Η διαλειμματική νηστεία, η στέρηση της τροφής για κάποιες ώρες της ημέρας ή κάποιες ημέρες της εβδομάδας, είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από τον περιορισμό των θερμίδων. Μιμείται την έλλειψη τροφής που αντιμετώπιζε ο άνθρωπος παλιά και μ’ αυτόν τον τρόπο τον φέρνει πιο κοντά σε βιολογικές καταστάσεις που κάποτε του ήταν οικείες και τον βοηθούσαν να είναι υγιής.
Το Health Today Magazine συζήτησε για τις επιδράσεις της διαλειμματικής νηστείας με τον Δημήτρη Κουρέτα, καθηγητή Φυσιολογίας Ζωικών Οργανισμών – Τοξικολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και τακτικό μέλος της Παγκόσμιας Ακαδημίας Επιστημών, ο οποίος έχει εστιάσει την έρευνά του στους μοριακούς μηχανισμούς της αντιοξειδωτικής δράσης και στα βιολειτουργικά τρόφιμα, έχοντας γράψει τέσσερα βιβλία για τη διατροφή, ένα εκ των οποίων αφορά στη διαλειμματική νηστεία.
Συνέντευξη στον Ζήση Ψάλλα
Κύριε Κουρέτα πώς αποφασίσατε να γράψετε ένα βιβλίο για κάτι σχετικά καινούργιο, όπως είναι η διαλειμματική νηστεία;
Μπορεί να είναι καινούργιο για την έρευνα και τη βιβλιογραφία, αλλά ο άνθρωπος ήταν μαθημένος να νηστεύει, αναγκαστικά βέβαια, εδώ και χιλιάδες χρόνια, από τότε που ήταν κυνηγός-τροφοσυλλέκτης. Η τροφή είχε πάντα μια περιοδικότητα και αυτό συμβαίνει σήμερα με τα άγρια ζώα. Οι άνθρωποι έτρωγαν περισσότερο την άνοιξη και το καλοκαίρι αλλά το φθινόπωρο -όταν φθίνουν οι οπώρες- και το χειμώνα η τροφή λιγόστευε. Πιθανότατα ο άνθρωπος κέρδιζε περί τα πέντε κιλά την εποχή της αφθονίας και στη συνέχεια τα έχανε το χειμώνα. Αυτό το πάνω-κάτω έχουμε καταλάβει τώρα ότι είναι στην πραγματικότητα η βάση της καλής μεταβολικής υγείας του σώματος. Πρόκειται για μια σημαντική μεταβολική αλλαγή που διαφοροποιεί τα βιοχημικά μονοπάτια που χρησιμοποιεί ο οργανισμός.
Όταν αναπτύχθηκε η τεχνολογία τροφίμων και εμφανίστηκαν τα ψυγεία, αρχίσαμε να έχουμε τροφή συνεχώς και χωρίς περιοδικότητα, όπως ορίζει η φύση, με αποτέλεσμα το σώμα μας να ξεχάσει αυτή τη μεταβολική αλλαγή. Και η αφθονία της τροφής, που πάσχισε να προσφέρει η επιστήμη στον άνθρωπο βελτιώνοντας τη ζωή του, είχε ως αποτέλεσμα να χειροτερέψει η υγεία του. Ο άνθρωπος έγινε παχύσαρκος γιατί δεν δίνει πλέον στο σώμα του την ευκαιρία να κάψει το σωματικό λίπος το χειμώνα, όπως συνέβαινε κάποτε. Σήμερα, μια από τις αιτίες που πεθαίνουμε πρόωρα είναι η υπερβολική και συνεχής κατανάλωση τροφής. Βέβαια, η ανθρώπινη υγεία είχε αρχίσει να χειροτερεύει πολύ πριν, από τότε που εμφανίστηκε η γεωργία, όπως δείχνει η έρευνα. Όταν ο άνθρωπος ήταν κυνηγός-τροφοσυλλέκτης, είχε καλύτερη υγεία από τότε που έγινε γεωργός παρότι έβαλε μια σειρά τη ζωή του και είχε περισσότερη τροφή.
Προσωπικά νήστευα από μικρός και πάντα αυτός ο τρόπος προσέγγισης ήταν κάτι που με έλκυε. Αποφάσισα να ασχοληθώ με τη διαλειμματική νηστεία όταν ήρθα σε επαφή με ανθρώπους, στο εξωτερικό, οι οποίοι με μύησαν, τους άκουσα και παρακινήθηκα να μάθω περισσότερα σε εκείνη την περίοδο της ζωής μου. Σήμερα κρίνω ότι αυτό ήταν πολύ σημαντικό για μένα, ένα φως, τόσο για την επαγγελματική μου καριέρα όσο και τη ζωή μου και για την πορεία μου τα τελευταία χρόνια. Αποφάσισα λοιπόν, μαζί με τους συνεργάτες μου, να γράψω ένα βιβλίο για το ευρύ κοινό που θα περιείχε τις βασικές επιδράσεις της διαλειμματικής νηστείας στην ανθρώπινη φυσιολογία και σε διάφορες νόσους. Η διαλειμματική νηστεία μπορεί να μιμηθεί αυτό που συνέβαινε στο ανθρώπινο σώμα για πολλά χρόνια. Πριν από 10-12 χρόνια, όταν κάποιοι επιστήμονες άρχισαν να συζητούν γύρω την νηστεία χλευάστηκαν και ταυτίστηκαν με κάτι που δεν θεωρούνταν επιστημονικό, παρότι υπήρχαν στοιχεία για τις θετικές επιδράσεις της από μελέτες σε ζώα. Η ιδέα κυρίως δεν άρεσε στις εταιρείες που φτιάχνουν τροφές πρωινού γιατί σημαίνει παράλειψη κάποιου γεύματος και το πιο εύκολο για κάποιον είναι να επιλέξει να παραλείψει το πρωινό. Από το 2019 που κυκλοφόρησε το βιβλίο έχουν δημοσιευτεί περίπου 50 σημαντικές μελέτες που έχουν αυξήσει τις γνώσεις μας γι’ αυτό το φαινόμενο.
Ποια είναι η γενική επίδραση που έχει νηστεία στην φυσιολογία του ανθρώπου;
Συμβαίνουν πολλά πράγματα με τη νηστεία. Να διευκρινίσω όμως ότι η διαλειμματική νηστεία, που είναι η ηθελημένη στέρηση τροφής για κάποιες ώρες την ημέρα ή κάποιες ημέρες της εβδομάδας, δεν είναι ταυτόσημη με τον περιορισμό των θερμίδων π.χ. κατά 20-30% λιγότερες θερμίδες την ημέρα, αν και η παράλειψη ενός γεύματος μπορεί να έχει αυτό το αποτέλεσμα. Ακόμα και όταν η πρόσληψη της τροφής είναι μειωμένη, εάν η σίτιση είναι συνεχής στη διάρκεια της ημέρας, κάθε 3-4 ώρες, αυτό βιοχημικά είναι κάτι εντελώς διαφορετικό. Με τον θερμιδικό περιορισμό, όταν διατηρείται η συχνότητα των γευμάτων όπως έχουμε συνηθίσει σήμερα, δεν υφίστανται οι ευεργετικές προσαρμογές που κάνει το σώμα στην κατάσταση της αφαγίας. Υπάρχουν διάφορες μέθοδοι διαλειμματικής νηστείας και οι πιο γνωστές είναι αυτές που προτείνουν αποχή από το φαγητό για κάποιες ώρες της ημέρας, για παράδειγμα για 16 ώρες, κάτι που συμπεριλαμβάνει τον ύπνο, με αποτέλεσμα η σίτιση να γίνεται σε ένα χρονικό “παράθυρο” περίπου οκτώ ωρών.
Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον με τη νηστεία είναι ότι παρατηρείται μια αυξημένη επιδιορθωτική ικανότητα των κυττάρων. Όσο περισσότερο χρόνο σιτίζεται ένας άνθρωπος, τόσο περισσότερο χρόνο και ενέργεια αφιερώνουν τα κύτταρά του σ’ αυτό, αλλά η διαδικασία οδηγεί σε κυτταρικές βλάβες που συσσωρευόμενες οδηγούν σε προβλήματα κυτταρικού μεταβολισμού. Όταν απέχουμε από το φαγητό για κάποιες ώρες, τα κύτταρα ξεκινούν διαδικασίες κυτταρικής επιδιόρθωσης. Να το πούμε απλά, ξεκουράζονται από τον συνεχή μεταβολισμό της τροφής και έχουν χρόνο να ασχοληθούν με τη συντήρησή τους. Η έρευνα έχει δείξει ότι ενεργοποιούνται διαδικασίες επιδιόρθωσης του DNA και πρωτεϊνών που έχουν υποστεί βλάβες.
Το “κλειδί” για όλα αυτά είναι ότι ενεργοποιείται η καύση του σωματικού λίπους. Καθώς περνάει χρόνος μετά το φαγητό, σταδιακά καίμε όλο και λιγότερη γλυκόζη και αρχίζουμε να καίμε το αποθηκευμένο λίπος. Μετά από οκτώ ώρες νηστείας καίμε μεγάλο ποσοστό λίπους, αλλά όταν ξαναφάμε το σώμα αλλάζει πάλι καύσιμο και καίει γλυκόζη. Με άλλα λόγια, με τη διαλειμματική νηστεία, το σώμα αναγκάζεται να αλλάξει καύσιμο. Και προσπαθεί να κάψει κάτι που δεν είναι πολύ συνηθισμένο να κάνει στις μέρες μας, να περιορίσει τη γλυκόζη στην οποία έμαθε να βασίζεται με τη συχνή τροφή. Η αλλαγή του καυσίμου, κατά κάποιο τρόπο ζορίζει τα κύτταρα, τα κάνει να νιώθουν άσχημα γιατί τα αναγκάζει να μεταβούν σε ένα ξεχασμένο μεταβολικό μονοπάτι. Καίγοντας λίπος το κύτταρο παράγεται εννιά φορές περισσότερη ενέργεια και επειδή δεν έχει έτοιμη τροφή ξαναμαθαίνει να χρησιμοποιεί μηχανισμούς που είναι σημαντικοί για την επιβίωσή του.
Για ποιο λόγο η νηστεία έχει συνδεθεί με την αντιγήρανση;
Ακριβώς λόγω των μηχανισμών που σχετίζονται με την την επιδιόρθωση των κυττάρων. Λόγω της αφαγίας, το κύτταρο αντιλαμβάνεται ότι δεν έχει τροφή, νιώθει ότι κινδυνεύει επειδή δεν ξέρει αν θα ξαναβρεί φαγητό και ανασύρει πανάρχαιους μηχανισμούς για τη συντήρησή του. Χρησιμοποιεί τα δικά του συστατικά για πάρει ενέργεια, αυτά που είναι ελαττωματικά, που δεν τα χρειάζονται, π.χ. ελαττωματικές πρωτεΐνες, τα ντύνει με μια μεμβράνη και τα μεταβολίζει φτιάχνοντας καινούργια. Αυτή είναι η λεγόμενη αυτοφαγία, ένας βασικός μηχανισμός λειτουργίας του κυττάρου. Ήταν κάτι σαν ένα σοκ, τουλάχιστον για ορισμένους, όταν το 2016 τιμήθηκε με το Νόμπελ Φυσιολογίας και Ιατρικής ο Ιάπωνας βιολόγος Γιοσινόρι Οσούμι για την έρευνά του σ’ αυτόν τον τομέα. Ανακυκλώνοντας τα άχρηστα συστατικά του, το κύτταρο νεαροποιείται. Εν τέλει, η αφαγία δημιουργεί ένα τεράστιο μεταβολικό πλεονέκτημα γιατί ξυπνάει μηχανισμούς που ήταν συνδεδεμένοι με την επιδιόρθωση και την επιβίωση του κυττάρου, με την κυτταρική του αλήθεια -τη μη λήθη- κάτι που είχε ξεχάσει με τη συνεχή σίτιση.
Η διαλειμματική νηστεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί από κάποιον που θέλει να αδυνατίσει;
Είναι οπωσδήποτε ένα ισχυρό εργαλείο για την απώλεια βάρους και αυτός είναι ένας συνηθισμένος λόγος που επιλέγει κάποιος να ακολουθήσει τη διαλειμματική νηστεία, αλλά είναι κάτι περισσότερο. Λαμβάνοντας λιγότερα γεύματα την ημέρα, μπορεί κάποιος να οδηγηθεί σε λιγότερες θερμίδες. Όμως στην πραγματικότητα, η διαλειμματική νηστεία είναι κάτι ανεξάρτητο -μπορεί να αδυνατίσει κάποιος απλώς περιορίζοντας τις θερμίδες. Η νηστεία μπορεί να παρέχει μια διευκόλυνση σε ορισμένους ανθρώπους, αυτό όμως που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι αλλάζει τη λειτουργία ορισμένων γονιδίων.
Τα γονίδια λειτουργούν σαν διακόπτες. Μπορεί να είναι τα ίδια σε κάθε κύτταρο, αλλά άλλα γονίδια είναι ενεργά σε ένα μυϊκό κύτταρο και άλλα σε έναν νευρώνα. Επίσης, δεν δουλεύουν με τον ίδιο τρόπο υπό οποιεσδήποτε συνθήκες. Η νηστεία είναι μια κατάσταση που το κύτταρο παύει να ασχολείται με την επεξεργασία και την αποθήκευση της τροφής και έτσι αλλάζει η έκφραση των γονιδίων. Αυτό είναι ξεκάθαρο από πολλές μελέτες, για παράδειγμα αλλάζει η λειτουργία των γονιδίων που εμπλέκονται στον αερόβιο μεταβολισμό. Αλλάζοντας την έκφραση των γονιδίων, η διαλειμματική νηστεία κάνει το σώμα να εκκρίνει περισσότερη αυξητική ορμόνη, κάτι που είναι εντυπωσιακό και ήταν αυτό που αρχικά παρακίνησε την έρευνα. Η αυξητική ορμόνη εκκρίνεται από την υπόφυση του εγκεφάλου κατά ώσεις, σε μικροποσότητες ανά χρονικά διαστήματα και εμπλέκεται στους μηχανισμούς διαίρεσης των κυττάρων αλλά και στην αναγέννηση των ιστών. Ευνοεί την καύση του σωματικού λίπους και ενισχύει τους σκελετικούς μυς. Μια από τις πρώτες μελέτες σε έξι άνδρες έδειξε ότι ενώ απελευθέρωναν αυξητική ορμόνη έξι φορές στη διάρκεια του 24ώρου, με τη διαλειμματική νηστεία αυτό συνέβη 10 φορές και η συνολική ποσότητα που απελευθερώθηκε ήταν πέντε φορές παραπάνω. Παρατηρήθηκε επίσης πέντε φορές αύξηση των ελεύθερων λιπαρών οξέων στο αίμα που σημαίνει μεγαλύτερη λιπόλυση.
Πάντα υπήρχε η ανησυχία ότι η νηστεία μπορεί να έχει παρενέργειες. Μπορούν να την κάνουν όλοι οι άνθρωποι;
Όπως όλα τα πράγματα, η νηστεία μπορεί πράγματι να έχει κάποιες παρενέργειες, αλλά οι περισσότερες από αυτές παρατηρούνται όταν κάποιος ακολουθεί συνεχόμενη νηστεία και για πάνω από 48 ώρες, τη λεγόμενη περιοδική νηστεία. Έχετε υπόψη ότι διαλειμματική νηστεία δεν σημαίνει λιμοκτονία. Αν κάποιος πιέσει πολύ τον εαυτό του και βρεθεί σε μια διαρκή κατάσταση πείνας, αυτό μπορεί να του προκαλέσει εμμονή με το φαγητό. Ένα ενδεχόμενο, σε ορισμένους ανθρώπους, είναι να επηρεαστεί η λειτουργία της όρασης κατά το διάβασμα, κάτι που είναι προσωρινό και σχετίζεται με μειωμένη ενδοφθάλμια πίεση η οποία προκαλεί αλλοίωση της βασικής καμπύλης του φακού του ματιού -αλλά στην περίπτωση του γλαυκώματος αυτό είναι καλό. Επίσης, δεν συνιστάται σε έγκυες και θηλάζουσες ενώ οι διαβητικοί τύπου 2 μπορούν να την κάνουν μόνο με επίβλεψη ειδικού. Αν κάποιος είναι διαβητικός ή κάνει λανθασμένη διατροφή, μπορεί να αυξηθεί ο κίνδυνος για υπογλυκαιμικό επεισόδιο. Επίσης, άνθρωποι που παίρνουν φάρμακα για την αρτηριακή πίεση ή την καρδιά τους μπορεί να είναι πιο επιρρεπείς σε ηλεκτρολυτικές διαταραχές λόγω της νηστείας. Στα παιδιά δεν συνιστάται γιατί δεν υπάρχουν σχετικές μελέτες.
Μπορεί η διαλειμματική νηστεία να κάνει πιο αδύναμο το ανοσοποιητικό σύστημα;
Παραδόξως συμβαίνει το αντίθετο, όπως έδειξε μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Nature. Όταν κάποιος κάνει διαλειμματική νηστεία, ορισμένα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος φεύγουν από το αίμα του γιατί αισθάνονται ότι δεν υπάρχει τροφή και πηγαίνουν στον μυελό των οστών όπου κάθονται εκεί γιατί βρίσκουν τροφή. Όταν αισθανθούν ξανά ότι υπάρχει φαγητό στο αίμα μετακινούνται και πάλι. Αυτό το ταξίδι του πήγαινε-έλα αυξάνει τη διάρκεια ζωής τους κατά περίπου δύο φορές και τα κάνει πιο αποδοτικά απέναντι στα παθογόνα. Όπως καταλαβαίνετε από αυτό, το ανοσοποιητικό ενισχύεται αντί να αδυνατίζει, αρκεί βέβαια να κάνει κάποιος τη νηστεία λεγογισμένα. Σ’ ένα δεύτερο άρθρο που δημοσιεύθηκε στο ίδιο περιοδικό βρέθηκε κάτι άλλο εκπληκτικό. Εξετάστηκαν άνθρωποι διαφόρων ηλικιών και διαπιστώθηκε ότι διάφορα ένζυμα στα κύτταρά τους κάνουν λάθη με την πάροδο της ηλικίας, το οποίο μερικές φορές μπορεί να είναι καταστρεπτικό πυροδοτώντας ασθένειες. Η νηστεία αίρει, σε κάποιο βαθμό, αυτού του είδους τα λάθη.
Μια άλλη σημαντική επίδραση είναι στη φλεγμονή. Μας ανησυχεί η υπερβολική φλεγμονή γιατί υπάρχει σε πολλές ασθένειες, όπως καρδιοπάθειες, διαβήτη, καρκίνο, αυτοάνοσες ασθένειες ακόμα και σε μυοσκελετικές διαταραχές. Κάποιες ασθένειες μπορεί να ξεκινούν επειδή υπάρχει μια ακατάλληλη φλεγμονώδης απόκριση. Η φλεγμονή είναι η διαδικασία κατά την οποία ενεργοποιείται το ανοσοποιητικό σύστημα για να αντιμετωπίσει τα παθογόνα αλλά μερικές φορές η διαδικασία ξεφεύγει και διαρκεί περισσότερο, ακόμα και εάν έχει εκκαθαριστεί η μόλυνση. Η έρευνα έχει βρει ότι η νηστεία έχει θετική δράση στη χρόνια φλεγμονή γιατί κατεβάζει τα επίπεδά της. Ένας λόγος είναι ότι με την καύση του λίπους παράγονται κάποια μόρια που λέγονται κετόνες και έχουν την ικανότητα να αναστέλλουν την υπερλειτουργία του ανοσοποιητικού. Μια μελέτη σε 14 άτομα με ρευματοειδή αρθρίτιδα βρήκε ότι η νηστεία μείωσε την απελευθέρωση φλεγμονοδών ουσιών από ένα είδος κυττάρων του ανοσοποιητικού, τα ουδετερόφυλα. Αρκετές μελέτες έχουν δείξει παρόμοιο αποτέλεσμα το οποίο είναι σημαντικό γιατί η φλεγμονή μπορεί να επηρεάσει κάθε μέρος του σώματος, ακόμη και τον εγκέφαλο.
Μπορεί να γίνει η διαλειμματική νηστεία τρόπος ζωής;
Αυτό είναι κάτι που μου το έχουν ρωτήσει πολλοί, και όταν δημοσιεύθηκε το βιβλίο δεν μπορούσα να το απαντήσω γιατί τότε δεν υπήρχαν μεγάλης διάρκειας μελέτες, έτσι έλεγα “δεν ξέρω”. Σήμερα υπάρχουν μελέτες που έχουν κρατήσει μέχρι ένα έτος και έχουν δείξει ότι δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα για τους υγιείς ανθρώπους. Για να μην κουραστεί κάποιος και ενδεχομένως μετά να αποθαρρυνθεί, εμείς προτείνουμε με την ομάδα μου, σε όσους έρχονται να τους παρακολουθήσουμε το 16: 8 για οκτώ εβδομάδες που σημαίνει ότι αν το τελευταίο γεύμα ήταν στις 8 το βράδυ το επόμενο είναι στις 12 την άλλη μέρα. Βλέπουμε τις βιοχημικές αλλαγές που έχουν συμβεί με την αλλαγή και μετά μπορεί κάποιος να ακολουθήσει για μερικές εβδομάδες το 14: 10 που είναι πιο εύκολο. Αργότερα, μπορεί να το κάνει και μόνος του μερικές φορές την εβδομάδα γιατί έχει συνηθίσει. Αφού λοιπόν η διαλειμματική νηστεία μπορεί να ακολουθηθεί για ένα έτος χωρίς πρόβλημα, πιστεύω ότι μπορεί και για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.
Ανεξάρτητα από τη νηστεία, πιστεύετε ότι υπάρχει μια συγκεκριμένη διατροφή που είναι πιο υγιεινή και πρέπει να ακολουθεί ο άνθρωπος;
Πιστεύω ότι υπάρχει υγιεινός και μη υγιεινός τρόπος ζωής. Δεν πιστεύω ότι υπάρχει μια και μοναδική υγιεινή διατροφή, αν και έχω κατηγορηθεί γι’ αυτό. Ένας λόγος είναι ότι το σώμα μπορεί να είναι υγιές με πολλές διαφορετικές τροφές γιατί το κύτταρο έχει μεγάλη πλαστικότητα και μπορεί από μόνο του να προσαρμοστεί σε πολλά πράγματα. Δεν θέλω όμως να με παρεξηγήσετε, δεν εννοώ ότι μπορείτε να τρώτε τα σύγχρονα “σκουπίδια”. Όχι, το φαστ φουντ δεν είναι καλό. Αλλά δεν πιστεύω ότι πρέπει να χαρακτηρίζονται ανθυγιεινές οι τροφές που αποτελούσαν παραδοσιακά μέρος της ανθρώπινης διατροφής. Ούτε πρέπει να στιγματίζεται κοινωνικά ένας άνθρωπος επειδή τρώει, για παράδειγμα, μια μπριζόλα. Να το πω λιγάκι διαφορετικά, πολλές φορές έχω συμμετάσχει σε συζητήσεις για την πράσινη ανάπτυξη και την περιβαλλοντολογική συνείδηση, την παραγωγή τροφίμων με πράσινο τρόπο. Εάν καταναλώνω 3.000 θερμίδες την ημέρα και είμαι παχύς, ακόμη και αν το κάνω αυτό με φιλικό περιβαλλοντολογικά τρόπο, είναι σωστό; Είναι σημαντικό να είναι κάτι περιβαλλοντολογικά βιώσιμο, αλλά δεν είναι το μόνο που έχει σημασία. Επίσης, πολλές φορές το τί θεωρείται περισσότερο ή λιγότερο υγιεινό είναι θέμα μάρκετινγκ, για παράδειγμα, έχει περάσει η αντίληψη ότι το πράσινο τσάι είναι ένα σούπερφουντ, όμως όταν μετράμε στο εργαστήριό μου τα αντιοξειδωτικά βλέπουμε ότι το ελληνικό τσάι του βουνού μπορεί να έχει ακόμα και δέκα φορές περισσότερα.
Νομίζω ότι αυτό που πρέπει να ψάξουμε περισσότερο είναι οι αλλαγές που υφίστανται τα γονίδιά μας από τον τρόπο ζωής μας, κάτι που βέβαια περιλαμβάνει τη διατροφή και τη συχνότητά της. Η νηστεία είναι κάτι που μας πάει σε μια άλλη θεώρηση, στη σημασία που έχει ο αντικαταναλωτισμός και η λιτότητα, και αυτό πιστεύω ότι μας κάνει καλό όχι μόνο ως άτομα αλλά και ως κοινωνία. Η νηστεία μας απελευθερώνει από την αιχμαλωσία της τροφής και στην πραγματικότητα είναι κάτι πνευματικό, ενεργοποιεί το αυτεξούσιο, την επιβολή του νου πάνω στο σώμα.
