Το φαινόμενο placebo είναι πραγματικό. Αυτό το γνωρίζουμε εδώ και δεκαετίες, όπως φαίνεται σε πραγματικές παρατηρήσεις και στις καλύτερες διπλά τυφλές τυχαιοποιημένες κλινικές δοκιμές που έχουν επινοήσει οι ερευνητές για πολλές ασθένειες και καταστάσεις, ιδιαίτερα τον πόνο. Και όμως, το πώς και γιατί εμφανίζεται το φαινόμενο του εικονικού φαρμάκου παρέμεινε μυστήριο. Τώρα, νευροεπιστήμονες ανακάλυψαν ένα βασικό κομμάτι του παζλ για το φαινόμενο του εικονικού φαρμάκου.
H δημοσίευση έγινε στο Nature από ερευνητές της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνας, με συναδέλφους από το Στάνφορντ, το Ιατρικό Ινστιτούτο Χάουαρντ Χιουζ και το Ινστιτούτο Άλεν για την Επιστήμη του Εγκεφάλου. Ανακάλυψαν μια οδό ελέγχου του πόνου που συνδέει τον φλοιό στο μπροστινό μέρος του εγκεφάλου, μέσω της περιοχής της γέφυρας του εγκεφαλικού στελέχους, με την παρεγκεφαλίδα στο πίσω μέρος του εγκεφάλου.
Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον Greg Scherrer, αναπληρωτή καθηγητή Κυτταρικής Βιολογίας και Φυσιολογίας, έδειξαν στη συνέχεια ότι ορισμένοι νευρώνες και συνάψεις κατά μήκος αυτής της οδού ενεργοποιούνται σε μεγάλο βαθμό όταν τα ποντίκια αναμένουν ανακούφιση από τον πόνο. Έτσι βιώνουν ανακούφιση από τον πόνο, ακόμη και όταν δεν υπάρχει φαρμακευτική αγωγή.
«Το ότι οι νευρώνες στον εγκεφαλικό μας φλοιό επικοινωνούν με τη γέφυρα και την παρεγκεφαλίδα για να προσαρμόσουν τα κατώφλια πόνου με βάση τις προσδοκίες μας ήταν εντελώς απροσδόκητο, δεδομένης της προηγούμενης κατανόησής μας για το κύκλωμα του πόνου, και είναι απίστευτα συναρπαστικό», είπε ο Scherrer. «Τα αποτελέσματά μας ανοίγουν τη δυνατότητα ενεργοποίησης αυτής της οδού μέσω άλλων θεραπευτικών μέσων, όπως φάρμακα ή μέθοδοι νευροδιέγερσης για τη θεραπεία του πόνου».
Ο Scherrer και οι συνεργάτες του είπαν ότι η έρευνα παρέχει ένα νέο πλαίσιο για τη διερεύνηση των οδών του εγκεφάλου που υποκρύπτουν άλλες αλληλεπιδράσεις νου-σώματος και τα αποτελέσματα του εικονικού φαρμάκου πέρα από αυτά που εμπλέκονται στον πόνο.
Το παράδοξο του Placebo
Όταν πονάμε, θέλουμε να νιώσουμε καλύτερα. Ως αποτέλεσμα, και σε συνδυασμό με χιλιετίες εξέλιξης, ο εγκέφαλός μας μπορεί να αναζητήσει τρόπους για να μας βοηθήσει να νιώθουμε καλύτερα. Απελευθερώνει χημικές ουσίες, οι οποίες μπορούν να μετρηθούν. Η θετική σκέψη και ακόμη και η προσευχή έχει αποδειχθεί ότι ωφελούν ορισμένους ασθενείς. Το φαινόμενο εικονικού φαρμάκου -το να νιώθουμε καλύτερα παρόλο που δεν υπήρχε “πραγματική” θεραπεία- έχει τεκμηριωθεί ως ένα πολύ πραγματικό φαινόμενο εδώ και δεκαετίες.
Στην κλινική έρευνα, το φαινόμενο του εικονικού φαρμάκου παρατηρείται συχνά σε αυτό που ονομάζουμε «ψευδή» ομάδα θεραπείας. Δηλαδή, τα άτομα αυτής της ομάδας λαμβάνουν ένα ψεύτικο χάπι ή μια ψεύτικη παρέμβαση. Ο εγκέφαλος είναι τόσο ισχυρός και τα άτομα επιθυμούν τόσο πολύ να αισθάνονται καλύτερα που κάποιοι βιώνουν μια αξιοσημείωτη βελτίωση στα συμπτώματά τους. Ορισμένα αποτελέσματα εικονικού φαρμάκου είναι τόσο ισχυρά που τα άτομα είναι πεπεισμένα ότι έλαβαν μια πραγματική θεραπεία που προοριζόταν να τα βοηθήσει.
Στην πραγματικότητα, πιστεύεται ότι ορισμένα άτομα στην «πραγματική» ομάδα θεραπείας επωφελούνται επίσης από το φαινόμενο του εικονικού φαρμάκου. Αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους η κλινική έρευνα των θεραπειών είναι δύσκολη και απαιτεί όσο το δυνατόν περισσότερους εθελοντές, ώστε οι επιστήμονες να μπορούν να αναλύσουν το όφελος της θεραπείας. Ένας τρόπος για να βοηθηθούν οι επιστήμονες είναι να καταλάβουν πρώτα τι ακριβώς συμβαίνει στον εγκέφαλο κάποιου που βιώνει το φαινόμενο του εικονικού φαρμάκου.
Οι συγγραφείς της εργασίας γνώριζαν ότι η κατανόηση της επιστημονικής κοινότητας για τα βιολογικά θεμέλια της ανακούφισης από τον πόνο μέσω της αναλγησίας με εικονικό φάρμακο -όταν η θετική προσδοκία ανακούφισης από τον πόνο είναι επαρκής για να αισθάνονται καλύτερα οι ασθενείς- προήλθε από μελέτες απεικόνισης του ανθρώπινου εγκεφάλου, οι οποίες έδειξαν δραστηριότητα σε ορισμένες περιοχές του εγκεφάλου. Αυτές οι απεικονιστικές μελέτες δεν είχαν αρκετή ακρίβεια για να δείξουν τι πραγματικά συνέβαινε σε αυτές τις περιοχές του εγκεφάλου. Έτσι, η ομάδα του Scherrer σχεδίασε ένα σύνολο σχολαστικών, συμπληρωματικών και χρονοβόρων πειραμάτων για να μάθει με ακρίβεια νευρικού κυττάρου, τι συνέβαινε σε αυτές τις περιοχές.
Αρχικά, οι ερευνητές δημιούργησαν μια ανάλυση που δημιουργεί σε ποντίκια την προσδοκία ανακούφισης από τον πόνο. Χρησιμοποίησαν μια σειρά πειραματικών μεθόδων για να μελετήσουν τις περιπλοκές του πρόσθιου τριχοειδούς φλοιού (ACC), που προηγουμένως είχε συσχετιστεί με το φαινόμενο του εικονικού φαρμάκου στην περίπτωση του πόνου. Ενώ τα ποντίκια βίωναν το αποτέλεσμα, οι επιστήμονες χρησιμοποίησαν γενετική σήμανση νευρώνων στο ACC, απεικόνιση ασβεστίου σε νευρώνες ποντικών που συμπεριφέρονταν ελεύθερα, τεχνικές αλληλουχίας μονοκυττάρου RNA, ηλεκτροφυσιολογικές καταγραφές και οπτογενετική -χρήση φωτός και επισήμανσης φθορισμού γονιδίων για το χειρισμό των κυττάρων.
Αυτά τα πειράματα τους βοήθησαν να δουν και να μελετήσουν την περίπλοκη νευροβιολογία του φαινομένου του εικονικού φαρμάκου μέχρι τα εγκεφαλικά κυκλώματα, τους νευρώνες και τις συνάψεις σε όλο τον εγκέφαλο.
Οι επιστήμονες ανακάλυψαν πως όταν τα ποντίκια περίμεναν ανακούφιση από τον πόνο, οι νευρώνες του νωτιαίου πρόσθιου περιφερικού φλοιού πρόβαλαν τα σήματα τους στον γεφυρικό πυρήνα, ο οποίος δεν είχε προηγουμένως καθιερωμένη λειτουργία στον πόνο ή την ανακούφιση από τον πόνο. Και ανακάλυψαν ότι η προσδοκία για ανακούφιση από τον πόνο ενίσχυε τα σήματα σε αυτό το μονοπάτι.
«Η αφθονία υποδοχέων οπιοειδών εδώ, υποστηρίζει έναν ρόλο στη ρύθμιση του πόνου», είπε ο Scherrer. «Όταν αναστέλλαμε τη δραστηριότητα σε αυτό το μονοπάτι, συνειδητοποιήσαμε ότι διαταράσσαμε την αναλγησία με εικονικό φάρμακο και μειώσαμε τα μονοπάτια του πόνου. Και μετά, ελλείψει ρύθμισης του εικονικού φαρμάκου, όταν ενεργοποιήσαμε αυτό το μονοπάτι, προκαλέσαμε ανακούφιση από τον πόνο.
Τέλος, οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι τα κύτταρα Purkinje -μια ξεχωριστή κατηγορία μεγάλων διακλαδικών κυττάρων της παρεγκεφαλίδας- παρουσίασαν μοτίβα δραστηριότητας παρόμοια με εκείνα των νευρώνων ACC κατά την ανακούφιση του πόνου. Ο Scherrer και ο πρώτος συγγραφέας Chong Chen, MD, PhD, μεταδιδακτορικός ερευνητικός συνεργάτης στο εργαστήριο Scherrer, είπαν ότι αυτό είναι απόδειξη σε κυτταρικό επίπεδο για το ρόλο της παρεγκεφαλίδας στη γνωστική ρύθμιση του πόνου.
«Όλοι γνωρίζουμε ότι χρειαζόμαστε καλύτερους τρόπους για τη θεραπεία του χρόνιου πόνου, ιδιαίτερα θεραπείες χωρίς επιβλαβείς παρενέργειες και εθιστικές ιδιότητες», είπε ο Scherrer. «Πιστεύουμε ότι τα ευρήματά μας ανοίγουν την πόρτα στη στόχευση αυτής της νέας οδού νευρικού πόνου για τη θεραπεία των ανθρώπων με διαφορετικό αλλά δυνητικά πιο αποτελεσματικό τρόπο».
