Εγκυμοσύνη και υδράργυρος: Ποια ψάρια δεν πρέπει να τρώτε

Αν και η κατανάλωση ψαριών κατά την εγκυμοσύνη είναι ευεργετική, τόσο για το παιδί όσο και για τη μητέρα, υπάρχει ο φόβος ότι ο υδράργυρος των ψαριών μπορεί να έχει επιζήμιο αποτέλεσμα στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο του εμβρύου.

Οι γυναίκες κατακλύζονται από πληροφορίες σχετικά με το τι μπορούν, αλλά κυρίως με τι δεν μπορούν, να φάνε και να πιουν όταν μείνουν έγκυες. Συχνά η σύσταση είναι να βγάλουν από το μενού τα μαλακά τυριά, τα μερικώς μαγειρεμένα αυγά, το σχετικά ωμό κρέας, το ωμό γάλα, το συκώτι, την καφεΐνη και το αλκοόλ.

Αλλά υπάρχει και μια σύσταση που είναι σημαντική -και περίπλοκη- και αφορά τα ψάρια. Ορισμένες τοξικές ουσίες, όπως τα πολυχλωριωμένα διφαινύλια και οι διοξίνες βρίσκονται στα ψάρια αλλά το ίδιο και στα υπόλοιπα κρέατα. Σ’ αυτό που διαφέρουν τα ψάρια από άλλες τροφές είναι ότι κάποια από αυτά έχουν υψηλές ποσότητες υδραργύρου. Κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, η σύσταση είναι να τρώνε οι γυναίκες ψάρια αλλά όχι πολλά και όχι τα είδη που περιέχουν πολύ υδράργυρο. Ποια ψάρια λοιπόν πρέπει να αποφεύγουν οι έγκυες γυναίκες;

Τοξικός ο υδράργυρος

Ενώ τα ψάρια θεωρούνται υγιεινά διότι έχουν ωμέγα-3, βιταμίνη D και άλλα θρεπτικά συστατικά, αυτά που είναι μεγάλα σε μέγεθος και ζουν πολλά χρόνια έχουν υψηλή περιεκτικότητα σε υδράργυρο, ένα μέταλλο που είναι τοξικό ακόμα και σε ελάχιστες ποσότητες -δεν πρέπει ο υδράργυρος να συγχέεται με τον ψευδάργυρο που είναι ένα απαραίτητο μικροθρεπτικό συστατικό. Ο υδράργυρος είναι μια νευροτοξίνη που διέρχεται από τον πλακούντα και αυτό μπορεί να βλάψει την ανάπτυξη του εγκεφάλου του εμβρύου. Μπορεί επίσης να επηρεάσει και άλλα  όργανα όπως είναι η καρδιά, τα νεφρά και το συκώτι.

Ο υδράργυρος βρίσκεται κυρίως στα μεγάλα αρπακτικά ψάρια που τρώνε τα μικρά και συσσωρεύουν το μέταλλο στο σώμα τους. Όσο πιο πολύ ζει ένα είδος και όσο πιο μεγάλο είναι σε  μέγεθος τόσο περισσότερο υδράργυρο περιέχει. Τα μικρά ψάρια και τα οστρακοειδή έχουν χαμηλή περιεκτικότητα. Υψηλή περιεκτικότητα υδραργύρου έχουν επτά είδη ψαριών: το βασιλικό σκουμπρί, το μάρλιν, ο καρχαρίας, ο ξιφίας, το καθρεπτόψαρο Ατλαντικού, το πλακολεπιδόψαρο (από τον κόλπο του Μεξικού) και ο μεγαλόφθαλμος τόνος. Όταν τρώτε αυτά τα ψάρια μπορεί να συσσωρεύετε στο σώμα σας πάνω από τα επιτρεπόμενα επίπεδα υδραργύρου. Αυτό δεν είναι καλό για την υγεία σας και ιδιαίτερα για τον εγκέφαλό του μωρού σας.

Πηγή: Risk Assessment Studies, Report No. 31. Mercury in Fish and Food Safety. Centre for Food Safety.
Food and Environmental Hygiene Department, The Government of the Hong Kong Special Administrative Region. April 2008.

Τα έμβρυα, τα βρέφη και τα μικρά παιδιά είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στην τοξικότητα του μετάλλου και μπορούν να παρουσιάσουν σοβαρές, μη αναστρέψιμες αναπτυξιακές και νευρολογικές βλάβες. Υπάρχουν πολλά στοιχεία που υποδεικνύουν ότι η κατανάλωση πολλών ψαριών μπορεί να βλάψει τον εγκέφαλο του εμβρύου και μια από αυτές αφορούσε τις Νήσους Φερόες, το 1997, όπου τα υψηλά επίπεδα μεθυλυδραργύρου στα μαλλιά της μητέρας και στο αίμα του ομφάλιου λώρου συσχετίστηκαν με χαμηλότερες γνωστικές ικανότητες των παιδιών στην ηλικία των 7 ετών.

Στα θαλασσινά, ο υδράργυρος βρίσκεται με τη μορφή του μεθυλυδραργύρου που απορροφάται εύκολα από το ανθρώπινο σώμα, χωρίς να απεκκρίνεται εύκολα. Θεωρείται ότι τα επίπεδα υδραργύρου στο αίμα πρέπει να είναι κάτω από τα 5 εκατομμυριοστά του γραμμαρίου (mcg) ανά λίτρο, αλλά συχνά αυτό ξεπερνιέται από όσα άτομα τρώνε πολλά ψάρια. Μια αμερικανική μελέτη που περιέλαβε σχεδόν 90 άτομα διαπίστωσε ότι σχεδόν το 90% εξ αυτών είχε επίπεδα υδραργύρου πάνω από το όριο των 5 mcg ανά λίτρο αίματος -ένα άτομο βρέθηκε να έχει 89,5 mcg. Τα υψηλά επίπεδα υδραργύρου στο αίμα των συμμετεχόντων οφείλονταν στην κατανάλωση ψαριών -σημειώστε πάντως ότι υδράργυρο έχει και το ρύζι.

Εκτός από την λίστα των επτά απαγορευμένων ψαριών, υπάρχει συζήτηση και για τον άσπρο τόνο που καταναλώνεται ευρέως. Οι έγκυες γυναίκες θα πρέπει να αποφεύγουν να καταναλώνουν πάνω από 170 γραμμάρια άσπρου (albacore) τόνου την εβδομάδα, σύμφωνα με το Αμερικανικό Κολέγιο Μαιευτήρων και Γυναικολόγων (ACOG) που συστήνει επίσης την αποφυγή των ψαριών από ορισμένα τοπικά ποτάμια ή λίμνες που ίσως έχουν χημικά απόβλητα. Ο άσπρος τόνος περιέχει τρεις φορές παραπάνω υδράργυρο από τον κονσερβαρισμένο. Από την άλλη μεριά, ο κονσερβαρισμένος  τόνος έχει μεγάλες διακυμάνσεις σε υδράργυρο, από μάρκα σε μάρκα, και αυτό έχει κάνει κάποιους να λένε ότι και αυτός είναι επικίνδυνος.

Πόσα ψάρια στην εγκυμοσύνη;

Τα ψάρια, και ιδιαίτερα τα λιπαρά όπως ο σολομός και οι σαρδέλες, περιέχουν δύο λιπαρά οξέα, το EPA (εικοσαπεντανοϊκό οξύ) και το DHA (δοκοσαεξανοϊκό οξύ) τα οποία δεν βρίσκονται εύκολα σε άλλες τροφές -υπάρχουν επίσης στα αυγά, και περισσότερο όταν αυτά προέρχονται από κότες ελευθέρας βοσκής. Ιδιαίτερα το DHA θεωρείται απαραίτητο για την ανάπτυξη του εγκεφάλου.

Πολλές μελέτες έχουν δείξει μέχρι τώρα την σημασία του DHA για τον εγκέφαλο. Όταν αρουραίοι στερήθηκαν το DHA στη διατροφή τους, μειώθηκαν τα επίπεδά του κατά 50-80% στον εγκέφαλο τους και αυτό επέδρασε αρνητικά στη μάθηση και μνήμη. Τα θηλυκά ποντίκια που στερούνται το DHA στην εγκυμοσύνη, είναι πιο πιθανό να γεννήσουν απογόνους που θα αναπτύξουν σχιζοφρένεια ως ενήλικες.

Μια έρευνα που μέτρησε τα EPA και DHA στο αίμα εγκύων γυναικών βρήκε ότι εκείνες με τα χαμηλότερα επίπεδα στο πρώτο και στο δεύτερο τρίμηνο είχαν 10 φορές περισσότερες πιθανότητες για πρόωρο τοκετό. Τα ωμέγα-3 λιπαρά μπορούν να βοηθήσουν τις έγκυες γυναίκες να αποφύγουν τις αποβολές, τον διαβήτη κύησης και την προεκλαμψία. Σε μια μελέτη οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι τα παιδιά, ηλικίας 6-12 ετών, των μητέρων που έτρωγαν ψάρια 1-3 φορές την εβδομάδα κατά την εγκυμοσύνη είχαν μικρότερη περίμετρο μέσης, χαμηλότερη αρτηριακή πίεση και χαμηλότερη χοληστερόλη. Η έλλειψη των EPA και DHA θεωρείται ότι μπορεί να προκαλέσει κυτταρικό στρες στον πλακούντα ή την μητέρα, και οι ειδικοί λένε ότι πρέπει οι γυναίκες να λαμβάνουν αυτά τα λιπαρά σε όλη τη διάρκεια της εγκυμοσύνης τους.

Τα οφέλη των ψαριών δεν εξαντλούνται στα EPA και DHA. Ο Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (FDA) αναφέρει ότι ένα από τα θρεπτικά συστατικά που βρίσκονται στα ψάρια, η χολίνη, υποστηρίζει την ανάπτυξη του νωτιαίου μυελού του μωρού και τη γνωστική του ανάπτυξη. Επίσης, τα ψάρια παρέχουν πρωτεΐνες, σίδηρο, ιώδιο, σελήνιο, βιταμίνη D και βιταμίνη B12.

Ενώ, λοιπόν, τα ψάρια είναι μια σημαντική πηγή θρεπτικών συστατικών, η μεγάλη κατανάλωσή τους πρέπει να αποφεύγεται στην εγκυμοσύνη, σύμφωνα με την Δρ. Βάια Λήδα Χατζή, αναπληρώτρια καθηγήτρια προληπτικής ιατρικής στο Keck School of Medicine του Πανεπιστημίου της Νότιας Καλιφόρνια. Οι έγκυες γυναίκες θα πρέπει να καταναλώνουν 1-3 μερίδες ψαριών την εβδομάδα, όπως συνιστάται, αλλά όχι παραπάνω, λόγω της πιθανολογούμενης μόλυνσης με υδράργυρο και άλλους επίμονους οργανικούς ρύπους.

Αυτό ταιριάζει με τη σύσταση του FDA προς τις έγκυες και τις θηλάζουσες να τρώνε από 230 έως 340 γραμμάρια ψαριών την εβδομάδα -εκτός της απαγορευμένης λίστας. Ο FDA παρέχει μια λίστα ψαριών που θεωρούνται οι «καλύτερες επιλογές» κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Περιλαμβάνονται: γαύρος, σκουμπρί Ατλαντικού, μαύρο λαβράκι, γάδος, μπακαλιάρος, ρέγγα, στρείδια, πέρκα, γλώσσα, σολομός, χτένια, γαρίδες, σαρδέλες, αθερίνα, καλαμάρια και πέστροφα του γλυκού νερού.

Τί γίνεται με το σούσι;

Κάτι που πρέπει να προσέχουν οι έγκυες είναι το πώς παρασκευάζεται το ψάρι που τρώνε. Μπορείτε να φάτε σούσι εάν είστε έγκυος; Καλύτερα όχι. Το σούσι, το σασίμι και το σεβίτσε, καθώς επίσης  τα ωμά στρείδια, μύδια και χτένια, είναι τροφές που πρέπει να αποφεύγουν οι έγκυες επειδή μπορεί να περιέχουν παράσιτα ή βακτήρια, συμπεριλαμβανομένης της λιστέριας η οποία έχει συνδεθεί με σοβαρές επιπλοκές της εγκυμοσύνης.

Όλα τα θαλασσινά πρέπει να μαγειρεύονται και καμία τροφή δεν πρέπει να τρώγεται ωμή. Επίσης, χρειάζεται προσοχή με το καπνιστό ψάρι λόγω του κινδύνου λιστέριας, εκτός εάν είναι μαγειρεμένο τουλάχιστον στους 75 βαθμούς Κελσίου, κονσερβοποιημένο ή σταθερό στο ράφι.

Πώς θα καταλάβετε ότι τα θαλασσινά είναι πλήρως μαγειρεμένα; Τα ψάρια πρέπει να φαίνονται αδιαφανή και ξεφλουδισμένα. Τα οστρακοειδή όπως τα χτένια, οι γαρίδες και ο αστακός πρέπει να έχουν γαλακτώδη μορφή και τα θαλασσινά κοχύλια που ανοίγουν, όπως τα μύδια, θα πρέπει να τρώγονται μόνο αφού έχουν ψηθεί μέχρι να ανοίξουν.

Περίπλοκο το μήνυμα;

Κάποιοι πάντως πιστεύουν ότι όλα αυτά συνθέτουν ένα περίπλοκο σύνολο συμβουλών που μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες κάνοντας πολλές γυναίκες να εγκαταλείψουν εντελώς την κατανάλωση ψαριών. Και επικαλούνται μια μελέτη του 2022 που έδειξε ότι τα επίπεδα υδραργύρου μιας γυναίκας κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης πιθανότατα δεν έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην ανάπτυξη του παιδιού, με την προϋπόθεση ότι η μητέρα τρώει ψάρια.

Τα ευρήματα αυτά προήλθαν από 4.131 εγκύους της μελέτης Children of the 90s, στο Ηνωμένο Βασίλειο, και άλλες μελέτες στις Σεϋχέλλες. Δεν βρέθηκε να έχει σημασία ποιοι τύποι ψαριών καταναλώνονται, ίσως επειδή τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά στα ψάρια μπορούν να είναι προστατευτικά έναντι του υδραργύρου, σύμφωνα με τους ερευνητές της μελέτης. Η εξουδετέρωση της αρνητικής επίπτωσης μπορεί να οφείλεται στο σύνολο των θρεπτικών συστατικών των ψαριών, συμπεριλαμβανομένων των ωμέγα-3 λιπαρών, του ιωδίου, της βιταμίνης D και του σεληνίου. Η διαπίστωση αυτή έρχεται σε αντίθεση με τις συμβουλές προς τις έγκυες γυναίκες να μην τρώνε τα επτά είδη. Έτσι, λέγεται ότι επειδή υπάρχει ο κίνδυνος να χαθεί το μήνυμα, η σύσταση πρέπει να είναι για κατανάλωση τουλάχιστον δύο μερίδων την εβδομάδα, εκ των οποίων η μία να είναι λιπαρό ψάρι, και οι συμβουλές αποφυγής οποιουδήποτε είδους θα ήταν καλύτερα να παραληφθούν.