Από το 2010, ο αριθμός των ατόμων με παχυσαρκία στη Δανία έχει διπλασιαστεί, ενώ άλλες χώρες έχουν δει ακόμη μεγαλύτερη αύξηση. Τι ξεκίνησε όμως αυτό και τι το οδηγεί; Ο καθηγητής Thorkild I. A. Sørensen σκιαγραφεί την επιδημία της παχυσαρκίας και προτείνει μια νέα θεωρία.
Τα τελευταία χρόνια χαρακτηρίζονται από εκτεταμένες κρίσεις υγείας. Αλλά κάτω από την επιφάνεια, μια νέα κρίση έχει δημιουργηθεί. Ένα αυξανόμενο μέρος του πληθυσμού της Δανίας είναι υπέρβαρο. Από το 2010, ο αριθμός των ατόμων με παχυσαρκία στη Δανία έχει σχεδόν διπλασιαστεί στο 18% του ενήλικου πληθυσμού. Γιατί όμως αυξάνεται ο αριθμός των ατόμων με υπέρβαρα εδώ και στον υπόλοιπο κόσμο; Και πότε αρχίσαμε να παίρνουμε κιλά;
Η πρόσφατη έρευνα του Sørensen του δημοσιεύτηκε στο Science Advances, Science and Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences.
«Ο ΠΟΥ και οι υγειονομικές αρχές σε όλο τον κόσμο συμφωνούν ότι έχουμε μια κρίση στα χέρια μας. Σε αντίθεση με την πανδημία COVID-19, ωστόσο, άργησε να ξεκινήσει. Υπό αυτή την έννοια, μοιάζει περισσότερο με την κλιματική κρίση. Σύντομα, 1 δισεκατομμύριο από τα 8 δισεκατομμύρια ανθρώπους του κόσμου θα έχουν παχυσαρκία», λέει.
Όμως δεν ξεκίνησε χθες. Αυτή η κρίση έχει έρθει εδώ και πολύ καιρό. «Ακόμα δεν ξέρουμε γιατί, αλλά η επιδημία της παχυσαρκίας ξεκίνησε πολύ πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο -πολύ πριν από τα McDonald’s, την Coca-Cola, τις τηλεοράσεις, τους προσωπικούς υπολογιστές και τα εξαιρετικά επεξεργασμένα τρόφιμα -τα πράγματα που κατηγορούμε τόσο γρήγορα. Παραμένει μυστήριο για μένα και για άλλους ερευνητές η αιτία που ξεκίνησε την παχυσαρκία», λέει ο Sørensen.
Στη Δανία, έχουμε πολλά μεγάλα εθνικά μητρώα υγείας, και μερικά φτάνουν μέχρι τις δεκαετίες του 1930 και του ’40. Περιέχουν δεδομένα για το βάρος και το ύψος όλων των μαθητών, καθώς και των νεαρών ανδρών στην περιοχή της Κοπεγχάγης (που καταγράφηκαν σε σχέση με τις στρατιωτικές τους εξετάσεις). Ο Sørensen βοήθησε στη δημιουργία αυτών των μητρώων για να δοθεί στους ερευνητές πρόσβαση σε ιστορικά δεδομένα.
«Ακόμη και μεταξύ των παιδιών που γεννήθηκαν τη δεκαετία του 1930 υπήρχε ένα μοτίβο. Ήταν ήδη ορατό στα σχολεία. Για κάθε έτος γέννησης, το 25% των παιδιών που ζύγιζε περισσότερο θα έβαζε όλο και περισσότερο βάρος, ενώ οι συμμαθητές τους παρέμεναν σχεδόν αμετάβλητοι. Έτσι, οι μαθητές που ζύγιζαν περισσότερο συνέχισαν να παχαίνουν και το ίδιο ίσχυε και για τους νέους που υποβάλλονταν σε στρατολογική εξέταση. Υποδηλώνει ότι αυτό το τμήμα του πληθυσμού επηρεάστηκε και επηρεάζεται από μια άγνωστη διαδικασία και ότι έχει τροφοδοτήσει την αυξανόμενη επιδημία παχυσαρκίας. Το σημαντικό ερώτημα είναι: Τί πυροδότησε αυτή τη διαδικασία; Εάν είμαστε σε θέση να απαντήσουμε σε αυτήν την ερώτηση, μπορεί να είμαστε ικανοί να την αναστρέψουμει».
Αυτό αφήνει τον Sørensen και άλλους ερευνητές της παχυσαρκίας με πολλά αναπάντητα ερωτήματα σχετικά με το τι κάνει το σώμα να παίρνει βάρος.
Αναπάντητα ερωτήματα
«Η επικρατούσα άμεση εξήγηση είναι ότι τα άτομα με υπερβολικό σωματικό λίπος τρώνε περισσότερο από άλλους και ότι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο έχουν πάρει βάρος στο παρελθόν. Αλλά αυτό δεν ισχύει. Τα τρόφιμα που τρώνε αυτή τη στιγμή χρησιμοποιούνται για τη διατήρηση του μεταβολισμού των οργάνων, μυών και οστών. Το μεγάλο ερώτημα λοιπόν είναι: Τι κάνει το σώμα να αποθηκεύει θερμίδες στον λιπώδη ιστό;», λέει ο Sørensen.
Οι ερευνητές γνωρίζουν ότι η γενετική σύνθεση είναι ένας σημαντικός παράγοντας και ότι οι γενετικές διαφορές αναγκάζουν μερικούς ανθρώπους να αποθηκεύουν περισσότερο λίπος από άλλους, αλλά δεν ξέρουν πώς και γιατί. Και παρόλο που είναι αλήθεια ότι η γενετική μας σύνθεση μπορεί να αλλάξει με τη πάροδο των γενεών, δεν μπορεί να εξηγήσει τον αυξανόμενο αριθμό των ατόμων με παχυσαρκία -ο αριθμός απλώς αυξάνεται πολύ γρήγορα. Η γενετική δεν μπορεί να εξηγήσει την παγκόσμια αύξηση της παχυσαρκίας. Κάτι στο περιβάλλον μας έχει αλλάξει, κάτι ζωτικής σημασίας για τις λειτουργίες του σώματος. Το γεγονός ότι έχουμε πρόσβαση σε περισσότερα τρόφιμα και ότι λιγότεροι άνθρωποι λιμοκτονούν θα μπορούσε να ανοίξει το δρόμο για μια επιδημία παχυσαρκίας, αλλά το μεγάλο ερώτημα είναι αν αυτή είναι η όλη ιστορία ή αν άλλες αλλαγές την ξεκίνησαν και τη συνέχισαν», λέει ο Sørensen.
Οι ερευνητές εξακολουθούν να προσπαθούν να απαντήσουν με αυτό το ερώτημα και να καταλάβουν γιατί το σώμα επιλέγει να αποθηκεύει λίπος.
Το σώμα κάνει ό,τι μπορεί για να προστατεύσει την ενεργειακή του ενέργεια προκειμένου να διατηρήσει τη λειτουργία των οργάνων, των μυών και των οστών. Εάν η τροφή που τρώτε δεν επιτρέπει στο σώμα να το κάνει αυτό, θα χρησιμοποιήσει τα λίπη του και στη συνέχεια θα χάσετε βάρος. Εάν έχετε χάσει τόσο πολύ βάρος που το σώμα σας στερείται ενέργειας, το σώμα θα προσπαθήσει να πάρει την απαιτούμενη ενέργεια αυξάνοντας την όρεξη και εξοικονομώντας ενέργεια σε άλλα μέρη του συστήματος. Αλλά ακόμα δεν ξέρουμε γιατί το σώμα ξαναπαίρνει το λίπος μόλις τελειώσει η ενεργειακή κρίση.
Διάφορες μελέτες έχουν εξετάσει τι συμβαίνει εάν οι άνθρωποι αυξήσουν ξαφνικά την πρόσληψη τροφής. Μπορεί να παχύνουν, μερικοί περισσότερο από άλλους, αλλά επίσης το χάνουν εύκολα όταν επιστρέψουν σε μια κανονική πρόσληψη τροφής. Δηλαδή, σε αντίθεση με τη διαδικασία της παχυσαρκίας, οι εναποθέσεις λίπους δεν διατηρούν το λίπος με τρόπο που είναι δύσκολο να απαλλαγούμε.
«Έχουμε μάθει ότι μόνο ένα πολύ μικρό -ανυπολόγιστο- μερίδιο από αυτό που τρώμε θα έχει κατά μέσο όρο πολλά χρόνια αργότερα ως αποτέλεσμα τη μάζα λίπους που είναι ορατή με γυμνό μάτι, προκαλώντας κακή υγεία, ασθένειες και στιγματισμό. Δηλαδή, δεν είναι κάτι που μπορείς να ελέγξεις», καταλήγει ο Sørensen.
Τρώτε λιγότερο και ασκείστε περισσότερο;
Γιατί μερικοί άνθρωποι έχουν παχυσαρκία και πώς μπορούμε να αδυνατίσουμε; Πολλοί νομίζουν ότι ξέρουν την απάντηση. Θα πρέπει απλώς να τρώτε λιγότερο και να ασκείστε περισσότερο.
«Τείνουμε να πιστεύουμε ότι τα άτομα με παχυσαρκία τρώνε πολύ και δεν ασκούνται αρκετά, γιατί βλέπουμε ότι αυτό συμβαίνει μετά την ανάπτυξη της παχυσαρκίας. Ωστόσο, αυτές οι συμπεριφορές είναι κατά κύριο λόγο συνέπειες της παχυσαρκίας. Έτσι, παράλληλα με την ανάπτυξη της παχυσαρκίας, αναπτύσσεται το άλιπο μέρος του σώματος που απαιτεί ενέργεια (όργανα, μύες και οστά) και ευθύνεται για την αυξημένη πρόσληψη τροφής. Απαιτεί περισσότερη ενέργεια για να κινηθεί ένα βαρύτερο σώμα και δεδομένου ότι η ίδια ποσότητα ενέργειας χρησιμοποιείται για σωματική δραστηριότητα, το αποτέλεσμα είναι λιγότερες κινήσεις», λέει ο Sørensen.
Ο Sørensen προτείνει ότι σε ένα θεμελιώδες επίπεδο, οι άνθρωποι εξελιχτήκαμε για να συνεργαζόμαστε για την απόκτηση και την κοινή χρήση τροφής. Αλλά εάν δεν είμαστε σε θέση να συνεργαστούμε, μπορεί να προκληθεί φόβος ότι μπορεί να λιμοκτονήσουμε και αυτό μπορεί να προκαλέσει το σώμα ως προστατευτικό να αποθηκεύσει επιπλέον λίπος.
«Πιστεύω ότι υπάρχει μια στενή σχέση μεταξύ της παχυσαρκίας και του κοινωνικού μας περιβάλλοντος -μεσολαβούμενη μέσω μιας άμεσης σύνδεσης μεταξύ του εγκεφάλου και του λιπώδους ιστού. Ο εγκέφαλος πιθανώς ζητά από το σώμα να αποθηκεύσει υπερβολικό λίπος ως απάντηση στις κοινωνικές προκλήσεις -η ανάπτυξη της παχυσαρκίας γίνεται θεμελιώδης ψυχοκοινωνική συνέπεια», λέει ο Sørensen.
«Η θεωρία μου είναι ότι τα κοινωνικά προβλήματα μετατρέπονται σε ψυχικά προβλήματα που πυροδοτούν τις διεργασίες στον εγκέφαλο. Η έρευνα δείχνει ότι οι άνθρωποι τείνουν να αποθηκεύουν επιπλέον λίπος όταν δεν είναι σίγουροι για το αν υπάρχει αρκετό φαγητό -ακόμα και όταν υπάρχει».
Είναι το ίδιο πράγμα που συμβαίνει όταν τα άτομα με παχυσαρκία ανταποκρίνονται στις επικρατούσες στάσεις για την παχυσαρκία παίρνοντας ακόμη περισσότερο βάρος. Οι προκαταλήψεις, ο στιγματισμός και οι παραγόμενες διακρίσεις σχετικά με την παχυσαρκία συμβάλλουν στην επιδείνωση της κρίσης της παχυσαρκίας. «Είναι σαν μια ψυχοκοινωνική πρόκληση, που επιδεινώνει τη διαδικασία», λέει. «Ως εκ τούτου, η καταπολέμηση της προκατάληψης, του στιγματισμού και των διακρίσεων μπορεί να είναι μέρος της λύσης».
Περισσότερες πληροφορίες: Mads Møller Pedersen et al, Emergence of the obesity epidemic preceding the presumed obesogenic transformation of the society, Science Advances (2023). DOI: 10.1126/sciadv.adg6237. John R. Speakman et al, Unanswered questions about the causes of obesity, Science (2023). DOI: 10.1126/science.adg2718. Thorkild I. A. Sørensen, An adiposity force induces obesity in humans independently of a normal energy balance system—a thought experiment, Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences (2023). DOI: 10.1098/rstb.2022.0203.
