτημα ή ζήτημα που πρέπει να διεκπεραιωθεί στα δικαστήρια. Ωστόσο αρχίζει να πιστεύεται ότι πρόκειται για κοινωνικό θέμα και ότι χρειάζεται μια μεγαλύτερη προσοχή του κοινού σε αυτό το πρόβλημα για να προστατευθούν τα παιδιά και οι οικογένειες.
