Μπορεί ο λόγος που παχαίνουμε να είναι ότι τρώμε περισσότερο από όσο πρέπει αλλά δεν είναι αυτή ολόκληρη η ιστορία. Η αρχική θεωρία ήταν ότι η παχυσαρκία προκαλείται από υπερβολική κατανάλωση και λίγη σωματική δραστηριότητα αλλά η εξήγηση δεν θεωρείται πλέον επαρκής. Όλα τα πλάσματα στη Γη, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων, τρώνε όταν πεινούν και σταματούν όταν χορτάσουν. Κάθε κύτταρο του σώματός μας ξέρει αν έχουμε πάρει αρκετό φαγητό ή όχι. Κάτι λοιπόν πρέπει διαταράσσει αυτόν το μηχανισμό αίσθησης σε ορισμένους ανθρώπους κατά τη διάρκεια της ζωής με τη λαιμαργία και τη νωθρότητα να είναι απλώς οι εξωτερικές εκδηλώσεις.
Υπάρχουν στοιχεία που υποστηρίζουν την ιδέα ότι ορισμένα μόρια του περιβάλλοντος, έστω και αν δεν παρέχουν θερμίδες στο σώμα, προκαλούν παχυσαρκία. Αυτά τα «παχυσογόνα» ή «παχυσαρκογόνα» είναι ρύποι του περιβάλλοντος ή άλλα μόρια που δεν παρέχουν θερμίδες που απορρυθμίζουν το μηχανισμό ελέγχου του βάρους του σώματος. Ορισμένα αντικαταθλιπτικά είναι γνωστό ότι προκαλούν αύξηση του βάρους και αυτό είναι μια απόδειξη ότι οι χημικές ουσίες μπορεί να έχουν παρενέργειες που επηρεάζουν το μεταβολισμό μας.
Πειράματα σε ζώα έχουν δείξει ότι η έκθεση σε χημικές ουσίες που βρίσκονται σε πλαστικά, συντηρητικά, φυτοφάρμακα και επιβραδυντικά φλόγας, μπορεί να προκαλέσουν μεταβολικές διαταραχές, συμπεριλαμβανομένου του διαβήτη και της παχυσαρκίας. Τέτοιες ουσίες που έχουν αναφερθεί είναι τα Pfas, η δισφαινόλη Α αλλά και η ίδια η ατμοσφαιρική ρύπανση.
Αυτό το πεδίο έρευνας ξεκίνησε με την ανακάλυψη ότι η χημική ουσία τριβουτυλτίνη (tributyltin) που χρησιμοποιείται για την κατασκευή ενός πλαστικού, του χλωριούχου πολυβινυλίου (PVC) μπορεί να ενεργοποιήσει έναν ορμονικό υποδοχέα που συνδέεται με την ανάπτυξη περισσότερου σωματικού λίπους. Τα ποντίκια που πριν ακόμα γεννηθούν εκτίθενται στην τριβουτυλτίνη, αποκτούν μεγαλύτερο βάρος όταν μεγαλώσουν και αυτό μπορεί να μεταδοθεί στις επόμενες γενιές. Η τριβουτυλτίνη αλλάζει το μεταβολισμό της γλυκόζης και αυξάνει την αποθήκευση του λίπους στα ποντίκια.
Πιο πρόσφατα στοιχεία για τα παχυσαρκογόνα παρουσιάστηκαν σε τρεις ανασκοπήσεις που δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Biochemical Pharmacology. Έχουν εντοπιστεί περίπου 50 χημικές ουσίες με σοβαρές ενδείξεις παχυσαρκογονικών επιδράσεων, από πειράματα σε ανθρώπινα κύτταρα και ζώα ως επιδημιολογικές μελέτες σε ανθρώπους. Μεταξύ αυτών είναι η δισφαινόλη Α και οι φθαλικές ενώσεις που προστίθετναι στα πλαστικά, τα τεχνητά γλυκαντικά και η τρικλοζάνη, μια αντιβακτηριακή ουσία που απαγορεύτηκε για ορισμένες χρήσεις στις ΗΠΑ το 2017. Σημαντική ήταν μια ανάλυση 15 μελετών το 2019 που βρήκε σχέση μεταξύ των επιπέδων της δισφαινόλης Α και της ανθρώπινης παχυσαρκίας.
Τα παχυσογόνα μπορούν να διαταράξουν τον «λιποστάτη» του σώματος, τον αριθμό και το μέγεθος των λιποκυττάρων, να μεταβάλλουν τα σήματα της χόρτασης, να επιδράσουν στη λειτουργία του θυρεοειδούς και στο σύστημα ανταμοιβής της ντοπαμίνης. Μπορούν επίσης να επηρεάσουν το βακτήρια του εντέρου κάνοντας την εξαγωγή των θερμίδων από τις φυτικές ίνες πιο αποτελεσματική.
Τα πρώτα χρόνια της παιδικής ανάπτυξης είναι τα πιο ευάλωτα στα παχυσογόνα. Η έκθεση του εμβρύου στη μήτρα αλλά και στην πρώιμη ζωή είναι οι πιο ευαίσθητες χρονικές περίοδοι, επειδή συμβαίνει ένας μη αναστρέψιμος τροποποιημένος προγραμματισμός διαφόρων τμημάτων του μεταβολικού συστήματος. Τα αποτελέσματα των παχυσογόνων μπορούν να επηρεάσουν και τους απογόνους μας. Μια μελέτη του 2021 διαπίστωσε ότι η παχυσαρκία μιας ομάδας γυναικών συσχετίστηκε με το επίπεδο έκθεσης των γιαγιάδων τους στο DDT, παρόλο που οι εγγονές δεν εκτέθηκαν ποτέ απευθείας σ’ αυτό το φυτοφάρμακο που σήμερα είναι απαγορευμένο.
Μια μελέτη βρήκε ότι η έκθεση σε ρύπανση της ατμόσφαιρας από οχήματα τον πρώτο χρόνο της ζωής αυξάνει τον κίνδυνο παχυσαρκίας στα παιδιά. Τα πρώτα χρόνια της ζωής είναι μια περίοδος ταχείας ανάπτυξης ποικίλων συστημάτων στο σώμα και μπορεί να καθορίσουν τη μελλοντική ανάπτυξή του. Υπάρχουν ενδείξεις ότι τα ρυπογόνα σωματίδια ενσωματώνονται στον πλακούντα. Για παράδειγμα, τα υψηλά επίπεδα διοξειδίου του θείου, που απελευθερώνουν στον αέρα των πόλεων οι κινητήρες ντίζελ, μπορούν να οδηγήσουν σε ταχεία αύξηση του βάρους. Άλλες μελέτες έκαναν ανάλογες παρατηρήσεις για τις ρυπογόνες ουσίες της κυκλοφορίας των οχημάτων. Ο τοξικός αέρας επιτείνει τον κίνδυνο λιποβαρών νεογνών με επιπτώσεις για όλη την υπόλοιπη ζωή. Οι μελέτες έχουν δείξει ότι η τροποποίηση της διατροφής μέσα σε μια εβδομάδα μπορεί να μειώσει τα επίπεδα πολλών παχυσαρκογόνων.
Τα Pfas
Τα τελευταία χρόνια, οι υπερφθοριωμένες αλκυλιωμένες ουσίες ή Pfas (per- and polyfluoroalkyl substances) εμφανίζονται σε ανησυχητικούς τίτλους ειδήσεων σχετικά με τις βλαβερές επιπτώσεις τους στην υγεία. Από την εμφάνισή τους στη δεκαετία του 1940, αυτά τα συνθετικά χημικά που έχουν 4.700 παραλλαγές υπάρχουν σε πλήθος προϊόντων. Η ικανότητά τους να απωθούν το λίπος και το νερό, έχει κάνει Pfas τα μοναδικά για μια ποικιλία χρήσεων. Ενσωματώνονται σε συσκευασίες τροφίμων, κουτιά πίτσας, αντικολλητικά τηγάνια, υφάσματα ανθεκτικά σε λεκέδες, μπογιές, αφρό πυρόσβεσης, καλλυντικά, ηλεκτρονικά είδη, ιατρικά είδη, ακόμα και στο χαρτί της τουαλέτας -μερικοί παραγωγοί χαρτιού προσθέτουν Pfas όταν μετατρέπουν το ξύλο σε χαρτοπολτό. Αλλά λόγω των δεσμών άνθρακα-φθορίου (C-F) που περιέχουν -είναι οι ισχυρότεροι στη χημεία- τα Pfas να αντιστέκονται στη διάσπασή τους και επειδή μπορούν να υπάρχουν για αιώνες, αποκαλούνται “παντοτινά χημικά”. Θα χρειαστούν 400 χρόνια για να διασπαστεί μισό γραμμάριο ενός τύπου που ονομάζεται Pfos και απωθεί τους λεκέδες στα υφάσματα ενώ θα χρειαστούν 800 χρόνια για το Pfoa που χρησιμοποιείται στην κατασκευή αντικολλητικών τηγανιών.
Τα Pfas βρίσκουν το δρόμο τους στο αποχετευτικό σύστημα και από εκεί σε ποτάμια, λίμνες ή στο έδαφος. Υπάρχουν στην σκόνη του σπιτιού, στον αέρα που αναπνέουμε ακόμη και στους πάγους της Αρκτικής. Τα φυτά και τα ζώα που τρώμε περιέχουν Pfas μέσω της έκθεσής τους σε μολυσμένο έδαφος και νερό και έτσι καταλήγουν στο πιάτο μας –τουλάχιστον έξι εκατομμύρια Αμερικανοί πίνουν νερό που περιέχουν Pfas πάνω από τα αποδεκτά όρια. Μια μελέτη στον ελληνικό πληθυσμό κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα ψάρια και τα αυγά συμβάλλουν σχεδόν στο 50% της διατροφικής πρόσληψης Pfos και Pfoa. Όπως χρειάζονται πολύ χρόνο να διασπαστούν στο περιβάλλον, έτσι μπορούν να παραμείνουν στο σώμα μας για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Τα στοιχεία δείχνουν ότι τα Pfas είναι μια μεγάλη ανησυχία για την ανθρώπινη υγεία. Οι επιπτώσεις περιλαμβάνουν αυξημένο κίνδυνο καρκίνου, ηπατικής βλάβης, μειωμένου ανοσοποιητικού, αναπτυξιακών και ορμονικών διαταραχών. Οι επιστήμονες έχουν βρει σύνδεση με τις καρδιακές παθήσεις, τις αναπτυξιακές ανεπάρκειες, την καταστολή του ανοσοποιητικού, ορισμένους καρκίνους, το διαβήτη και το θυρεοειδή. Πειράματα σε ζώα δείχνουν ότι τα Pfas προάγουν μεταβολικές αλλαγές που οδηγούν σε λιπαρό συκώτι και ηπατοτοξικότητα -το λιπαρό συκώτι έχει αναδειχθεί σε σοβαρή κρίση δημόσιας υγείας επηρεάζοντας το 25% των ενηλίκων παγκοσμίως αλλά η αιτία είναι ασαφής.
Μια μελέτη, που μέτρησε τα PFAS στο αίμα 1.237 γυναικών, τα συνέδεσε με αυξημένο κίνδυνο για διαβήτη τύπου 2. Μετρήθηκαν οι συγκεντρώσεις 11 Pfas με τεχνικές υψηλής ευαισθησίας και οι γυναίκες παρακολουθήθηκαν για 17 χρόνια. Οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι από τις περίπου 1,4 εκατομμύριο νέες περιπτώσεις διαβήτη κάθε χρόνο στις ΗΠΑ, οι 370.000 -δηλαδή πάνω από το 25%- θα μπορούσαν να αποδοθούν στα Pfas. Αν όντως ισχύει κάτι τέτοιο, πρόκειται για μια πολύ μεγάλη βλάβη στην ανθρώπινη υγεία.
Προκαλούν επανάκτηση του βάρους
Συνήθως τα Pfas διερευνώνται για προβλήματα υγείας όπως ο καρκίνος και ο διαβήτης, αλλά φαίνεται ότι παίζουν ρόλο και στην παχυσαρκία. Ο λόγος είναι ότι δρουν σαν ενδοκρινικοί διαταράκτες, που σημαίνει ότι παρεμβαίνουν στα ορμονικά συστήματα, επηρεάζοντας τον θυρεοειδή αδένα και τα οιστρογόνα. Επίσης, λόγω της χημικής τους δομής, μιμούνται τα λιπαρά οξέα ενεργοποιώντας τους ίδιους υποδοχείς.
Τα οιστρογόνα είναι μεταξύ των ορμονών που ρυθμίζουν το σωματικό βάρος και ίσως γι’ αυτό τα Pfas έχει φανεί ότι επηρεάζουν περισσότερο τις γυναίκες. Μια μελέτη του 2017 συνέδεσε τα Pfas με μεγαλύτερη ανάκτηση βάρους μετά από δίαιτα στις γυναίκες. Περιέλαβε 621 γυναίκες που μέσα σε έξι μήνες έχασαν 6,4 κιλά, αλλά τους επόμενους 18 μήνες ανέκτησαν 2,7 κιλά. Αυτές με τα υψηλότερα PFAS στο αίμα τους κέρδισαν 2 κιλά παραπάνω από όσες είχαν τα χαμηλότερα επίπεδα. Διαπιστώθηκε επίσης ότι τα Pfas μείωσαν το βασικό μεταβολισμό ανδρών και γυναικών.
Παρόμοιο αποτέλεσμα έδειξε μια ανάλυση της ευρωπαϊκής μελέτης «DioGenes» το 2023. Αυτή η μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2011, έδειξε ότι η υψηλότερη πρόσληψη πρωτεΐνης και ο χαμηλός γλυκαιμικός δείκτης μιας δίαιτας συνεισέφεραν στην απώλεια και διατήρηση του βάρους, αν και οι ατομικές αποκρίσεις διέφεραν ευρέως. Οι συμμετέχοντες ακολούθησαν μια δίαιτα 800 θερμίδων την ημέρα για οκτώ εβδομάδες και όσοι έχασαν πάνω από το 8% του βάρους τους προκρίθηκαν για τυχαιοποίηση σε μία από πέντε ομάδες δίαιτας για 26 εβδομάδες χωρίς περιορισμό θερμίδων. Εξετάστηκε η επίδραση των Pfas σε 381 άτομα και διαπιστώθηκε ότι αυτοί που κέρδισαν το περισσότερο βάρος είχαν υψηλότερα επίπεδα PFAS στο αίμα τους. Όσοι ανήκαν στο ανώτερο ένα τρίτο των Pfas ανέκτησαν, κατά μέσο όρο, 10 κιλά παραπάνω από εκείνους που ήταν στο χαμηλότερο ένα τρίτο. Πιο εκπληκτικό ήταν ότι τα Pfas είχαν μεγαλύτερη επίδραση στην ανάκτηση του βάρους από το είδος της δίαιτας.
Οι ερευνητές έχουν από καιρό προβληματιστεί γιατί ενώ άνθρωποι ακολουθούν ίδιες δίαιτες, αντιδρούν τόσο διαφορετικά στην απώλεια βάρους. Αυτό σημαίνει ότι παίζουν ρόλο παράγοντες που είναι ακόμα άγνωστοι και μέρους του παζλ μπορεί να είναι τα παχυραρκογόνα. Το θέμα λοιπόν μπορεί να είναι απλώς οι παραπανήσιες θερμίδες και η έλλειψη σωματικής δραστηριότητας.
Πως να μειώσετε τα Pfas
Μπορείτε να μειώσετε τα Pfas στο σώμα σας αγοράζοντας προϊόντα που δεν τα περιέχουν. Αναζητήστε προϊόντα που φέρουν την ένδειξη “απαλλαγμένα από Pfc, Pfos και Pfoa”. Φροντίστε να εξετάσετε το περιτύλιγμα των φαστ φουντ, τα καλλυντικά και το οδοντικό νήμα για αυτά τα συστατικά -μια μελέτη βρήκε ότι ορισμένα οδοντικά νήματα, όπως το Oral-B Glide, αυξάνουν τα Pfas. Εάν δεν είστε σίγουροι για το τι πρέπει να προσέξετε, επισκεφτείτε τον ιστότοπο Pfas free όπου μπορείτε να βρείτε ποια προϊόντα καθημερινής χρήσης είναι απαλλαγμένα.
Υπάρχει ένας τρόπος να μειώσετε τα Pfas, η σπιτική διατροφή. Οι άνθρωποι που συνηθίζουν να καταναλώνουν γεύματα στο σπίτι έχουν λιγότερα Pfas στο αίμα τους, ενώ αυτοί που καταναλώνουν φαστ φουντ ή πίτσα, τείνουν να έχουν υψηλότερα επίπεδα. Αυτό μπορεί να οφείλεται στη μεγαλύτερη επαφή των τροφίμων με τις συσκευασίες τους. Μια μελέτη βρήκε ότι όσοι καταναλώνουν περισσότερο ποπ κορν μικροκυμάτων έχουν υψηλότερα επίπεδα Pfas, πιθανότατα λόγω της διαρροής των χημικών από τις σακούλες του ποπ κορν.
Αλλά και με τη σπιτική διατροφή μπορείτε να προσλάβετε πολλά Pfas από τα μαγειρικά σκεύη που χρησιμοποιείτε. Οι αντικολλητικές κατσαρόλες και τα τηγάνια με τεφλόν χάνουν με τον πάροδο του χρόνου την επικάλυψη τους καθώς τα χρησιμοποιούμε και τα πλένουμε. Μια ελάχιστη ρωγμή σε ένα τηγάνι με τεφλόν (πολυτετραφθοροαιθυλένιο) απελευθερώνει έως και 9.100 μικροσωματίδια ενώ μια σπασμένη επίστρωση μπορεί να απελευθερώνει έως 2.300.000 μικροσωματίδια. Συνεπώς είναι πολύ σημαντική η επιλογή και η χρήση των μαγειρικών σκευών σας.
Ένας ο άλλος τρόπος που μπορεί να μειώσει αυτά τα χημικά είναι να δίνετε αίμα. Επειδή τα Pfas συνδέονται με πρωτεΐνες του αίματος, οι δωρεές αίματος μπορούν να μειώσουν τα επίπεδά τους. Μια μελέτη βρήκε ότι οι πυροσβέστες που εκτίθενται σε Pfas μέσω του πυροσβεστικού αφρού, μειώνουν τα επίπεδα έως 30% με τη δωρεά αίματος.
