To 2010 παρατηρήθηκε κάτι περίεργο στα τρωκτικά. Σ’ ένα εργαστήριο της Φλόριντα, οι ερευνητές Paul Johnson και Paul Kenny, έδωσαν σε αρουραίους απεριόριστη πρόσβαση στη “δίαιτα της καφετέριας”, σε δελεαστικές ανθρώπινες τροφές με πολλές θερμίδες. Έχοντας ελεύθερη πρόσβαση, οι αρουραίοι στράφηκαν σχεδόν αποκλειστικά στην κατανάλωση αυτών των τροφών και πήραν βάρος.
Στη συνέχεια, οι επιστήμονες προειδοποίησαν τους αρουραίους ενώ έτρωγαν, αναβοσβήνοντας ένα φως, ότι θα δεχτούν ένα δυσάρεστο σοκ στα πόδια τους -το οποίο είχαν εκπαιδευτεί να φοβούνται. Οι αρουραίοι που έτρωγαν την τυπική εργαστηριακή τροφή σταματούσαν γρήγορα και απομακρύνονταν, αλλά οι αρουραίοι που είχαν πάρει βάρος, συνέχισαν ξανά και ξανά να καταβροχθίζουν τις τροφές τις καφετέριας, αγνοώντας την προειδοποίηση. Η ηδονική τους επιθυμία υπερίσχυε της αυτοσυντήρησής τους. Το εύρημα αντικατόπτριζε μια προηγούμενη μελέτη του ειδικού στον εθισμό Barry Everitt από το Πανεπιστημίου του Cambridge, μόνο που τότε οι αρουραίοι έπιναν κοκαΐνη.
Η συμπεριφορά μας μερικές φορές μπορεί να γίνει αυτόματη, όπως π.χ. όταν σκρολάρουμε το κινητό μας από συνήθεια. Από μόνη της, η συνήθεια δεν ισοδυναμεί με εθισμό αλλά κάποια στιγμή μπορεί να γίνει εξαιρετικά δύσκολο να τη σταματήσουμε γιατί μπορεί να γίνει ψυχαναγκαστική. Όταν αδυνατούμε να καταστείλουμε μια συμπεριφορά, παρότι θα το θέλαμε γιατί γνωρίζουμε τις αρνητικές συνέπειές της, αυτό είναι σημάδι εθισμού.
Με τον ίδιο τρόπο, ορισμένες τροφές μπορεί να είναι εθιστικές. Πάρτε για παράδειγμα τη ζάχαρη που αναμφίβολα είναι η μουσική στο στόμα μας. Χωρίς αυτή, το κέικ δεν θα ήταν δελεαστικό. Ούτε το παγωτό. Δεν θα ήταν τα φρούτα τόσο γευστικά, τα αρτοσκευάσματα λαχταριστά και η φουσκωτή κρέμα πεντανόστιμη. Αμέσως μόλις καταναλώσουμε ζάχαρη, ανιχνεύεται από τους νευρώνες του πεπτικού μας συστήματος και ενεργοποιείται το κύκλωμα ανταμοιβής στον εγκέφαλο που οδηγεί σε απελευθέρωση ντοπαμίνης για να ανταμειφθούμε και να επαναλάβουμε αυτή τη συμπεριφορά στο μέλλον.
Ίσως δεν μπορούμε να γίνουμε εθισμένοι στη ζάχαρη με την ιατρική έννοια, διότι δεν βιώνουμε συμπτώματα στέρησης που επηρεάζουν την καθημερινότητά μας, αλλά ενεργοποιείται το ίδιο σύστημα εγκεφάλου που εμπλέκεται στον εθισμό στα ναρκωτικά. Έγιναν λοιπόν εθισμένοι οι αρουραίοι στις τροφές της καφετέριας σ’ αυτή τη μελέτη; Πιθανόν.
Οι εθιστικές τροφές
Τα σύγχρονα εύγεστα τρόφιμα -πυκνά σε λιπαρά, ζάχαρη και αλάτι και ελκυστικά στο μάτι- έχουν δημιουργηθεί για να μας κάνουν να τρώμε ασταμάτητα. Επηρεάζουν τα συστήματα ανταμοιβής τόσο πολύ που κάνουν τον εγκέφαλο να παρακάμψει το αίσθημα κορεσμού αναζητώντας την ευδαιμονία. Όλοι μας το έχουμε βιώσει: μόλις τελειώσαμε ένα μεγάλο δείπνο και δεν θα μπορούσαμε να φάμε άλλη μπουκιά αλλά τότε εμφανίζεται παγωτό με σοκολάτα και ως εκ θαύματος βρίσκουμε χώρο για μια μεγάλη χαψιά που τυχαίνει να είναι και η πιο θερμιδογόνα. Έχουμε βέβαια ένα μηχανισμό για τη διατήρηση ενός υγιούς και σταθερού βάρους δίνοντας σήμα πότε είναι η ώρα να φάμε και πότε σταματήσουμε, αλλά μπροστά στα εξαιρετικά γευστικά τρόφιμα δεν λειτουργεί.
Οι επιστήμονες βρίσκουν ψυχαναγκαστική διατροφή σε ορισμένους ανθρώπους. Πολλά παχύσαρκα άτομα λένε ότι θέλουν να καταναλώνουν λιγότερο, αλλά συνεχίζουν να τρώνε υπερβολικά παρότι γνωρίζουν ότι κάτι τέτοιο μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες στην υγεία και τις κοινωνικές σχέσεις. Η υπερκατανάλωση τροφής ευαισθητοποιεί τα συστήματα ανταμοιβής του εγκέφαλου τόσο πολύ που υπερισχύει της ικανότητας του εγκεφάλου να ειδοποιήσει ότι επήλθε η χόρταση.
Ο όρος εθισμός είναι φορτισμένος με προκαταλήψεις που δεν βοηθάνε στη συζήτηση, αλλά είτε τεχνικά είναι είτε όχι, τα ίδια εγκεφαλικά κυκλώματα διεγείρονται τόσο από τα ναρκωτικά όσο και από ορισμένες τροφές. Οι πιο εθιστικές τροφές είναι η σοκολάτα, τα τσιπς, τα γεμιστά μπισκότα, το άσπρο ψωμί και το παγωτό. Για τα τρόφιμα αυτά υπάρχουν μελέτες τόσο σε ποντίκια όσο και σε ανθρώπους που υποδηλώνουν ότι μπορεί να χαθεί εντελώς ο έλεγχος. Αν αισθάνεστε πως δεν μπορείτε ξεκολλήσετε από ορισμένες τροφές, τότε ίσως έχετε εθιστεί σ’ αυτές. Δεν εθίζουν όμως όλες οι τροφές, για παράδειγμα, δεν είναι εύκολο να εθιστεί κάποιος στο σπανάκι, εκτός ίσως από τον Ποπάι. Οι εθιστικές τροφές έχουν όλες ένα συνδυασμό ζάχαρης, λίπους και αλατιού που τις κάνει υπεργευστικές.
Η έρευνα δείχνει ότι το σώμα αποκρίνεται στην υπέρβαση της τροφής ανεβάζοντας στο αίμα τις ορμόνες που καταστέλλουν την όρεξη, όπως η λεπτίνη και η ινσουλίνη -οι παχύσαρκοι έχουν υψηλότερα επίπεδα- ωστόσο οι ορμόνες γίνονται προοδευτικά λιγότερο αποτελεσματικές και το σώμα αναπτύσσει ανοχή στη δράση τους. Μελέτες απεικόνισης του εγκεφάλου από ερευνητές στο Εθνικό Εργαστήριο Brookhaven και στο Ερευνητικό Ινστιτούτο του Όρεγκον έδειξαν ότι τα συστήματα ανταμοιβής του εγκεφάλου στα υπέρβαρα άτομα ανταποκρίνονται ασθενώς στο φαγητό. Το αποτέλεσμα είναι να τρώνε περισσότερο μόνο και μόνο για να βιώσουν τον ίδιο βαθμό ευχαρίστησης που απολαμβάνουν τα λεπτά άτομα.
Ο υποδοχέας D2R
Η απελευθέρωση ντοπαμίνης είναι το βασικό κίνητρο του καταναγκαστικού φαγητού. Οι μελέτες απεικόνισης αποκαλύπτουν ότι το ραβδωτό σώμα στον εγκέφαλο των παχύσαρκων ατόμων εμφανίζει χαμηλά επίπεδα ενός υποδοχέα που ανταποκρίνεται στην ντοπαμίνη και ονομάζεται D2R. Το ίδιο ισχύει για τους αλκοολικούς ή όσους έχουν εθισμό στα οπιούχα, την κοκαΐνη ή τη μεθαμφεταμίνη.
Γνωρίζουμε επίσης ότι οι άνθρωποι που γεννιούνται με μειωμένα επίπεδα D2R, λόγω μιας γονιδιακής παραλλαγής, διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να αναπτύξουν παχυσαρκία αλλά και εθισμό στα ναρκωτικά γιατί η διαταραχή οδηγεί σε χαμηλότερα επίπεδα δραστηριότητας στα συστήματα ανταμοιβής του εγκεφάλου και τα άτομα τρώνε υπερβολικά για να λάβουν το ίδιο επίπεδο ευχαρίστησης. Αυτοί οι άνθρωποι δυσκολεύονται επίσης να ξεμάθουν τις ηδονικές συμπεριφορές που έχουν αρνητικές συνέπειες.
Η μελέτη με τους ατρόμητους παχύσαρκους αρουραίους υποστηρίζει την ιδέα του εθισμού στο φαγητό. Συνέχιζαν τη δίαιτα καφετέριας και αδιαφορούσαν για το σοκ που ήξεραν ότι θα ερχόταν, επειδή είχαν μειωμένα επίπεδα D2R στο ραβδωτό σώμα του εγκεφάλου τους. Η μελέτη αυτή αποκαλύπτει και κάτι άλλο, ότι οι ορμονικές και μεταβολικές διαταραχές μπορεί ορισμένες φορές να είναι συνέπεια της αύξησης του βάρους και όχι η αιτία.
Ορισμένοι έχουν υποστηρίξει ότι η έννοια του εθισμού στα τρόφιμα είναι παράλογη γιατί υπό μία έννοια όλοι είμαστε εθισμένοι στο φαγητό -αν δεν ήμασταν, δεν θα επιβιώναμε. Μπορεί ο εθισμός στο φαγητό και στα ναρκωτικά να διαφέρουν, αλλά αν τα παχύσαρκα άτομα πρέπει να τρώνε όλο και περισσότερο για να ξεπεράσουν τη μειωμένη ενεργοποίηση των δικτύων ανταμοιβής στον εγκέφαλο, αυτό μοιάζει με ανοχή. Επίσης είναι γνωστό ότι η απώλεια βάρους μπορεί να προκαλέσει αρνητική διάθεση και κατάθλιψη, όπως αυτή που βιώνουν πρώην εξαρτημένοι που προσπαθούν να απέχουν.
Τελικά, όπως φαίνεται για μια ακόμη φορά, η παχυσαρκία δεν προκαλείται απλώς από έλλειψη θέλησης. Ούτε πάντα από ανισορροπία ορμονών ή παραλλαγές γονιδίων. Μπορεί να προκληθεί και από ηδονική συμπεριφορά που παραβιάζει τα δίκτυα ανταμοιβής του εγκεφάλου. Ορισμένες τροφές μπορεί να δημιουργήσουν ένα βρόχο ανατροφοδότησης στα κέντρα ανταμοιβής του εγκεφάλου, έτσι ώστε όσο περισσότερο να τα καταναλώνετε, τόσο περισσότερο να τα λαχταράτε.
