Ο έρπης ζωστήρας είναι μια επίφοβη και κοινή ασθένεια που εμφανίζεται συνήθως σε άτομα άνω των 50 ετών, λόγω της επανενεργοποίησης του ιού της ανεμοβλογιάς.
Το κλασικό σύμπτωμα του έρπητα ζωστήρα είναι ένα επώδυνο, με φουσκάλες δερματικό εξάνθημα σε μια λωρίδα δέρματος. Εμφανίζεται επίσης πόνος που μπορεί να είναι βασανιστικός και συχνά προηγείται του εξανθήματος για μερικές ημέρες, κάτι που μπερδεύει τη διάγνωση. Το εξάνθημα διαρκεί περί τις 7-10 ημέρες, αλλά μερικές φορές ο πόνος στο σημείο μπορεί να επιμένει για μήνες ή χρόνια, και αυτό είναι ένα εξουθενωτικό σύμπτωμα. Γνωστός ως μεθερπητική νευραλγία αυτός ο πόνος μπορεί να είναι συνεχής και να προκαλείται από ένα ελαφρύ άγγιγμα, όπως από τα ρούχα ή ένα απαλό αεράκι.
Δεν υπάρχει θεραπεία για την μεθερπητική νευραλγία και είναι δύσκολο να ανακουφιστεί στους περισσότερους από τους μισούς πάσχοντες, παρά τη χρήση διαφόρων φαρμάκων για τον πόνο. Ακόμα κι αν ο έρπης ζωστήρας αντιμετωπιστεί έγκαιρα με αντιιικά φάρμακα και αναλγητικά, η μεθερπητική νευραλγία μπορεί να εμφανιστεί. Άλλη μια κοινή επιπλοκή είναι ο οφθαλμικός έρπης ζωστήρας, ο οποίος επηρεάζει το δέρμα γύρω από το μάτι και μπορεί να απειλήσει την όραση.
Ανοσοποιητικό και στρες
Ο ιός της ανεμοβλογιάς (VZV: Varicella-zoster virus) μολύνει τον άνθρωπο στην παιδική ηλικία και προκαλεί ανεμοβλογιά. Ακόμη και μετά την εξαφάνιση των φυσαλίδων της ανεμοβλογιάς, ο ιός δεν φεύγει. Tαξιδεύει σε ομάδες νευρικών ριζών που βρίσκονται κατά μήκος του νωτιαίου μυελού και εκεί εγκαθίσταται σε μια επίμονη, λανθάνουσα κατάσταση στους πυρήνες των νευρικών κυττάρων.
Κατά τη διάρκεια της ζωής ενός ατόμου, ο ιός της ανεμοβλογιάς μπορεί να επανενεργοποιηθεί, αλλά συνήθως το ανοσοποιητικό σύστημα τον αντιμετωπίζει πριν εμφανιστούν τα συμπτώματα του έρπητα ζωστήρα. Αλλά καθώς το ανοσοποιητικό σύστημα εξασθενεί με την ηλικία ή ως αποτέλεσμα ασθένειας, οι επανενεργοποιημένοι ιοί μπορούν να ταξιδέψουν κατά μήκος των νεύρων και να ξεσπάσουν ως επώδυνες φουσκάλες.
Ο ιός της ανεμοβλογιάς (εικόνα από ηλεκτρονικό μικροσκόπιο).
Τυπικά, εμπλέκεται μόνο ένα σύμπλεγμα νευρικών ριζών και οι φουσκάλες εμφανίζονται στην περιοχή του δέρματος σε αυτά τα νεύρα. Αυτό οδηγεί στην εμφάνιση εξανθημάτων που μοιάζουν με ζώνη -σαν να ζώνουν το δέρμα- αν και οι φουσκάλες μπορούν να εντοπιστούν σε και άλλες περιοχές του δέρματος. Το στρες μπορεί να πυροδοτήσει την ενεργοποίηση του ιού, κάτι που συμβαίνει και με συγγενείς ιούς, π.χ. τον επιχείλιο έρπη.
Ο έρπητας ζωστήρας συνήθως εμφανίζεται ως επώδυνο, με φουσκάλες δερματικό εξάνθημα σε μια λωρίδα δέρματος.
Η συχνότητα
Πόσο συχνός είναι ο έρπης ζωστήρας; Σε πολλές χώρες, σχεδόν όλοι οι ενήλικες (πάνω από 95%) έχουν μολυνθεί από τον ιό της ανεμοβλογιάς και ως εκ τούτου διατρέχουν κίνδυνο για έρπητα ζωστήρα. Η προχωρημένη ηλικία είναι ο μεγαλύτερος παράγοντας κινδύνου για την ανάπτυξη έρπητα ζωστήρα. Καθώς μεγαλώνουμε, η κυτταρική ανοσία που είναι απαραίτητη για την καταστολή του ιού μέσα μας μειώνεται. Περίπου ένας στους τρεις ανθρώπους θα αναπτύξει έρπητα ζωστήρα κατά τη διάρκεια της ζωής του.
Όσο μεγαλύτερος είναι κάποιος σε ηλικία όταν παθαίνει έρπητα ζωστήρα τόσο αυξάνεται η πιθανότητα να αναπτύξει επιπλοκές. Η μεθερπητική νευραλγία εμφανίζεται μετά από έρπητα ζωστήρα περίπου στο 10% των ασθενών ηλικίας 50-59 ετών και ανεβαίνει στο 20% για άτομα ηλικίας 70 ετών. Όσοι έχουν μια ιατρική πάθηση ή ακολουθούν θεραπεία που αποδυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημα -όπως για τον καρκίνο- διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να αναπτύξουν έρπητα ζωστήρα, ανεξάρτητα από την ηλικία τους.
Ο ιός της ανεμοβλογιάς μολύνει τον άνθρωπο στην παιδική ηλικία και παραμένει στα νεύρα σε λανθάνουσα κατάσταση.
Zostavax και Shingrix
Δύο εμβόλια έχουν άδεια για την πρόληψη του έρπητα ζωστήρα. Το ζων εμβόλιο Zostavax που χρησιμοποιείται από το 2006 και το ανασυνδυασμένο Shingrix που χρησιμοποιείται από το 2017 και συνιστάται ως προτιμώμενο. Το Zostavax δεν είναι πλέον διαθέσιμο για χρήση στις ΗΠΑ, από τις 18 Νοεμβρίου 2020.
Το Zostavax, της φαρμακευτικής εταιρείας MSD, αποτελείται από μια ζωντανή αλλά εξασθενημένη μορφή του ιού της ανεμοβλογιάς. Το εμβόλιο είναι περίπου 14 φορές πιο ισχυρό από ό,τι τα υπάρχοντα εμβόλια της ανεμοβλογιάς που έχουν τον ίδιο ιό και συνιστώνται για τα παιδιά, καθώς απαιτείται περισσότερος ιός για την τόνωση των Τ-κυττάρων στους ηλικιωμένους που έχουν μολυνθεί. Χορηγούμενο ως εφάπαξ δόση, έχει αποδειχθεί ασφαλές. Περίπου οι μισοί άνθρωποι που εμβολιάζονται εμφανίζουν πόνο, οίδημα ή ερυθρότητα στο σημείο της ένεσης, αλλά αυτό είναι συνήθως ήπιο και βραχύβιο. Επειδή είναι ένα ζωντανό εξασθενημένο εμβόλιο, δεν πρέπει να χρησιμοποιείται σε άτομα με σημαντικά μειωμένο ανοσοποιητικό σύστημα.
Πόσο αποτελεσματικό είναι το Zostavax και για πόσο χρονικό διάστημα; Σε μια μελέτη για την πρόληψη του έρπητα ζωστήρα (The Shingles Prevention Study) που δημοσιεύθηκε το 2005 συμμετείχαν περίπου 40.000 ενήλικες και διαπιστώθηκε ότι το Zostavax, σε σύγκριση με το εικονικό φάρμακο, μείωσε τον κίνδυνο εμφάνισης έρπητα ζωστήρα στο ήμισυ (51%) και την μεθερπητική νευραλγία κατά δύο τρίτα (67%) σε άτομα ηλικίας 60 ετών και άνω. Ωστόσο, η προστασία μειώνεται με την ηλικία: από 64% σε άτομα ηλικίας 60-69 ετών, σε 41% μεταξύ 70 έως 79 ετών και σε 18% άνω των 80 ετών.
Από την άλλη πλευρά, η προστασία έναντι της μεθερπητικής νευραλγίας σε άτομα ηλικίας 70-79 ετών ήταν η ίδια με αυτή των ατόμων στα 60 τους. Ο κίνδυνος μεθερπητικής νευραλγίας μειώθηκε κατά περίπου δύο τρίτα σε κάθε ομάδα. Αυτό σημαίνει ότι ακόμη και αν ένα εμβολιασμένο άτομο στα 70 του εμφανίσει έρπητα ζωστήρα, η πιθανότητα μεθερπητικής νευραλγίας θα μειωθεί κατά περίπου 50%. Το πόσο διαρκεί η προστασία από μία μόνο δόση του εμβολίου δεν είναι σαφές. Κλινικές δοκιμές έδειξαν ότι η προστασία μειώθηκε σε διάστημα πέντε ετών μετά τον εμβολιασμό. Η προστασία μπορεί να παραταθεί περισσότερο, αλλά αυτό είναι αβέβαιο. Σε αυτό το στάδιο, μια δεύτερη ή «αναμνηστική» δόση δεν συνιστάται συνήθως.
Το νεότερο εμβόλιο, το Shingrix της φαρμακευτικής εταιρείας GlaxoSmithKline, είναι πρωτεϊνικό και διαθέσιμο από το 2017 για άτομα ηλικίας 50 ετών και άνω. Περιέχει μικρές ποσότητες επιφανειακών πρωτεϊνών που διεγείρουν την παραγωγή αντισωμάτων για την καταπολέμησή του ιού. Περιέχει επίσης ένα ανοσοενισχυτικό το οποίο αποτελείται από ουσίες που ενισχύουν την ανοσολογική απόκριση στο εμβόλιο. Οι ασθενείς που έχουν λάβει Shingrix παράγουν γρηγορότερα αντισώματα σε περίπτωση επανενεργοποίησης του ιού και, συνεπώς, προστατεύονται πιο αποτελεσματικά από τη νόσο. Το Shingrix μειώνει τη συχνότητα εμφάνισης έρπητα ζωστήρα κατά 97% και, εάν εμφανιστεί ένα περιστατικό, μειώνει τη συχνότητα μεθερπητικής νευραλγίας κατά 91%. Το εμβόλιο απαιτεί δύο δόσεις και είναι γνωστό, μέχρι στιγμής, ότι προστατεύει για τουλάχιστον 10 χρόνια. Είναι το μόνο ενδεδειγμένο για τους ανοσοκατεσταλμένους ασθενείς.
Μια ανασκόπηση κλινικών μελετών στις οποίες συμμετείχαν πάνω από 2 εκατομμύρια άτομα ηλικίας 50 ετών και άνω υποδεικνύει ότι το Shingrix είναι πολύ πιο επιτυχημένο για την πρόληψη του έρπητα ζωστήρα σε σύγκριση με το Zostavax. Διαπιστώθηκε ότι ήταν 85% πιο αποτελεσματικό στη μείωση του έρπητα ζωστήρα, σε σύγκριση με το Zostavax. Η χρήση του Shingrix οδήγησε σε 30% περισσότερες παρενέργειες στο σημείο της ένεσης, όπως είναι η ερυθρότητα και το οίδημα αλλά δεν εντοπίστηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των δύο εμβολίων για σοβαρές παρενέργειες.
Μελέτες δείχνουν ότι το Shingrix είναι ασφαλές αλλά οι παρενέργειες μπορεί να επηρεάσουν τις καθημερινές δραστηριότητες για λίγα 24άωρα. Οι περισσότεροι άνθρωποι πονούν στο χέρι με ήπιο ή μέτριο πόνο μετά τη λήψη του, και μερικοί έχουν επίσης ερυθρότητα και πρήξιμο στο σημείο που έκαναν την εμβόλια. Κάποιοι νιώθουν κουρασμένοι, έχουν μυϊκό πόνο, πονοκέφαλο, ρίγος, πυρετό, πόνο στο στομάχι ή ναυτία. Τα συμπτώματα εξαφανίζονται σε 2 έως 3 ημέρες. Οι παρενέργειες είναι πιο συχνές στους νεότερους ανθρώπους. Οι αντιδράσεις αυτές μπορεί να εμφανιστούν στην πρώτη, τη δεύτερη ή και στις δύο δόσεις. Το σύνδρομο Guillain-Barré, μια σοβαρή διαταραχή του νευρικού συστήματος, έχει αναφερθεί πολύ σπάνια μετά το Shingrix.
Ο έρπης ζωστήρας αυξάνει τον κίνδυνο για εγκεφαλικό
Αρκετοί ιοί σχετίζονται με το εγκεφαλικό επεισόδιο, ωστόσο οι μηχανισμοί με τους οποίους η λοίμωξη πυροδοτεί το εγκεφαλικό, ακόμη και μήνες μετά την φαινομενική επίλυση της λοίμωξης, δεν έχει διερευνηθεί αρκετά. Όσοι εμφανίζουν έρπητα ζωστήρα έχουν υψηλότερο κίνδυνο εγκεφαλικού επεισοδίου για τους επόμενους 12 μήνες.
Δεδομένα που συγκεντρώθηκαν από εννιά μελέτες δείχνουν ότι ο σχετικός κίνδυνος εγκεφαλικού είναι κατά 78% αυξημένος τον πρώτο μήνα μετά την εμφάνιση του εξανθήματος και μειώνεται στο 20% ύστερα από 12 μήνες. Ο κίνδυνος εγκεφαλικού είναι μεγαλύτερος στα άτομα κάτω των 40 ετών, για τα οποία το εμβόλιο κατά του έρπητα ζωστήρα συνήθως δεν συνιστάται. Ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος για άτομα που έχουν εμφανίζει το εξάνθημα στο πρόσωπό τους, ίσως λόγω της εγγύτητας με τον εγκέφαλο.
Η αιτία του εγκεφαλικού είναι, εν μέρει, η άμεση μόλυνση των εγκεφαλικών αρτηριών από τον ιό που οδηγεί σε φλεγμονή των αγγείων. Αναφορές υποδεικνύουν και έναν άλλο μηχανισμό που οδηγεί σε ανωμαλίες πήξης και ανάπτυξη θρόμβωσης.
Μια μελέτη έδειξε ότι το εγκεφαλικό μπορεί να σχετίζεται με κυστίδια λιπιδίων που ονομάζονται εξωσώματα και μεταφέρουν πρωτεΐνες και γενετικές πληροφορίες μεταξύ των κυττάρων. Τα επίμονα εξωσώματα μπορεί να συνεχίσουν να πυροδοτούν παθολογικές αποκρίσεις μακριά από το σημείο της αρχικής μόλυνσης.
Το συμπέρασμα είναι ότι αφότου μια μόλυνση έχει επιλυθεί και το εξάνθημα του έρπητα ζωστήρα έχει εξαφανιστεί, στην πραγματικότητα η ασθένεια δεν έχει τελειώσει -κάτι τέτοιο, προφανώς, ισχύει και με την περίπτωση της μακράς Covid-19.
