Ο διεθνώς αναγνωρισμένος καρδιοχειρουργός Σωτήρης Πράπας έχει κάνει πάνω από 6.000 εγχειρήσεις καρδιάς, είναι πρόεδρος της “Ευρω-Ασιατικής Γέφυρας”, ενός δεσμού μεταξύ καρδιοχειρουργών από 28 χώρες των Βαλκανίων και της Μέσης Ανατολής που προάγει τη συνεργασία και την φιλία γειτονικών χωρών, έχει διοργανώσει το 2008 το Παγκόσμιο Συνέδριο Καρδιοχειρουργικής στην Κω και έχει συγγράψει ένα βιβλίο 950 σελίδων για την ιστορία της ελληνικής καρδιοχειρουργικής. Μιλά σε συνέντευξή του στο Health Today Magazine για την μέθοδο της πάλλουσας καρδιάς στις εγχειρήσεις Bypass, την τεχνική Π-Graft που ο ίδιος εμπνεύστηκε και για το πώς μπορούμε να έχουμε μια καλύτερη καρδιά.
Κύριε Πράπα, είστε ένας από τους σημαντικότερους καρδιοχειρουργούς της χώρας, με διεθνή αναγνώριση. Θέλατε από παιδί να γίνετε γιατρός;
Από μικρός είχα μια έμφυτη τάση δοτικότητας, ήθελα να βοηθάω τους άλλους και να προσφέρω, και κάπου στα δεκάξι μου πέρασε από το μυαλό να γίνω γιατρός. Ίσως γιατί είχα κάνει πρόσκοπος και είχα «πτυχίο πρώτων βοηθειών», τη δυνατότητα να περιποιούμαι τραύματα και να δένω επιδέσμους. Αυτό με έφερε σε επαφή με τα ιατρικά και κάποια στιγμή έγινε προορισμός. Ο πατέρας μου είχε άλλα όνειρα για μένα. Παρότι είχε χάσει από μικρός το ένα χέρι του από αδέσποτο πυρομαχικό, έχτιζε σπίτια ως οικοδόμος στο Συκούριο της Λάρισας και τον βοηθούσα στο σχεδιασμό κατόψεων με αυτά που είχα μάθει στο μάθημα των τεχνικών. Έτσι, με ήθελε πολιτικό μηχανικό ή αρχιτέκτονα. Μάλλον ο πατέρας μου αρχικά στεναχωρήθηκε με την εισαγωγή μου στην Ιατρική Σχολή της Θεσσαλονίκης, αλλά μετά το καμάρωσε.
Πώς αποφασίσατε να ειδικευτείτε στην καρδιοχειρουργική; Έπαιξαν ρόλο σ’ αυτό οι δάσκαλοί σας; Ποια θα λέγατε ότι ήταν η καθοριστική στιγμή;
Η απόφασή µου για τη χειρουργική ειδικότητα είχε τις ρίζες της στα φοιτητικά μου χρόνια. Ως φοιτητής είχα εντυπωσιαστεί από τα επιτεύγµατα του Καθηγητή µου Δηµήτρη Λαζαρίδη και των συνεργατών του στα πρώτα χρόνια της καριέρας τους. Ένα περιστατικό έμεινε στη µνήµη µου, µιας νεαρής κοπέλας που αφού διαπέρασε τρέχοντας µια “αόρατη” τζαµαρία, κατέληξε στην εφηµερία του ΑΧΕΠΑ µε διατοµή µηριαίας αρτηρίας. Ήταν η πρώτη φορά που είδα αγγειοραφή από τον Καθηγητή Παναγιώτη Σπανό και θυµάµαι έντονα το χαµόγελο της κοπέλας την επόµενη µέρα στον θάλαµο νοσηλείας της. Στην αρχή είχα την πρόθεση να πάρω την ειδικότητα της Παιδοχειρουργικής αλλά στράφηκα στη Χειρουργική Θώρακα, και όλα άλλαξαν το καλοκαίρι του 1983 όταν ο αείµνηστος Παναγιώτης Σπύρου, έστηνε αυτό θα εξελισσόταν στο «Γ. Παπανικολάου». Είχα την τύχη να εµποτισθώ από το πάθος της οµάδας του.
Η συνάντηση με τον Σπύρου θα έλεγα πως ήταν μια συμπαντική στιγμή. Δεν μπορώ να το εξηγήσω, αλλά με το που είδα το πρώτο χειρουργείο καρδιάς αποφάσισα να γίνω καρδιοχειρουργός. Η εκπαίδευση αφορούσε τόσο τον θώρακα όσο και την καρδιά, αλλά στην πορεία διαλέγεις μια κατεύθυνση. Θα έλεγα ότι ευρηματικότητα του Σπύρου στο χειρουργείο ήταν κάτι που με “σημάδεψε”. Δεν είναι μόνο να έχεις τα πολύ καλά χέρια, έχει σημασία να δουλεύει το μυαλό, να έχεις την ευστροφία να προσαρμόσεις την χειρουργική παρέμβαση ανάλογα με αυτό που θα σου προκύψει, και να έχεις την ευφυΐα να αλλάξεις το πλάνο σου βρίσκοντας το σωστό αν κάτι δεν πάει όπως το περίμενες. Και ενώ πρέπει να έχεις ηρεμία και αυτοκυριαρχία, παράλληλα πρέπει να είσαι και λίγο ρισκαδόρος. Αυτό είναι που κάνει κάποιους να το πηγαίνουν λίγο παραπέρα καθιερώνοντας νέες τεχνικές. Όλα αυτά, σε μεγάλο βαθμό, μου τα ενέπνευσε ο Σπύρου που θεωρώ ότι καθόρισε την μετέπειτα πορεία μου.
Είστε ο “πατέρας” της τεχνικής Π-Graft, στο ByPass πάλλουσας καρδιάς. Πώς την εμπνευστήκατε;
Η κλασική επέμβαση ByPass βασιζόταν στην άνεση των χειρισμών που προσέφερε η χρήση της εξωσωματικής κυκλοφορίας του αίματος, αλλά υπήρχαν κάποια αρνητικά φαινόμενα, όπως η διαταραχή διαπερατότητας της βασικής μεμβράνης, η συστηματική φλεγμονώδης αντίδραση, οι διαταραχές του μηχανισμού πήξης, οι νευρολογικές επιπλοκές από μικροέμβολα, κ.α. Είχε λοιπόν ξεκινήσει μια φιλοσοφία εγχείρησης χωρίς να σταματάει η καρδιά και είχα την τύχη να γνωριστώ με κάποιους πρωτοπόρους αυτής της τεχνικής, που ήταν από την Βραζιλία την Αργεντινή, και έκαναν την εγχείρηση χρησιμοποιώντας παραδοσιακούς σταθεροποιητικούς τρόπους. Αυτοί ήταν οι πρώτοι που έριξαν την ιδέα της “πάλλουσας” καρδιάς.
Αυτό που πρότεινα εγώ ήταν η δημιουργία ενός βοηθητικού αρτηριακού κυκλώματος, το «Π-Graft», που θα έπαιζε το ρόλο ενός βοηθητικού φυσικού κυκλώματος. Αυτή η τεχνική είναι απλή στη σύλληψη αλλά δύσκολη στην εφαρμογή της. Συνήθως τα όργανα του σώματος, για ασφάλεια, έχουν διπλά ή πολλαπλά αγγειακά κυκλώματα για την αιμάτωσή τους. Αν κοπεί στο χέρι η καρκιδική αρτηρία, δεν χάνεται το χέρι γιατί υπάρχει η ωλένιος αρτηρία. Ο εγκέφαλος έχει τέσσερις αρτηρίες και αν βουλώσει μια καρωτίδα θα εξυπηρετηθεί από άλλες. Όμως τα νεφρά και η καρδιά έχουν μόνο ένα τέτοιο κύκλωμα. Και ενώ έχουμε δύο νεφρούς, η καρδιά, ως όργανο που τροφοδοτεί όλα τα άλλα δεν έχει επικουρικό κύκλωμα αιμάτωσης. Μιμούμενοι λοιπόν τη φύση, μπορούμε να φτιάξουμε ένα δεύτερο επικουρικό κύκλωμα συνδέοντάς το με αυτό που νοσεί. Δημιουργείται έτσι ένα κύκλωμα με πολλαπλές απολήξεις, τόσες κάθε φορά όσα και τα αγγεία που πρέπει να τροφοδοτηθούν. Αυτό λειτουργεί σαν “πολύπριζο”, που παίρνει “ρεύμα” από ένα ή δύο βιολογικά καλώδια και το διανέμει σε 3,4,5 ή ακόμα και 6 σημεία.
Ποια είναι τα πλεονεκτήματα της μεθόδου;
Τα πλεονεκτήματα είναι πάρα πολλά γιατί αποφεύγονται οι κίνδυνοι της κλασικής εγχείρησης. Ο οργανισμός αναρρώνει όπως και μετά από μια οποιαδήποτε άλλη εγχείρηση χωρίς να επιβαρύνεται από την εξωσωματική κυκλοφορία. Η καρδιά δεν σταματάει και δεν παγώνει, το αίμα του ασθενούς δεν βγαίνει από το σώμα στο μηχάνημα εξωσωματικής κυκλοφορίας και δεν γίνεται κανένας χειρισμός στην αορτή. Χρησιμοποιούνται τοπικοί σταθεροποιητές για να ακινητοποιηθεί το αγγείο-στόχος. Με την εγχείρηση να γίνεται αναορτικά, ξεφεύγουμε από το ναρκοπέδιο των κινδύνων. Ελαχιστοποιούνται οι κίνδυνοι αιμορραγίας και εκμηδενίζονται οι κίνδυνοι για τραυματισμό της αορτής ή το εγκεφαλικό επεισόδιο. Η αορτή είναι το μεγάλο αγγείο που παίρνει το αίμα από την καρδιά και στο 15% των περιπτώσεων έχει αθηρωματικές βλάβες ενώ στους πολύ ηλικιωμένους μπορεί να είναι εύθρυπτη.
Είναι πολύ σημαντικό επίσης ότι αν χρησιμοποιήσουμε αρτηρίες μαστικές, από το στήθος, αυτές είναι προικισμένες από τη φύση τους να μην φράσσονται, δηλαδή να μην κάνουν αθηρωμάτωση γιατί έχουν ένα επιπλέον χιτώνα και επειδή εκκρίνουν μονοξείδιο του αζώτου το οποίο παίζει προστατευτικό ρόλο για το ενδοθήλιο, τη φόδρα που επικαλύπτει εσωτερικά τα αγγεία. Όταν οι μαστικές αρτηρίες συνδεθούν, προλαμβάνουν μια παραπέρα εξέλιξη της στεφανιαίας νόσου λόγω του μονοξειδίου του αζώτου. Εξ αρχής, η μέθοδος της πάλλουσας καρδιάς δεν εξαπλώθηκε γιατί δεν ταίριαζε σε όλους και αμφισβητήθηκε, αλλά όταν η τεχνολογία βοήθησε να γίνεται με μεγαλύτερη ασφάλεια εμπλακήκαμε περισσότεροι καρδιοχειρουργοί. Αυτοί που συνέχισαν, όλο και πιο πολύ αποκτούσαν εμπειρία και όλο πιο ασφαλέστερα έκαναν την εγχείρηση. Αλλά ακόμα και σήμερα γίνεται από λίγους παγκοσμίως γιατί είναι μια τεχνική στην οποία πρέπει κάποιος να αφοσιωθεί απόλυτα.
Είστε πρόεδρος της “Ευρω-Ασιατικής Γέφυρας”, έχετε επισκεφτεί πολλές χώρες και έχετε κάνει ακόμα και ζωντανές παρουσιάσεις της τεχνικής σας σε συνέδρια. Μπορεί, τελικά, η Ελλάδα να προβληθεί μέσω της Ιατρικής;
Είναι αλήθεια ότι έγινα “ιπτάμενος” καρδιοχειρουργός. Έχω επισκεφτεί πάνω από 65 Ιατρικά Κέντρα όλων των ηπείρων και αποδεικνύεται ότι εκτός από τον πολιτισμό και η Ιατρική έχει τη δύναμη να ανοίγει τα σύνορα και να δημιουργεί γέφυρες μεταξύ των χωρών. Γνώρισα πολλούς συναδέλφους με τους οποίους συνεργαστήκαμε και γίναμε φίλοι, των χωρών των Βαλκανίων και της μέσης Ανατολής, δημιουργώντας προοδευτικά την «Ευρω-Ασιατική γέφυρα», ένα δεσμό που περιλαμβάνει 28 χώρες με την Ελλάδα σε ηγετική θέση. Όταν αργότερα ζήτησα να διοργανώσω το 2008 το Παγκόσμιο Καρδιοχειρουργικό Συνέδριο στο νησί του Ιπποκράτη, στην Κω, το έκανα όχι μόνο ως ένας καρδιοχειρουργός με την υποστήριξη της Ελλάδας αλλά έχοντας την υποστήριξη 28 χωρών και έτσι ήμασταν μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων που φτιάξαμε το συνέδριο και όλα πήγαν κατ’ ευχήν. Αυτό φυσικά έδωσε την ευκαιρία να προβληθεί η ελληνική Ιατρική. Θα πρέπει να πω ότι έχουμε πολύ καλή Ιατρική στην Ελλάδα και υψηλό μορφωτικό επίπεδο στο σύνολο των ανθρώπων της Υγείας, κάτι που η χώρα μπορεί να αξιοποιήσει όχι μόνο για την προβολή της στο εξωτερικό αλλά και για να έχει περισσότερο έσοδα.
Λιγότεροι άνθρωποι πεθαίνουν σήμερα από την καρδιά τους. Τί ήταν αυτό που κυρίως έπαιξε ρόλο σ’ αυτή τη θετική εξέλιξη;
Είναι σαφές ότι βοήθησε πάρα πολύ το δίκτυο των αιμοδυναμικών εργαστηρίων στη χώρα μας. Όταν κάποιος είχε έμφραγμα του μυοκαρδίου υπήρχε από παλιά η θρομβόλυση, δηλαδή δίνονταν φάρμακα για να λυθεί ο θρόμβος ο οποίος δημιουργούσε το εξελισσόμενο έμφραγμα. Αλλά αυτό άλλοτε δεν έλυνε τον θρόμβο και άλλοτε δημιουργούσε αιμορραγίες. Υπήρξε λοιπόν ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα στο οποίο συμμετείχε η Ελλάδα μέσω της Καρδιολογικής της Εταιρείας αλλά και της στήριξης των κυβερνήσεων, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα δίκτυο αιμοδυναμικών εργαστηρίων όπου πραγματοποιείται η λεγόμενη πρωτογενής αγγειοπλαστική. Την ώρα της στηθάγχης, ο ασθενής μπαίνει στο αιμοδυναμικό για στεφανιογραφία και οι γιατροί βλέπουν που είναι το βουλωμένο αγγείο, όπου μπορούν να βάλουν στεντ. Μ’ αυτόν τον τρόπο γλυτώνουν ένα σωρό καρδιές από τις συνέπειες ενός βαρύτατου εμφράγματος. Το πρόβλημα είναι για τους δύο στους 10 που δεν θα προλάβουν, αλλά οι οκτώ θα έχουν όφελος, μικρό ή μεγάλο. Έτσι δεν είναι πλέον τόσο συχνή η παλιά εικόνα όπου η εμφαγματική περιοχή της καρδιάς έμοιαζε σαν ένα σακούλιασμα. Το αιμοδυναμικό πρόγραμμα έχει σώσει πολύ κόσμο, δίνοντας στον γιατρό την ευκαιρία να δει τις υπολειπόμενες βλάβες και να τις διορθώσει εν συνεχεία, είτε με αγγειοπλαστική είτε χειρουργικά.
Πώς μπορεί κάποιος να κρατά σήμερα την καρδιά του υγιή και να αποφύγει τα μελλοντικά προβλήματα;
Μπορεί να κάνει αρκετά πράγματα, αν και τα γονίδια που κληρονομούμε από τους γονείς μας έχουν μερικές φορές καθοριστική σημασία. Το πρώτο πράγμα που ψάχνουμε όταν θέλουμε να μάθουμε αν κάποιος είναι υψηλού κινδύνου για καρδιοπάθεια είναι να τον ρωτήσουμε αν κάποιο στενό συγγενικό του πρόσωπο είχε καρδιακό πρόβλημα. Οι άνδρες έχουν αναλογία κινδύνου με τις γυναίκες 5 προς 1 μέχρι μια ηλικία, αλλά όταν οι γυναίκες χάσουν τη προστασία των οιστρογόνων η ψαλίδα κλείνει σιγά-σιγά και στις μεγάλες ηλικίες ο κίνδυνος είναι περίπου ίδιος. Πολύ σημαντικό ρόλο παίζει η αρτηριακή πίεση. Επειδή το αίμα κυλάει με περισσότερη δύναμη μέσα στις αρτηρίες, στα σημεία των διακλαδώσεων μπορεί να “ξηλώσει” το ενδοθήλιο και να δημιουργηθεί πιο γρήγορα η αθηρωματική πλάκα.
Υπάρχουν, φυσικά, και σημαντικοί εξωτερικοί παράγοντας όπως το κάπνισμα και η διατροφή. Τα αγγεία μας θέλουν την αγγειοδιαστολή, δηλαδή να χαλαρώσουν, να ανοίξουν, και αυτό μπορεί να το κάνει μια ωραία συζήτηση με λίγο ποτό και καλή παρέα. Αντιθέτως, δεν θέλουν το στρες γιατί τα συσφίγγει. Το περπάτημα πραγματικά προλαμβάνει, όχι μόνο τις καρδιοπάθειες αλλά ένα σωρό άλλα πράγματα, για παράδειγμα μπορεί να αναχαιτίσει την πορεία προς τον διαβήτη τύπου 2. Κινητοποιεί όλο το μυοσκελετικό σύστημα χωρίς να καταπονεί τις αρθρώσεις και έχουμε και πολλά άλλα οφέλη όταν βγαίνουμε σε ένα πάρκο να περπατήσουμε. Χρειαζόμαστε οπωσδήποτε τρεις φορές την εβδομάδα περπάτημα, τουλάχιστον μισής ώρας κάθε φορά.
Ποια θεωρείτε ότι είναι τα βήματα που πρέπει να κάνει η χώρα μας στον τομέα της δημόσιας υγείας;
Αυτό που πρέπει να γίνει είναι να διορθωθούν ορισμένες στρεβλώσεις και να δοθούν περισσότερα κονδύλια για την πρόληψη. Στην πραγματικότητα είμαστε κοντά στον πάτο στην πρόληψη μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών, αφιερώνουμε μόνο το 1% των δαπανών για την υγεία. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η πρόληψη δεν είναι μόνο οι καμπάνιες όπως π.χ. στα τσιγάρα με εικόνες που δείχνουν τον κίνδυνο. Αυτό μπορεί να σοκάρει στην αρχή τον κόσμο αλλά γρήγορα συνηθίζει και μετά η εικόνα δεν λέει τίποτα. Πρόληψη είναι να πας σε μια μαθητική τάξη, σε εφήβους που καταλαβαίνουν, και αφού τους κάνεις κάποιες βιοχημικές εξετάσεις να πάρεις ορισμένους και να τους πεις “εσείς είστε ξεχωριστοί και πρέπει να προσέχετε”. Άρα η πρόληψη πρέπει να ξεκινάει στα σχολεία. Αλλά όχι μόνο στην πρόληψη, και στη μακροχρόνια φροντίδα είμαστε πολύ χαμηλά, στην προτελευταία θέση. Με τη μακροχρόνια φροντίδα θα βοηθήσουμε αυτούς που έχουν ανάγκη, αλλά με την πρόληψη θα σώσουμε ζωές, θα προλάβουμε την καρδιοπάθεια, τον καρκίνο του μαστού, τον καρκίνο του προστάτη και άλλες παθήσεις που αφορούν μεγάλη μερίδα του πληθυσμού. Συνεπώς, αυτές οι δαπάνες πρέπει πάση θυσία να αυξηθούν.
Υπάρχουν και ορισμένες άλλες ενδείξεις ότι δεν έχουμε τις σωστές προτεραιότητες αυτή τη στιγμή. Ενώ οι κλίνες που έχουμε ως χώρα είναι από τις επαρκέστερες, και έχουμε πολύ καλή Ιατρική που έχει συμβάλει σε ένα υψηλό προσδόκιμο ζωής και επίσης έχουμε υψηλό μορφωτικό επίπεδο προσωπικού, ο τρόπος που επιμερίζονται οι δαπάνες είναι στρεβλός και οι Έλληνες αισθάνονται ότι έχουν υψηλές ιδιωτικές δαπάνες για την υγεία. Στην Ελλάδα, οι δαπάνες για φάρμακα και οι ενδονοσοκομειακές δαπάνες είναι κατά 35% άμεσες ιδιωτικές πληρωμές, ενώ στην Ευρωπαϊκή Ένωση το αντίστοιχο ποσοστό είναι μόνο 16%. Η δαπάνη για την ενδονοσοκομειακή περίθαλψη είναι για τον Έλληνα στο 11% ενώ για τον μέσο Ευρωπαίο στο 1,4%, ενώ στα φάρμακα είναι υπερδιπλάσια. Μια άλλη στρέβλωση είναι ότι η Ελλάδα έχει 6,6 γιατρούς ανά χίλιους κατοίκους όταν η επόμενη χώρα, η Αυστρία, είναι στο 5,1 και ο μέσος όρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι στο 3,6. Από την άλλη μεριά, στους νοσηλευτές που είναι η ραχοκοκαλιά του συστήματος υγείας και παρέχουν την καθημερινή φροντίδα είμαστε στο 3,2 ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι στο 8,4. Δηλαδή, η Ελλάδα έχει, αναλογικά με τον πληθυσμό της, τους περισσότερους γιατρούς και το λιγότερο νοσηλευτικό προσωπικό, και αν το δούμε σε κατανομή υπάρχουν γεωγραφικές ανισότητες.
Ποιο νομίζετε ότι θα είναι στο μέλλον το μεγάλο ιατρικό επίτευγμα σχετικά με τις θεραπείες της καρδιάς;
Το μέλλον της Ιατρικής είναι πολλά υποσχόμενο και είμαι πεπεισμένος ότι οι άνθρωποι θα ζουν περισσότερο και καλύτερα λόγω των ιατρικών προόδων. Δεν είναι καθόλου απίθανο κάποια στιγμή να γίνεται παρέμβαση σε γονιδιακό επίπεδο και οι καρδιοχειρουργοί να έχουν πολύ λίγη δουλειά. Κάποτε οι χειρουργοί αφαιρούσαν σε όσους είχαν έλκος δωδεκαδακτύλου το προσβεβλημένο κομμάτι, αλλά αυτό το οδυνηρό χειρουργείο υποκατέστησε ένα φάρμακο, το Klaricid που σκοτώνει το μικρόβιο που προκαλεί έλκος. Αυτό είναι ένα κλασικό παράδειγμα που ένα φάρμακο υποκατέστησε τη χειρουργική. Πιστεύω ότι, από τη στιγμή που σε πολλές περιπτώσεις υπάρχει γενετική προδιάθεση για στεφανιαία νόσο, θα έρθει στο μέλλον μια παρέμβαση σε επίπεδο γονιδίων που θα εμποδίζει την ανάπτυξης αθηρωμάτωσης, και βέβαια αυτό θα είναι πάρα πολύ σπουδαίο. Εκτός από τη γενετική, η Ιατρική του μέλλοντος θα στηριχθεί στην βελτίωση των απεικονιστικών μέσων, των διαγνωστικών μεθόδων, στα αρχέγονα κύτταρα, στη ρομποτική, την τηλεϊατρική και την νανοτεχνολογία. Θα είναι η Ιατρική των τεσσάρων Π: Προγνωστική, Προσωποποιημένη, Προληπτική και Πολυσυμμετοχική. Ο άνθρωπος θα έχει τη δυνατότητα να δέχεται εξατομικευμένη ιατρική φροντίδα, σύμφωνα με το γονιδίωμά του.
Σας αποκαλούν καλλιτέχνη-γιατρό και πράγματι έχετε ασχοληθεί με τη φωτογραφία κυκλοφορώντας το λεύκωμα «Μικρά Αντίο». Αυτό το χόμπι σας έχει σχέση με το κλινικό σας έργο;
Τη φωτογραφία την χρησιμοποιώ σαν εκτόνωση, σαν φάρμακο, για να πέσουν τα επίπεδα της αδρεναλίνης. Παίρνεις τη μηχανή, κάνεις έναν περίπατο, φωτογραφίζεις, και είσαι σε άλλο κόσμο. Νιώθεις πάλι της χαρά της δημιουργίας, αλλά σε διαφορετικό επίπεδο. Στα «Μικρά Αντίο» που ήταν μια έμπνευση του αγαπημένου φίλου και ασθενή μου Μάνου Ελευθερίου, είναι φωτογραφίες που δείχνουν τη νομοτέλεια της ζωής. Μπορεί να βλέπεις ένα σκουριασμένο βαρέλι και πάνω εκεί να αναρριχάται ένα πράσινο φυτό. Όταν κάτι τελειώνει, μπορεί συγχρόνως να έρχεται κάτι άλλο, μια καινούργια ζωή. Το αντικείμενο αυτού του λευκώματος είναι, όπως το λέει ο τίτλος του, πράγματα που φεύγουν αλλά είναι μικρά αντίο, όχι μεγάλα που τα χάνουμε για πάντα. Η καταστροφή συνυπάρχει με την ανανέωση. Υποθέτω ότι αυτό έχει κάποια σχέση με την καρδιοχειρουργική.
