Η ελονοσία είναι επείγουσα ιατρική κατάσταση. Είναι μια σοβαρή και μερικές φορές θανατηφόρα ασθένεια. Προκαλείται συνήθως από μόλυνση με τα παράσιτα Plasmodium falciparum και μεταδίδεται μέσω των κουνουπιών. Υπάρχουν πολλά εκατομμύρια κρούσματα και πάνω από 600.000 θάνατοι ετησίως σε όλο τον κόσμο -η πλειοψηφία σε παιδιά κάτω των 5 ετών και σε έγκυες γυναίκες στην Αφρική. Δεν μεταδίδεται από άτομο σε άτομο, αλλά οι μητέρες μπορούν να την μεταδώσουν στα έμβρυά τους κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης ή στα μωρά τους κατά τον τοκετό. Στην Ελλάδα εκριζώθηκε το 1974, μετά από εντατικό πρόγραμμα καταπολέμησης (1946-1960). Έκτοτε καταγράφονται ετησίως 20-110 εισαγόμενα κρούσματα -που προσβλήθηκαν σε χώρα του εξωτερικού.
Υπάρχουν περίπου 40 εκατομμύρια παιδιά που γεννιούνται κάθε χρόνο σε περιοχές που μαστίζονται από την ελονοσία στην Αφρική. Η έγκριση δύο εμβολίων κατά της ελονοσίας -του εμβολίου RTS, S/AS01 το 2021 και του εμβολίου R21/Matrix-MTM το 2023- θα βοηθήσει στον έλεγχο της ασθένειας αλλά πόσο;
Σχεδόν 2 εκατομμύρια παιδιά στην Γκάνα, την Κένυα και το Μαλάουι έχουν εμβολιαστεί με το εμβόλιο RTS,S/AS01. Το εμβόλιο αυτό μειώνει τους θανάτους από ελονοσία κατά 30% και είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τα παιδιά που κινδυνεύουν περισσότερο -αν είχατε 100 παιδιά που θα πέθαιναν από σοβαρή ελονοσία, σώζονται τα 30.
Το δεύτερο εμβόλιο, R21/Matrix-M, είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικό, μειώνοντας τα κρούσματα ελονοσίας κατά 75%. Εκατοντάδες εκατομμύρια δόσεις αυτού του εμβολίου μπορούν να παράγονται κάθε χρόνο. Θα είναι έτοιμο για κυκλοφορία από τα μέσα του 2024.
Υπάρχει μεγάλη ζήτηση για εμβόλια κατά της ελονοσίας. Η ζήτηση εκτιμάται ότι θα είναι 40 με 60 εκατομμύρια δόσεις μόνο μέχρι το 2026. Αυτά τα δύο εμβόλια είναι νέα εργαλεία, αλλά πρέπει να χρησιμοποιηθούν μαζί με άλλα μέτρα κατά της ελονοσίας. Αυτά περιλαμβάνουν κουνουπιέρες και χορήγηση ανθελονοσιακών φαρμάκων σε παιδιά που διατρέχουν τον υψηλότερο κίνδυνο ελονοσίας σε συγκεκριμένες ώρες κατά τη διάρκεια του έτους.
Οι προκλήσεις
Τόσο το πρόσφατα εγκεκριμένο εμβόλιο R21, όσο και το προηγούμενο εμβόλιο RTS,S, στοχεύουν στην προστασία από την ελονοσία αναστέλλοντας το παράσιτο Plasmodium falciparum προτού προκληθεί μόλυνση. Περιέχουν την πρωτεΐνη circumsporozoite, η οποία καλύπτει την επιφάνεια του παρασίτου. Τα εμβόλια οδηγούν σε ανοσολογική απόκριση που μπορεί στη συνέχεια να αναγνωρίσει την πρωτεΐνη circumsporozoite και να σκοτώσει το παράσιτο προτού προκαλέσει μόλυνση. Μοιάζει λίγο με τα εμβόλια για την COVID που στοχεύουν στην πρωτεΐνη-ακίδα, μια πρωτεΐνη στην επιφάνεια του ιού SARS-CoV-2.
Και τα δύο εμβόλια κατά της ελονοσίας χορηγούνται με ένα ανοσοενισχυτικό, μια ειδική φόρμουλα που βοηθά στην ενεργοποίηση της ανοσολογικής απόκρισης. Περιέχουν τον ίδιο στόχο πρωτεΐνης παρασίτου, αλλά έχουν σχεδιαστεί με διαφορετικές ποσότητες πρωτεΐνης του παρασίτου και μοναδικά ανοσοενισχυτικά.
Αποτελέσματα από δοκιμές φάσης 3 του R21 δείχνουν ότι το εμβόλιο μπορεί να αποτρέψει έως και το 75% των περιπτώσεων ελονοσίας κατά τη διάρκεια ενός έτους μετά τον εμβολιασμό. Αυτό συμβαίνει σε περιοχές όπου η ελονοσία εμφανίζεται εποχικά και όταν το εμβόλιο χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με άλλα προληπτικά μέτρα, συμπεριλαμβανομένων των φαρμάκων. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι αυτά τα δεδομένα δεν έχουν ακόμη αξιολογηθεί από τους ειδικούς.
Το R21 έχει σημαντικά πλεονεκτήματα όσον αφορά την κατασκευή, την προμήθεια και το κόστος, με 100-200 εκατομμύρια δόσεις να μπορούν να είναι διαθέσιμες ετησίως από κατασκευαστές στην Ινδία. Εξαιτίας αυτού, και με τη δυνατότητα επέκτασης της παραγωγής σε άλλες ενδημικές χώρες της ελονοσίας, το κόστος του R21 θα είναι μικρότερο από 5 δολάρια (σε σύγκριση με διπλάσιο κόστος για το RTS,S και μόνο περίπου 15 εκατομμύρια δόσεις ετησίως). Η διαθεσιμότητα του R21 θα καταστήσει εφικτή την πρόσβαση και την εξάπλωση σε ενδημικές περιοχές της ελονοσίας τα επόμενα χρόνια.
Παρά την εντυπωσιακή προστασία από το εμβόλιο R21, οι προκλήσεις παραμένουν. Το εμβόλιο απαιτεί τρεις δόσεις σε διάστημα τριών μηνών, ακολουθούμενες από μια αναμνηστική δόση ένα χρόνο αργότερα. Φαίνεται επίσης πιθανό ότι θα απαιτούνται ετήσιοι ενισχυτές για τη διατήρηση της προστασίας. Αλλά όπως φάνηκε με τα εμβόλια κατά της COVID, οι ενισχυτές είναι δύσκολο να χορηγηθούν ακόμη και σε πολύ ισχυρά συστήματα υγείας.
Το R21 δεν έχει ακόμη δοκιμαστεί σε περιοχή με πολύ υψηλό κίνδυνο ελονοσίας. Αυτό είναι σημαντικό επειδή σε περιοχές υψηλής μετάδοσης ελονοσίας είναι δυνατόν η προηγούμενη μόλυνση να εμποδίσει την αποτελεσματικότητα των εμβολίων, αφήνοντας αυτούς που κινδυνεύουν περισσότερο με μειωμένη προστασία.
Άλλοι τύποι ελονοσίας
Τα δύο εγκεκριμένα εμβόλια στοχεύουν μόνο έναν τύπο ελονοσίας, που προκαλείται από παράσιτα Plasmodium falciparum. Αυτή είναι η πιο θανατηφόρα μορφή ελονοσίας, επομένως είναι κατανοητό ότι οι προσπάθειες εμβολίων έχουν επικεντρωθεί σε αυτό το είδος. Αλλά είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι αυτά τα εμβόλια δεν προστατεύουν από άλλους τύπους ελονοσίας, ιδιαίτερα το Plasmodium vivax, το οποίο προκαλεί τη μεγαλύτερη ασθένεια στη νοτιοανατολική Ασία.
Θα χρειαστεί περαιτέρω έρευνα για την ανάπτυξη εμβολίων κατά της ελονοσίας δεύτερης γενιάς. Ιδιαίτερα σημαντικά θα είναι τα εμβόλια που προκαλούν υψηλά επίπεδα διαρκούς προστασίας χωρίς την ανάγκη ετήσιων ενισχυτών, τα εμβόλια που προστατεύουν από όλους τους τύπους ελονοσίας (ιδιαίτερα το P. vivax) και τα εμβόλια ή πρόσθετα φάρμακα που μπορούν να ενισχύσουν την προστασία για παιδιά που έχουν τον υψηλότερο κίνδυνο ελονοσίας.
Ωστόσο, η διαθεσιμότητα δύο εμβολίων κατά της ελονοσίας είναι μια συναρπαστική εξέλιξη. Πολλοί ειδικοί στο πεδίο αναρωτιόντουσαν αν θα έβλεπαν ποτέ ένα εγκεκριμένο εμβόλιο κατά της ελονοσίας. Όπως είπε ο γενικός διευθυντής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, Τέντρος Αντάνομ Γκεμπρεγέσους, «Ως ερευνητής της ελονοσίας, ονειρευόμουν την ημέρα που θα είχαμε ένα ασφαλές και αποτελεσματικό εμβόλιο κατά της ελονοσίας. Τώρα έχουμε δύο».
