Έχει υπολογιστεί ότι το 20% των όλων των καρκίνων παγκοσμίως προκαλούνται από ιούς. Οι καρκινογόνοι ιοί εισέρχονται στα ανθρώπινα κύτταρα και επιφέρουν αλλοιώσεις στο DNA τους, κάτι που μπορεί να προκαλέσει καρκίνο όταν περάσουν μερικά χρόνια από την αρχική λοίμωξη.
Μέχρι σήμερα είναι γνωστό ότι επτά ιοί μπορούν να προκαλέσουν καρκίνο και ένας από αυτούς είναι ο ιός των ανθρώπινων θηλωμάτων (HPV). Ο HPV μεταδίδεται με τη σεξουαλική επαφή, αλλά και με τη δερματική επαφή. Είναι πολύ επικίνδυνος, με ορισμένα στελέχη του να προκαλούν σχεδόν το 5% όλων των καρκίνων παγκοσμίως. Άλλα στελέχη του να ευθύνονται για τα δερματικά κονδυλώματα.
O ιός είναι ιδιαίτερα διαδεδομένος. Σχεδόν όλα τα σεξουαλικώς ενεργά άτομα θα προσβληθούν από κάποιο τύπο HPV στη διάρκεια της ζωής τους. H πλειονότητα των ανθρώπων ξεπερνά τη λοίμωξη χωρίς σοβαρό πρόβλημα. Αλλά σε κάποιους, η μόλυνση από τον HPV γίνεται επίμονη. Ορισμένες από τις επίμονες μολύνσεις εξελίσσονται σε συγκεκριμένους τύπους καρκίνου όπως είναι του τραχήλου της μήτρας και του αιδοίου στις γυναίκες, τους πέους στους άνδρες, του πρωκτού και του στοματοφάρυγγα και στα δύο φύλα. Υπολογίζεται ότι κάθε έτος στην Ευρώπη εμφανίζονται 80.000 νέες περιπτώσεις καρκίνου που οφείλονται στον HPV.
Ο καρκίνος του τραχήλου της μήτρας
Ο καρκίνος του τραχήλου της μήτρας αποτελεί τον συχνότερο καρκίνο που προκαλεί ο ιός HPV. Είναι ένας αργά εξελισσόμενος καρκίνος, καθώς για να εκδηλωθεί, θα πρέπει η λοίμωξη να επιμείνει για αρκετά χρόνια. Ο καρκίνος αυτός σκοτώνει κάθε χρόνο σχεδόν 311.000 γυναίκες σε όλο τον κόσμο και το 99,7% των περιπτώσεων προκαλείται από τον HPV. Το 90% των θανάτων καταγράφεται σε χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος, αλλά και στις αναπτυγμένες χώρες ο αριθμός είναι σημαντικός -στις ΗΠΑ 36.000 γυναίκες πεθαίνουν κάθε χρόνο.
Η λοίμωξη προκαλεί αλλαγές στα κύτταρα του τραχήλου της μήτρας, γνωστές ως προκαρκινικές αλλοιώσεις. Χωρίς θεραπεία, η εξέλιξή τους μπορεί να είναι σε διηθητικό καρκίνο σε μια διάρκεια 5 έως 20 ετών. Εάν ανιχνευθούν οι προκαρκινικές αλλοιώσεις, μπορούν να αφαιρεθούν χειρουργικά και αυτό να αποτρέπει την εμφάνιση του καρκίνου.
Η ανίχνευσή των προκαρκινικών αλλοιώσεων μπορεί να γίνει με το τεστ Παπανικολάου που χρησιμοποιείται από τη δεκαετία του 1940. Όπου εφαρμόστηκε αυτό το τεστ σε εθνικά προγράμματα, για όλες τις γυναίκες ηλικίας 25-30 ετών, καταγράφηκε μεγάλη μείωση του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας. Οι προληπτικές εξετάσεις που συνιστώνται σήμερα είναι αυτές που μπορούν να ανιχνεύσουν το DNA του HPV στον τράχηλο. Το HPV DNA τεστ παρέχει έναν αποτελεσματικό μηχανισμό για τον εντοπισμό του HPV καθώς ανιχνεύει τον ιό και τον ταξινομεί σε υψηλού ή χαμηλού κινδύνου.
Ο HPV δεν προκαλεί καρκίνο μόνο στις γυναίκες αλλά και τους άνδρες. Έχουν περιγραφεί πάνω από 200 τύποι του και περίπου 40 από αυτούς σχετίζονται με μόλυνση στο γεννητικό σύστημα, τόσο των ανδρών όσο και γυναικών. Περίπου 14 τύποι σχετίζονται με καρκίνους των γεννητικών οργάνων, του πρωκτού και του στοματοφάρυγγα. Δύο τύποι, ο 16 και ο 18 ευθύνονται για πάνω από το 70% των καρκίνων του τραχήλου της μήτρας ενώ οι τύποι 6 και 11 είναι υπεύθυνοι για τα κονδυλώματα.
Ο καρκίνος του στοματοφάρυγγα
Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, έχει καταγραφεί μια ταχεία αύξηση του καρκίνου του λαιμού. Αυτό οφείλεται στη μεγάλη αύξηση ενός συγκεκριμένου καρκίνου που ονομάζεται στοματοφαρυγγικός καρκίνος (η περιοχή των αμυγδαλών και του πίσω μέρους του λαιμού). Η κύρια αιτία είναι ο HPV. Ο στοματοφαρυγγικός καρκίνος έχει γίνει πλέον πιο συχνός από τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας στις ΗΠΑ και στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ο HPV πιστεύεται ότι προκαλεί το 70% των καρκίνων του στοματοφάρυγγα στις ΗΠΑ και σχεδόν όλες οι περιπτώσεις έχουν αιτία το στέλεχος 16.
Για τον καρκίνο του στοματοφάρυγγα, ο κύριος παράγοντας κινδύνου είναι ο αριθμός των σεξουαλικών συντρόφων στη διάρκεια της ζωής, και ειδικά το στοματικό σεξ. Όσοι έχουν έξι ή περισσότερους συντρόφους με στοματικό σεξ στη ζωή τους έχουν 8,5 φορές περισσότερες πιθανότητες να αναπτύξουν καρκίνο του στοματοφάρυγγα από εκείνους που δεν κάνουν στοματικό σεξ.
Οι μελέτες τάσεων συμπεριφοράς δείχνουν ότι το στοματικό σεξ είναι πολύ διαδεδομένο σε ορισμένες χώρες. Σε μια μελέτη 1.000 ενηλίκων που υποβλήθηκαν σε αμυγδαλεκτομή για μη καρκινικούς λόγους στο Ηνωμένο Βασίλειο, το 80% ανέφερε ότι έκανε στοματικό σεξ κάποια στιγμή στη ζωή του. Ωστόσο, μόνο ένας μικρός αριθμός αυτών των ανθρώπων αναπτύσσει καρκίνο του στοματοφάρυγγα. Το γιατί δεν είναι ξεκάθαρο. Η θεωρία είναι ότι οι περισσότεροι άνθρωποι που κολλάνε HPV είναι σε θέση να γίνουν τελείως καλά. Ωστόσο, ένας μικρός αριθμός ανθρώπων δεν μπορεί να απαλλαγεί από τη μόλυνση, ίσως λόγω ελαττώματος σε μια συγκεκριμένη πτυχή του ανοσοποιητικού τους συστήματος. Σε αυτούς, ο ιός μπορεί να αναπαράγεται συνεχώς και με την πάροδο του χρόνου ενσωματώνεται τυχαία σε θέσεις στο DNA του ξενιστή, κάτι που μπορεί να κάνει τα κύτταρα καρκινικά.
Ο εμβολιασμός
Τα εμβόλια έχουν αποδειχτεί ιδιαίτερα αποτελεσματικά για την πρόληψη της μόλυνσης από τον HPV και αυτό προλαμβάνει επίσης τους καρκίνους που μπορεί να προκύψουν από την μόλυνση. Ο εμβολιασμός έναντι του ιού των ανθρωπίνων θηλωμάτων ενδείκνυται για την πρόληψη του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας, του καρκίνου του στοματοφάρυγγα, του πρωκτού και του πέους, όπως και των καλοήθων νοσημάτων που σχετίζονται με τον ιό.
Το εμβόλιο κατά του HPV στα νεαρά κορίτσια έχει εφαρμοστεί σε πολλές χώρες για την πρόληψη του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας. Σε χώρες που έχει εφαρμοστεί ο καθολικός εμβολιασμός εδώ και 16 χρόνια, τα ποσοστά των γεννητικών κονδυλωμάτων και του καρκίνου μειώθηκαν κατά 88% στα έφηβα κορίτσια και κατά 81% σε νεαρές ενήλικες γυναίκες.
Υπάρχουν αυξανόμενα στοιχεία, αν και έμμεσα, ότι το εμβόλιο μπορεί επίσης να είναι αποτελεσματικό στην πρόληψη της λοίμωξης από τον HPV στο στόμα. Επίσης τα στοιχεία υποδηλώνουν ότι τα αγόρια προστατεύονται μέσω της «ανοσίας της αγέλης» σε χώρες όπου υπάρχει υψηλή εμβολιαστική κάλυψη στα κορίτσια (πάνω από το 85%). Αλλά η κάλυψη μεταξύ των κοριτσιών πρέπει να είναι υψηλή, περίπου 85-90%, αν και αυτό δεν εγγυάται προστασία σε ατομικό επίπεδο, ειδικά στη σημερινή εποχή των διεθνών ταξιδιών -εάν, για παράδειγμα, κάποιος κάνει σεξ με άτομο από χώρα με χαμηλή κάλυψη. Σίγουρα δεν υπάρχει επαρκής προστασία σε χώρες όπου η εμβολιαστική κάλυψη των κοριτσιών είναι χαμηλή -στις ΗΠΑ μόνο το 54% των εφήβων ηλικίας 13-15 ετών είχαν λάβει δύο ή τρεις δόσεις κατά του HPV το 2020.
Πολλές χώρες, συμπεριλαμβανομένου του Ηνωμένου Βασιλείου, της Αυστραλίας και των ΗΠΑ, έχουν επεκτείνει τις εθνικές τους συστάσεις για τον εμβολιασμό κατά του HPV ώστε να συμπεριλάβουν και τα αγόρια. Έτσι, ο εμβολιασμός συστήνεται πλέον για αγόρια και κορίτσια στην ηλικία των 9–11 ετών, πριν την έναρξη της σεξουαλικής δραστηριότητας για μεγαλύτερη προστασία -υπάρχουν ενδείξεις από μελέτες πληθυσμού ότι, πιθανώς σε μια προσπάθεια να απέχουν από τη διεισδυτική επαφή, έχει αυξηθεί το στοματικό σεξ στα νεαρά άτομα, κάτι που αυξάνει τον κίνδυνο για καρκίνο του στοματοφάρυγγα.
Στην Ελλάδα, από την Άνοιξη του 2022, στο Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών παιδιών και εφήβων εντάχθηκε ο εμβολιασμός κατά του HPV και στα αγόρια ηλικίας 9 έως 18 ετών -για τα κορίτσια το εμβόλιο χορηγείται δωρεάν ήδη αρκετά χρόνια. Σε περίπτωση που ο εμβολιασμός δεν γίνει στη συνιστώμενη ηλικία, μπορεί να γίνει έως την ηλικία των 18 ετών. Διατίθεται το εννεαδύναμο εμβόλιο για τον HPV, το Gardasil 9. Το εμβόλιο προστατεύει από εννιά τύπους του ιού (6, 11, 16, 18, 31, 33, 45, 52, 58). Παρέχει προστασία από επτά καρκινογόνους τύπους που προκαλούν στο 90% των καρκίνων του τραχήλου της μήτρας. Περιλαμβάνει δύο δόσεις για στις ηλικίες των 9-15 ετών και τρεις δόσεις για τις ηλικίες των 15-26 ετών. Αποζημιώνεται πλήρως για τα αγόρια και τα κορίτσια ηλικίας 15-18 ετών.
Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, ο καρκίνος του τραχήλου μήτρας θα έχει εξαλειφθεί ως παγκόσμιο πρόβλημα δημόσιας υγείας όταν όλες οι χώρες καταφέρουν να έχουν λιγότερα από 4 περιστατικά ανά 100.000 γυναίκες ετησίως. Αυτό θα μπορέσει να επιτευχθεί με τον εμβολιασμό, τον προσυμπτωματικό έλεγχο με υψηλής ακρίβειας εξέταση (HPV DNA τεστ) και την ενδεδειγμένη θεραπεία των προκαρκινικών αλλοιώσεων. Για να επιτευχθεί η εξάλειψη του καρκίνου του τραχήλου μέχρι το 2030, σε κάθε χώρα θα πρέπει το 90% των κοριτσιών μέχρι 15 ετών να έχει εμβολιαστεί πλήρως. Να σημειωθεί ότι υπάρχει ένα σημαντικό ποσοστό σε ορισμένους πληθυσμούς που αντιτίθενται στον εμβολιασμό κατά του HPV λόγω ανησυχιών για την ασφάλεια, την αναγκαιότητα ή, σπανιότερα, λόγω ανησυχιών σχετικά με την ενθάρρυνση της “ασωτίας”.
