Ξυπνάτε κάποιες μέρες και σκέφτεστε, “όταν ήμουν νεότερος, χρειαζόμουν λιγότερο ύπνο για να ξεκουραστώ, αλλά τώρα χρειάζομαι 10 ώρες” ή έχετε σηκωθεί από ένα παγκάκι και το σώμα σας αργεί να βρει την ευκινησία του;
Σχεδόν όλοι βιώνουν τέτοιου είδους τα σημάδια γήρανσης. Υπάρχουν όμως κάποιοι άνθρωποι που φαίνεται να αψηφούν την ηλικία τους. Για παράδειγμα, η αείμνηστη δικαστής του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ, Ruth Bader Ginsberg, έμεινε στο εδώλιο μέχρι το θάνατό της, σε ηλικία 87 ετών. Και ο ηθοποιός Paul Rudd ανακηρύχθηκε από το περιοδικό People ως ο «πιο σέξι άντρας εν ζωή» το 2021 σε ηλικία 52 ετών, ενώ έμοιαζε 30. Είναι η ηλικία απλώς ένας αριθμός;
Οι ερευνητές έχουν εστιάσει την προσοχή τους στην κατανόηση των αιτιών και των παραγόντων κινδύνου ασθενειών που σχετίζονται με την ηλικία όπως η άνοια, η οστεοπόρωση και ο καρκίνος. Αλλά πολλοί αγνοούν τον κύριο παράγοντα κινδύνου για όλες αυτές τις ασθένειες, που είναι η ίδια η γήρανση. Περισσότερο από οποιονδήποτε μεμονωμένο παράγοντα κινδύνου, όπως το κάπνισμα ή η έλλειψη άσκησης, ο αριθμός των ετών που έχετε ζήσει προβλέπει την εμφάνιση μιας νόσου. Η ηλικία είναι που αυξάνει τον κίνδυνο των χρόνιων ασθενειών, έως και χίλιες φορές. Αλλά δεν γερνούν όλοι οι άνθρωποι με τον ίδιο ρυθμό. Κάποιος στα 80 του μπορεί να είναι κλινήρης και να μην μπορεί να θυμηθεί τα παιδιά του και άλλος να είναι δραστήριος, λειτουργικός και να ξεκινήσει ακόμα μαθήματα στο Πανεπιστήμιο.
Ενώ η ηλικία είναι ο βασικός παράγοντας κινδύνου για πολλές χρόνιες ασθένειες, αυτός ο αριθμός δεν είναι ένας αξιόπιστος δείκτης του πόσο ευάλωτοι είστε σε ασθένειες που σχετίζονται με την ηλικία. Ένας λόγος είναι ότι υπάρχει διαφορά μεταξύ της χρονολογικής ηλικίας ή και της βιολογικής (πραγματικής) ηλικίας -της φυσικής και λειτουργικής σας ικανότητας. Έτσι οι επιστήμονες σήμερα ενδιαφέρεται να μετρήσουν τη βιολογική ηλικία.
Η βιολογική γήρανση είναι πολύπλευρη. Προέρχεται από ένα σύνθετο μείγμα γενετικών χαρακτηριστικών και επηρεάζεται επίσης από παράγοντες όπως το περιβάλλον, το στρες, η διατροφή, η άσκηση και η σύνθεση του μικροβιώματος.
Κάποτε πιστευόταν ότι η γενετική δεν είχε ουσιαστική επίδραση στη γήρανση και τη μακροζωία, αλλά, στις αρχές της δεκαετίας του 1990 οι ερευνητές δημοσίευσαν τις πρώτες μελέτες που εντόπισαν γονίδια που ήταν σε θέση να παρατείνουν τη διάρκεια ζωής ενός μικρού στρογγυλού σκουληκιού. Από τότε, πολλαπλές παρατηρήσεις υποστηρίζουν την επίδραση της γενετικής στη γήρανση. Για παράδειγμα, τα παιδιά των μακρόβιων γονέων και ακόμη και εκείνων που έχουν μακρόβια αδέρφια τείνουν να ζουν περισσότερο. Οι ερευνητές έχουν μέχρι σήμερα εντοπίσει πολλά γονίδια που επηρεάζουν τη μακροζωία και παίζουν ρόλο στην ανθεκτικότητα και την προστασία από το στρες. Αυτά περιλαμβάνουν γονίδια που επιδιορθώνουν το DNA, προστατεύουν τα κύτταρα από τις ελεύθερες ρίζες και ρυθμίζουν τα επίπεδα σωματικού λίπους.
Είναι σαφές από μελέτες σε πανομοιότυππους διδύμους -που μοιράζονται τα ίδια γονίδια αλλά ακριβώς όχι την ίδια διάρκεια ζωής- ότι τα γονίδια δεν είναι ο μόνος παράγοντας που επηρεάζει τη γήρανση. Πιθανότατα τα γονίδια επηρεάζουν τη βιολογική ηλικία μόνο κατά 20-30%. Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες όπως η κοινωνική σύνδεση, ο ύπνος, η κατανάλωση νερού, η άσκηση και η διατροφή, και το τρόπος ζωής επηρεάζουν σε μεγαγαλύτερο βαθμό.
Η κοινωνική διασύνδεση είναι απαραίτητη για την ευημερία σε όλη τη ζωή. Αρκετές μελέτες έχουν αναφέρει ισχυρή σχέση μεταξύ κοινωνικής απομόνωσης και αυξημένου άγχους, νοσηρότητας και θνησιμότητας. Οι κοινωνικές σχέσεις μπορεί να είναι δύσκολο να διατηρηθούν με την πάροδο του χρόνου λόγω απώλειας οικογένειας και φίλων, κατάθλιψης, χρόνιων ασθενειών ή άλλων παραγόντων.
Ομοίως, η διατροφή και η άσκηση φαίνεται να είναι ισχυροί παράγοντες επιρροής της βιολογικής ηλικίας. Οι λεγόμενες “μπλε ζώνες” -στις οποίες συγκαταλέγεται και η Ικαρία- είναι περιοχές του πλανήτη όπου οι άνθρωποι ζουν μακρά ζωή, έχουν υγιή γήρανση, κοινωνική σύνδεση, είναι σωματικά δραστήριοι και κάνουν μια διατροφή φυτικής προέλευσης.
Αν και μελέτες σχετικά με τις επιπτώσεις των διατροφικών παρεμβάσεων στη μακροζωία, όπως η διαλείπουσα νηστεία και η χρονικά περιορισμένη σίτιση, δεν έχουν δοκιμαστεί αυστηρά, δείχνουν να έχουν πολλά οφέλη για την υγεία, συμπεριλαμβανομένης της καλύτερης ρύθμισης της γλυκόζης και της ινσουλίνης.
Επιγενετικά ρολόγια και μεταβολίτες
Οι επιστήμονες ενδιαφέρονται να εντοπίσουν ένα μόριο που είναι αρκετά ευαίσθητο ώστε να χρησιμεύσει ως το “δακτυλικό αποτύπωμα” της βιολογικής ηλικίας. Υπάρχουν ορισμένοι τέτοιοι μοριακοί δείκτες και μια κατηγορία είναι τα επιγενετικά ρολόγια. Η επιγενετική είναι χημικές τροποποιήσεις του DNA που ελέγχουν τη λειτουργία των γονιδίων. Τα γονίδιά μας δεν παραμένουν όλα ακριβώς ίδια κατά τη διάρκεια της ζωής γιατί μπορεί να εμφανιστούν μεταλλάξεις, αλλά αυτό που αλλάζει επίσης είναι η “έκφρασή” τους, δηλαδή η λειτουργία τους.
Για να γίνει κατανοητό γιατί ορισμένοι γερνούν καλύτερα από άλλους -ή γιατί ορισμένα ζώα δεν έχουν τις ασθένειες της ανθρώπινης γήρανσης- πρέπει να διερευνηθούν οι «επιγενετικές αλλαγές» στην πορεία της ζωής. Οι επιγενετικές αλλαγές είναι μηχανισμοί που μπορούν να καθορίσουν ποια γονίδια ενεργοποιούνται ή απενεργοποιούνται και επηρεάζουν ακόμα και τους απογόνους, που σημαίνει ότι έχουν τεράστια επιρροή στην πορεία της εξέλιξης ενός είδους.
Το DNA μπορεί σε διάφορες θέσεις, να «σημαδευτεί» από μια ομάδα μορίων, τα μεθύλια, σε ένα μοτίβο που αλλάζει με την ηλικία και θα μπορούσε ενδεχομένως να λειτουργήσει ως ένδειξη για τη γήρανση. Αυτά τα επιγενετικά ρολόγια είναι πολύτιμα για την πρόβλεψη της χρονολογικής ηλικίας, αλλά δεν ισοδυναμούν με τη βιολογική ηλικία. Επιπλέον, δεν είναι σαφές πώς λειτουργούν τα επιγενετικά σημάδια ή πώς συμβάλλουν στη γήρανση.
Ένας άλλος γνωστός δείκτης βιολογικής ηλικίας είναι η συσσώρευση δυσλειτουργικών κυττάρων που ονομάζονται γηρασμένα κύτταρα ή “κύτταρα ζόμπι”. Τα κύτταρα γερνούν όταν βιώνουν πολλαπλούς τύπους στρες και καταστρέφονται τόσο πολύ που δεν μπορούν πλέον να διαιρεθούν, απελευθερώνοντας μόρια που προκαλούν χρόνια φλεγμονή. Μελέτες σε ζώα έχουν δείξει ότι η απαλλαγή από αυτά τα κύτταρα μπορεί να βελτιώσει τη διάρκεια της υγείας. Ωστόσο, αυτό που ορίζει ξεκάθαρα τα γηρασμένα κύτταρα στους ανθρώπους είναι ακόμα άγνωστο, γεγονός που καθιστά δύσκολη την παρακολούθηση ως μέτρο βιολογικής ηλικίας.
Στα άκρα αυτών των χρωμοσωμάτων υπάρχουν επαναλαμβανόμενες εκτάσεις DNA που ονομάζονται τελομερή και σχηματίζουν ένα προστατευτικό κάλυμμα για την πρόληψη της βλάβης στο γενετικό υλικό. Τα τελομερή μικραίνουν κάθε φορά που ένα κύτταρο διαιρείται, που σημαίνει ότι με τη γήρανση γίνονται όλο και πιο κοντά και πιο πιθανό να χάνουν την ικανότητά τους να προστατεύουν το DNA. Η βλάβη στο γενετικό υλικό μπορεί να οδηγήσει σε μεταλλάξεις που προκαλούν ανεξέλεγκτη διαίρεση των κυττάρων, με αποτέλεσμα τον καρκίνο. Τα κύτταρα αποφεύγουν να γίνουν καρκινικά όταν τα τελομερή τους γίνονται πολύ κοντά, μπαίνοντας σε μια κατάσταση ζόμπι που εμποδίζει τη διαίρεση των κυττάρων.
Τέλος, το σώμα απελευθερώνει μοναδικούς μεταβολίτες, ή χημικά αποτυπώματα, ως υποπροϊόντα του φυσιολογικού μεταβολισμού. Αυτοί οι μεταβολίτες παίζουν δυναμικό και άμεσο ρόλο στη φυσιολογική ρύθμιση και μπορούν να ενημερώσουν τη λειτουργική υγεία. Οι ερευνητές προσπαθούν να βρουν την ακριβή σύνθεση αυτών των χημικών ουσιών για να καταλάβουν ποια μπορεί να μετρήσει καλύτερα τη βιολογική ηλικία. Παραμένει πολλή δουλειά ακόμη όχι μόνο για τον εντοπισμό αυτών των μεταβολιτών, αλλά και για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο επηρεάζουν τη βιολογική ηλικία.
