Καθώς η ψυχιατρική, η οποία χρησιμοποιεί ιατρικές και βιολογικές μεθόδους για τη θεραπεία ψυχικών διαταραχών, έχει ξεπεράσει σε μεγάλο βαθμό την ψυχοθεραπεία που βασίζεται στη συζήτηση και τη συμβουλευτική, οι ψυχοθεραπευτές έχουν αναζητήσει εναλλακτικές λύσεις. Μια προσέγγιση είναι o εστιασμός στην ενίσχυση της ευτυχίας των υγιών ανθρώπων. Η «θετική ψυχολογία» πρόσφατα επεκτάθηκε για να περιλάβει όχι μόνο ψυχολόγους, αλλά και κοινωνικούς λειτουργούς, και “προπονητές ζωής”. Βλέπουμε τα αρνητικά συναισθήματα ως ανεπιθύμητα και δυσπροσαρμοστικά, αλλά αυτό δεν ισχύει πάντα. Τα αρνητικά συναισθήματα είναι προϊόν της ανθρώπινης πολυπλοκότητας και είναι εξίσου σημαντικά με τα θετικά.
Ίσως η πιο κοινή συμβουλή που δίνουν οι θετικοί ψυχολόγοι είναι ότι πρέπει να αδράξουμε τη μέρα και να ζήσουμε τη στιγμή. Κάνοντας αυτό μας βοηθά να είμαστε πιο θετικοί και να αποφύγουμε τρία ακατέργαστα συναισθήματα: μεταμέλεια, θυμό και ανησυχία. Ο σκοπός είναι να μην λυπόμσε για πράγματα του παρελθόντος ή να ανησυχούμε για το μέλλον. Αλλά η ανθρώπινη ψυχολογία είναι εξελικτικά προσαρμοσμένη για να ζήσει στο παρελθόν και στο μέλλον. Δεν μπορείτε να μάθετε χωρίς να σκεφτείτε το παρελθόν και δεν μπορείτε να σχεδιάσετε χωρίς να σκεφτείτε το μέλλον.
Όλα τα συναισθήματα, καλά ή κακά, είναι αντιδράσεις σε γεγονότα στο περιβάλλον ενός ατόμου και εξυπηρετούν τον σκοπό να ειδοποιήσουν το άτομο για σημαντικές καταστάσεις που απαιτούν ενέργειες. Η μεταμέλεια, για παράδειγμα, που μπορεί να μας κάνει να υποφέρουμε, είναι ένας απαραίτητος νοητικός μηχανισμός για να μάθει κανείς από τα λάθη του και να αποφύγει την επανάληψη τους. Υποδεικνύει ότι ένα άτομο χρειάζεται να αναζητήσει βοήθεια ή συναισθηματική υποστήριξη. Η ανησυχία για το μέλλον μας παρακινεί να κάνουμε κάτι που είναι δυσάρεστο σήμερα, αλλά μπορεί να μας γλιτώσει από μια μεγαλύτερη απώλεια στο μέλλον. Ο θυμός μπορεί να υποδηλώνει ότι πρέπει να αναληφθεί δράση για να ξεπεραστεί ένα εμπόδιο και μας παρακινεί για καλύτερα αποτελέσματα.
Επίσης, οι αρνητικές διαθέσεις μας κάνουν λιγότερο ευκολόπιστους και πιο σκεπτικιστές. Μελέτες έχουν υπολογίσει ότι το 80% των ανθρώπων στη Δύση έχουν στην πραγματικότητα μια προκατάληψη αισιοδοξίας. Χρειάζεται, λοιπόν, να είμαστε πιο αισιόδοξοι; Η προκατάληψη της αισιοδοξίας συνδέεται με την υπερβολική αυτοπεποίθηση -πιστεύοντας ότι είμαστε γενικά καλύτεροι από τους άλλους. Αυτό μπορεί να γίνει πρόβλημα στις σχέσεις, όπου χρειάζεται λίγη ταπεινοφροσύνη. Μπορεί επίσης να μας κάνει να μην προετοιμαστούμε σωστά για ένα δύσκολο έργο και να αποτύχουμε.
Η μεταμέλεια
Η μεταμέλεια είναι μια αντίδραση σε ένα απογοητευτικό γεγονός στη ζωή μας, μια επιλογή που κάναμε που δεν μπορεί να αλλάξει, κάτι που είπαμε ότι δεν μπορούμε να το πάρουμε πίσω. Είναι από εκείνα τα βαριά ενοχλητικά συναισθήματα που μπορούν να διαρκέσουν για λεπτά, μέρες, χρόνια ή ακόμα και μια ζωή.
Οι μελέτες απεικόνισης αποκαλύπτουν ότι αυτό το συναίσθημα δείχνει μια αυξημένη δραστηριότητα σε μια περιοχή του εγκεφάλου που ονομάζεται μεσαίος κογχομετωπιαίος φλοιός (medial orbitofrontal cortex). Η αντιμετώπιση είναι δύσκολη λόγω άλλων αρνητικών συναισθημάτων που συνδέονται, όπως η λύπη, οι τύψεις και η ανικανότητα. Δεν είναι μόνο κάτι δυσάρεστο είναι και ανθυγιεινό. Αυξάνεται το άγχος μας, επηρεάζεται η ισορροπία των ορμονών και πέφτει το ανοσοποιητικό σύστημα. Οι τύψεις είναι ένα οδυνηρό συναίσθημα που βιώνει κανείς όταν συνειδητοποιεί ότι μια διαφορετική απόφαση θα είχε οδηγήσει σε ένα καλύτερο αποτέλεσμα. Και είναι κάτι που προσπαθούμε να αποφύγουμε.
Αλλά η έρευνα δείχνει ότι η ικανότητα να βιώνουμε μεταμέλεια είναι ένα αναπτυξιακό επίτευγμα που σχετίζεται με τη μάθηση για καλύτερες επιλογές. Η αδράνεια -η μη επιδίωξη για κάτι- είναι που συνήθως μας κάνει να μετανιώνουμε. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τους άνδρες όταν πρόκειται για ρομαντικές σχέσεις. «Αν της είχα ζητήσει ραντεβού, ίσως τώρα να ήμασταν παντρεμένοι». Οι κακές αποφάσεις προκαλούν μεγαλύτερη λύπη όταν είναι πιο δύσκολο να δικαιολογηθούν.
Η μεταμέλεια είναι ένα περίπλοκο συναίσθημα. Είναι επώδυνο και συχνά φαίνεται να μην εξυπηρετεί κανένα σκοπό, ιδιαίτερα καθώς μεγαλώνουμε. Ό,τι έγινε, έγινε, και είναι απλώς χάσιμο χρόνου να το σκέφτεται κανείς. Ωστόσο, η έρευνα δείχνει ότι σε όλους και ιδιαίτερα στα παιδιά, η ικανότητα να βιώνουν αυτό το συναίσθημα οδηγεί σε καλύτερες αποφάσεις. Τα ευρήματα όχι μόνο υποδεικνύουν ένα θετικό στοιχείο, αλλά ότι η απουσία αυτού του συναισθήματος μπορεί να είναι χαρακτηριστικό διαταραχής της προσωπικότητας.
Ο θυμός
Από την ίδρυση της δυτικής ηρωικής μυθολογίας και ήδη από την Ιλιάδα του Ομήρου που ξεκινά με τον δίκαιο θυμό του Αχιλλέα, η λογοτεχνική παράδοση έχει δώσει το δικαίωμα της παραγωγικής χρήσης του θυμού -κυρίως στους άντρες. Ο θυμός μερικές φορές είναι ένα ευγενές συναίσθημα που δημιουργεί ήρωες. Αν και συχνά εκλαμβάνεται ως αρνητικό συναίσθημα, μπορεί να είναι ένα ισχυρό κίνητρο για να πετύχουμε δύσκολους στόχους στη ζωή τους.
Σε μια μελέτη, για να κατανοήσουν καλύτερα τον ρόλο του θυμού στην επίτευξη των στόχων, οι ερευνητές διεξήγαγαν μια σειρά πειραμάτων στα οποία συμμετείχαν πάνω από 1.000 άτομα. Προκάλεσαν είτε μια συναισθηματική απόκριση (όπως θυμό, διασκέδαση, επιθυμία ή λύπη) είτε μια ουδέτερη συναισθηματική κατάσταση και στη συνέχεια παρουσίασαν στους συμμετέχοντες έναν δύσκολο στόχο. Σε ένα πείραμα, έδειξαν στους συμμετέχοντες γραφικά σχεδιασμένα να προκαλούν συγκεκριμένες συναισθηματικές ή ουδέτερες αποκρίσεις και στη συνέχεια τους ζητήθηκε να λύσουν μια σειρά από γρίφους λέξεων. Σε ένα άλλο, ο στόχος ήταν να επιτευχθούν υψηλές βαθμολογίες σε ένα απαιτητικό βιντεοπαιχνίδι σκι (αποφυγή σημαιών σε μια διαδρομή σλάλομ) και σε ένα άλλο πιο εύκολο που περιλάμβανε μόνο ένα άλμα. Η πρόκληση θυμού βελτίωσε την ικανότητα των ανθρώπων να πετύχουν τους στόχους τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις, συσχετίστηκε με αυξημένες βαθμολογίες ή μικρότερους χρόνους απόκρισης. Σε ένα πείραμα, αύξησε την εξαπάτηση για να επιτευχθεί καλύτερο αποτέλεσμα.
Σε μια ανάλυση σειράς ερευνών που συλλέχθηκαν κατά τις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ το 2016 και το 2020, πριν από τις εκλογές, οι άνθρωποι κλήθηκαν να βαθμολογήσουν πόσο θυμωμένοι θα ήταν αν ο υποψήφιος που υποστήριζαν δεν κέρδιζε. Αυτοί που δήλωσαν ότι θα ήταν πιο θυμωμένοι, είχαν περισσότερες πιθανότητες να ψηφίσουν στις εκλογές -ο θυμός τους παρακίνησε. Αυτά τα ευρήματα δείχνουν ότι ο θυμός αυξάνει την προσπάθεια για την επίτευξη ενός επιθυμητού στόχου.
Τα αποτελέσματα του θυμού στην ώθηση των ανθρώπων να επιδιώξουν και να επιτύχουν τους στόχους τους είναι καλύτερα όταν οι υπάρχουν δύσκολες καταστάσεις. Ο θυμός δεν φαίνεται να συνεισφέρει στην επίτευξη εύκολων στόχων, όπως στο βιντεοπαιχνίδι με άλμα με σκι. Η διασκέδαση και η επιθυμία συσχετίζονται επίσης με καλύτερη επίτευξη των στόχων.
Η ανησυχία
Όταν το απρόβλεπτο ή η αβεβαιότητα μας ωθεί να αναλογιστούμε την προοπτική ενός ζοφερού μέλλοντος, τροφοδοτεί μια κατάσταση ανησυχίας ή άγχους. Η ανησυχία προκαλεί μια σειρά από αμυντικές συμπεριφορές απέναντι σε απειλές που είναι κάπως απομακρυσμένες από την τρέχουσα εμπειρία μας. Είναι λιγότερο ακραία από τον φόβο που προκαλείται από άμεσες, καταστάσεις όπως μια σωματική επίθεση. Η ανησυχία πυροδοτεί την απελευθέρωση ορμονών του στρες και αναδιοργανώνει τις προτεραιότητές μας για να προετοιμαστούμε σε μια μελλοντική απειλή. Είναι οπωσδήποτε από τα χειρότερα συναισθήματα.
Αλλά σε ήπια επίπεδα, η ανησυχία και το άγχος μπορεί να είναι ευεργετικά για την επίλυση προβλημάτων. Σε υψηλά επίπεδα ξοδεύονται γνωστικοί πόροι που απαιτούνται για άλλες εργασίες. Σε μια μελέτη, διερευνήθηκε πώς το άγχος επηρεάζει την απόδοση σε μια εργασία οπτικής αναζήτησης. Δόθηκε στους συμμετέχοντες ο ρόλος των ελεγκτών ασφαλείας πτήσεων και τους ζητήθηκε να εντοπίσουν σχήματα «Τ» ανάμεσα σε μια οθόνη. Όταν αγχώθηκαν με την παροχή μερικών απρόβλεπτων κραδασμών, οι συμμετέχοντες έτειναν να μην βλέπουν ένα δεύτερο «Τ» στην οθόνη.
Σε αντίθεση με το άγχος, ο φόβος λειτουργεί διαφορετικά. Είναι η απόκρισή μας σε παρόντα κίνδυνο. Ο φόβος προκαλεί μια αντίδραση μάχης ή φυγής ή παγώματος και ανακατευθύνει τους σωματικούς πόρους για την αντιμετώπιση της απειλής. Στη δίνη του φόβου, η προσοχή στρέφεται προς την απειλή, για να προσδιορίσει τι ακριβώς είναι. Όταν αντιλαμβανόμαστε κάτι ως επικίνδυνο, οι αισθητηριακές εισροές αναμεταδίδονται πρώτα στην αμυγδαλή. Αυτή η μικρή, σε σχήμα αμυγδάλου, περιοχή του εγκεφάλου ανιχνεύει τη συναισθηματική σημασία μιας κατάστασης και ασκεί επιρροή σε άλλα μέρη του εγκεφάλου.
Οι πρόγονοί μας δεν είχαν πολύ χρόνο να σκεφτούν πότε ένα λιοντάρι έτρεχε κατά πάνω στους και έπρεπε να δράσουν γρήγορα. Έτσι η αμυγδαλή εξελίχθηκε για να παρακάμπτει τις περιοχές του εγκεφάλου που εμπλέκονται με τη λογική σκέψη και μπορεί να προκαλέσει άμεσα τις σωματικές αποκρίσεις. Ο ιππόκαμπος είναι κοντά και στενά συνδεδεμένος με την αμυγδαλή. Συμμετέχει στην απομνημόνευση του τί είναι ασφαλές ή επικίνδυνο. Ο ιππόκαμπος και ο προμετωπιαίος φλοιός βοηθούν τον εγκέφαλο να ερμηνεύσει σωστά μια απειλή. Ο προμετωπιαίος φλοιός μπορεί επίσης να μας διδάξει τον φόβο με βάση την εμπειρία.
Ο φόβος και η αγωνία κάνουν τον εγκέφαλο να επαγρυπνά, τις κόρες των ματιών να διαστέλλονται, την καρδιά να χτυπά πιο γρήγορα και την αρτηριακή πίεση να αυξάνεται. Η γλυκόζη στο αίμα και στους σκελετικούς μύες αυξάνεται. Τα όργανα που δεν είναι ζωτικής σημασίας για την επιβίωση, όπως το γαστρεντερικό σύστημα, επιβραδύνουν. Ενεργοποιείται το συμπαθητικό νευρικό σύστημα, το πεντάλ που επιταχύνει τα συστήματα μάχης ή φυγής. Οι συμπαθητικοί νευρώνες εξαπλώνονται σε όλο το σώμα και είναι ιδιαίτερα πυκνοί στην καρδιά, τους πνεύμονες και τα έντερα. Ενεργοποιούν τα επινεφρίδια για να απελευθερώσουν ορμόνες όπως η αδρεναλίνη. Στους πνεύμονες, τα σήματα διαστέλλουν τους αεραγωγούς και συχνά αυξάνουν τον ρυθμό και το βάθος της αναπνοής, κάτι που μερικές φορές έχει ως αποτέλεσμα ένα αίσθημα δύσπνοιας. Οι σωματικές αισθήσεις αναμεταδίδονται πίσω στον εγκέφαλο μέσω των οδών του νωτιαίου μυελού. Ο ήδη ανήσυχος και σε εγρήγορση εγκέφαλος επεξεργάζεται αυτά τα σήματα σε συνειδητό και ασυνείδητο επίπεδο.
Λόγω των έντονων φυσιολογικών απαιτήσεων, οι παρατεταμένοι και επαναλαμβανόμενοι φόβοι είναι επιζήμιοι για τον εγκέφαλο και το σώμα. Στη διαταραχή του μετατραυματικού στρες, η αμυγδαλή είναι συρρικνωμένη και λιγότερο ικανή να δημιουργεί ακριβείς μνήμες για τις απειλές και μένουν μόνο γενικευμένες αναμνήσεις φόβου. Αντί να πυροδοτούνται από πραγματικές απειλές, αυτοί οι φόβοι μπορούν να προκληθούν από ερεθίσματα που μοιάζουν μόνο με τον αρχικό κίνδυνο, ή μπορεί ακόμη και να εμφανιστούν χωρίς πραγματικό λόγο.
Όμως η ανησυχία και ο φόβος δεν πρέπει να αποφεύγονται πάντα. Έχουμε εξελιχθεί αναλαμβάνοντας ρίσκο και οι περισσότερες ανθρώπινες ενέργειες μπορούν να θεωρηθούν ότι περιέχουν ένα στοιχείο κινδύνου. Καθώς κάνουμε ποδήλατο, κινδυνεύουμε να πέσουμε. Καθώς πηγαίνουμε σε ένα ραντεβού, κινδυνεύουμε να μας απορρίψουν ή να μην περάσουμε καλά. Και καθώς ταξιδεύουμε στο φεγγάρι, κινδυνεύουμε να μην επιστρέψουμε. Αν αποφεύγαμε κάθε φόβο και ανησυχία δεν θα κάναμε τίποτα από όλα αυτά. Μάλιστα, υπάρχουν φορές που απολαμβάνουμε τον φόβο όπως στα ακραία σπορ ή βλέποντας ταινίες τρόμου. Η έκθεση στον φόβο προκαλεί έκρηξη αδρεναλίνης και άλλων χημικών ουσιών. Τελικά οι τρομακτικές εμπειρίες μπορεί αργότερα να είναι μερικές φορές διασκεδαστικές, προσφέροντας ένα είδος τόνωσης της αυτοπεποίθησης -αφού αντιμετωπίσαμε ορδές από ζόμπι στην ταινία που είδαμε, μπορούμε να νιώσουμε ανίκητοι.
